Сяадятъялил
Yüklə 1,13 Mb.
|
118
Amma Xudayar katda heç kəsə atasının adını da deməz» (111, 269). Zahiri tərəfkeşlik və sirr saxlama üsulu ilə ədib Xudayarbəyin keçdiyi həyat yolunu təzadlı fonda təsdiqləyərək tam orijinal tənqid priyomu seçir. «Hər vaxt bu cür söhbət düşəndə Xudayar katdanın sözü budur: «Qardaş, nə işin var ataynan-anaynan. Onlar ölüb gediblər, allah onlara rəhmət eləsin.Gəl özünnən-özü- müz danışaq». Pəs çünki keçəcəkdən danışmağı Xuda - yarbəy dost tutmur, heç mən də istəmirəm onun qəlbinə dəyim. Onun keçəcəyinnən mənim də işim yoxdur» (111, 270). Onun keçəcəyi ilə işi olmayan müəllif «birisi ucalıqdan alçağa enə, dövlətçilikdən kasıblığa düşə (Məmməd Həsən əmi), birisi alçaqdan ucaya qalxa, kasıbçılıqdan dövlətə çata, əskiklikdən hörmətə minə», «nə işin var ataynan-anaynan, özünnən-özümüz danı- şaq» (Xudayarbəy) təzadlı ifadələri ilə Xudayarbəyin keçmişini danışmamaq məharəti ilə təsdiq etmiş olur. Yaxud, Danabaş kəndində bir kəsin ixtiyarı yoxdur ki, Xudayarbəy çubuğu cibindən çıxaran kimi qov yandırıb onun qabağına tutmasın. Şəhərdə isə «Çox təəccüb elədi Xudayarbəy erməninin bu tövr rəftarına. O haradan güman eləyirdi ki, Karapet ağa od verməyəcək o çubuğunu yandırsın. Danabaş kəndində o bir adamdan bu cür tərk-ədəblik görməmişdi. Kimin ixtiyarı var Xu- dayarbəy çubuğu cibindən çıxardan kimi qov yandırıb onun qabağına tutmasın?! Amma nə eləmək? Danabaş kəndi qalıb Danabaş kəndində. Burda ki şəhərdir. Şəhər gəlib Danabaş kəndi əvəzi olmaz» (111, 279). Kəndli- lərin yanında cəllada dönən Xudayarbəy şəhərdə qolu
119
bağlı qula dönür. Çünki bura şəhərdir, onu burada tanıyan, sayan yoxdur. Ədib «şəhər gəlib Danabaş kəndi əvəzi olmaz» ifadəsi ilə qüvvətli təzadlı müqayisə yara- daraq satirik surətin eybəcərliyini son həddə çatdırır. Həmin əsərdə başqa bir hissəyə diqqət edