Ş.Şəkərəliyev Z. A.Şəkərəliyeva

43
 
 
gömrük postları.  İdarəçilik münasibətlərinin bununla belə  aşağı-
da
kı kanalları da nəzərdən keçirilə bilər: 
1.
 
 
Baş gömrük orqanı – gömrükxana; 
2.
 
 Gömrükxana r
əisi – gömrükxana şöbələri; 
3.
 
 
Gömrükxana şöbəsi – gömrükxananın digər şöbəsi; 
4.
 
 Gömrükxana 
– gömrük postu; 
5.
 
 Gömrük postu 
– gömrükxana (dig
ər); 
6.
 
 Gömrükxana 
– 
baş gömrük orqanı. 
Bel
ə  qarşılıqlı  münasibətlərin mərkəzində  rəis,  şöbələri və 
gömrük  postları  ilə  birgə  gömrükxana  dayanır.  Bu  da  təsadüfi 
deyil, çünki gömrük f
əaliyyətinin  əsas məsələsi burada həll 
olunur. 
Gömrük  orqanlarında  idarəetmənin halqaları  və  səviyyəsi 
arasında qarşılıqlı münasibətlərin aşağıdakı növləri vardır: 
Şaquli  idarəçilik münasibətləri. Bu növ idarəçilik münasi-
b
ətləri, baş gömrük orqanı-gömrükxana; gömrükxana rəisi göm-
rük
xana şöbələri; gömrükxana-gömrük postu, baş gömrük orqanı 
– 
gömrük postu, baş gömrük orqanı-gömrükxana arasında xarak-
te
rikdir. Şaquli münasibətlər, hər şeydən əvvəl, rəhbərlər və onun 
tabeliyind
ə olanlar arasında qarşılıqlı münasibətləri nəzərdə tutur. 
Bu zaman x
ətti subordinasiya, yəni tabelik üzə çıxır. Səviyyələr 
üzr
ə bütün aşağı idarəetmə halqaları daha yuxarı idarəetmə səviy-
y
əsində yerləşən rəhbərlik tabeliyində olur. Bu xətti münasibətlər 
adlanır.  Gömrük  orqanları  sistemində  şaquli  münasibətlər təkcə 
t
əşkilati  strukturun  xətti halqaları  arasında  deyil.  Eyni  zamanda 
subordinasiya münasib
ətləri arasında da mövcuddur. Belə müna-
sib
ətlər  onda  ortaya  çıxır  ki,  məsələn,  reallaşdırılması  onların 
xidm
əti fəaliyyətinə  daxil olan müəyyən idarəetmə  funksiyasını 
yerin
ə  yetirmək üçün nəzərdə tutulan idarəçilik halqaları analoji 
olaraq  yuxarı  idarəçilik halqasının funksional tabeliyində  yer-
l
əşsin.  
Üfüqi idar
əçilik münasibətləri  –  Bu münasibətlər, göm-
rük
xana  şöbəsi  –  gömrük  şöbəsi,  gömrük postu, gömrükxana-
göm
rük  şəklində  olan münasibətlər üçün xarakterikdir. Üfüqi 

---

44
 
 
münasib
ətlər iki kateqoriyaya bölünür. Birincisi, kollegional, yəni 
bir r
əisin tabeliyində  olan  bir  şöbənin  əməkdaşları  arasındakı 
münasib
ətlərdir.  İkincisi,  paralel, yəni təşkilatda  yeni  mövqe 
tutan, bir-biri il
ə  informasiya, fikir və  mülahizələr mübadilə  et-
m
ək zərurətinin meydana çıxdığı müxtəlif şöbələrin əməkdaşları 
arasındakı  münasibətlərdir.  İdarəçilik fəaliyyətində  üfüqi qar-
şılıqlı münasibətlərin inkişafına istinad edilməsi çox vaxt proqram 
m
əqsədli (matris) təşkilati  idarəetmə  strukturuna gətirib  çıxarır. 
Bel
ə  strukturlarda  son məqsədin  reallaşdırılması  üzrə  işlərin 
bütün m
əcmusu tabelik iyerarxiyası mövqeyindən yox, proqramın 
n
əzərdə tutduğu məqsədə yetmək baxımından nəzərdən keçirilir. 
Kort
əbii məqsədli quruma nümunə olaraq sərhəddin digər pozul-
malarının qarşısının alınması üçün gömrük orqanlarında yaradılan 
əməliyat qrupunu göstərmək olar. 
Diaqonal idar
əçilik münasibətləri.  Bir  növ isə  post-
qarşılıqlı əlaqəni göndərən və ya təyinat gömrükxanası, baş göm-
rük  orqanının  şöbəsi ilə  onun  qarşılıqlı  əlaqəli idarəçi kimi 
münasib
ətlər üçün xarakterikdir. Diaqonal münasibətlər idarəet-
m
ə  sisteminin müxtəlif səviyyələrində  yerləşən.  Birbaşa  tabelik 
münasib
ətində  olmayan,  lakin  yuxarı  səviyyələrin qəraralarını 
icra etm
əklə bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəli olan idarəetmə halqaları 
arasında  meydana gələn münasibətlərdir. Belə  münasibətlərə 
nümun
ə  olaraq  malların  çatdırılmasında  qarşılıqlı  məlumatlan-
dırmanı, hüquq mühafizə funksiyalarının həyata keçirilməsi üzrə 
icrası  məcburi  olan  sorğuların  göndərilməsini və  s. göstərmək 
olar. Yuxarıda haqqında qeyd etdiyimiz idarəetmə strukturlarının 
birl
əşməsi dövlətin  gömrük  orqanlarının  vahid  sistemi  üçün 
s
əciyyəvi olan qarışıq təşkilati idarəetmə strukturunu doğurur. Bu 
strukturların səciyyəsini bir qədər ətraflı izah etməyə çalışaq. 
X
ətti təşkilin üstünlükləri cərgəsində bu elementlər fərqlən-
dirilir: 
a
) şaquli əlaqələr sistemi; 
b) m
əsuliyyət. Müəyyən edilmiş öhdəliklər; 
c) v
əzifə və səlahiyyətlərin dəqiq bölgüsü; 

---

45
 
 
ç) q
ərarların qəbul edilməsinin operativ prosesi; 
d) göst
ərişlərin başa düşülməsində və istifadəsində sadəlik; 
e
) lazımi intizamın saxlanması imkanı. 
X
ətti təşkilin bu üstün elementləri ilə yanaşı onun nöqsan-
ları da vardır: 
a) qeyri-çeviklik, s
ərtlik ; 
b) t
əşkilatın gələcək yüksəlişinə uyğunlaşmamaq; 
c) h
əllində bir neçə birləşmənin fəaliyyət göstərdiyi məsələ-
l
ərin müzakirəsində qərəzlilik və lüzumsuz rəsmiyyət; 
ç
)  işin  nəticəsinin rəhbərinin  şəxsi və  işgüzar  keyfiyyətlə-
rind
ən yüksək asılılq. 
İdarəetmənin xətti-qərargah təşkilati strukturunun üstünlüyü 
bunlardır: 
a) ondan istifad
ə edildikdə qərarların və planların daha ciddi 
hazırlanması; 
b) probleml
ərin daha ciddi təklikdən xətti rəhbərlərin azad 
edilm
əsi; 
c) m
əsləhətçilər və mütəxəssislər cəlb etmək imkanına nail 
olunması. 
İdarəetmənin xətti qərargah  strukturunun  qüsurları  isə 
aşağıdakılardır: 
a) q
ərargahın kifayət qədər dəqiq məsuliyyəti; 
b) h
əddən  artıq  mərkəzləşdirmə  tendensiyasının  meydana 
çıxması 
c) idar
əetmənin funksional təşkilati  strukturunun  üstün 
c
əhətlərin bunlardır: 
-o x
ətti rəhbərlər  bəzi xüsusi məsələlərin həllindən azad 
edilir; 
-
işdə  təcrübəli mütəxəssislərin məsləhətlərindən istifadə 
etm
ək üçün əsas yaradır; 
-
geniş profilaktik mütəxəssislərə tələbatı azaldır. 
Bel
ə idarəetmə strukturunun ümumi qşüsuları bunlardır: 
a
) qarşılıqlı əlaqələrin mürəkkəbləşməsi 
b) 
əlaqələndirmənin pisləşməsi 

---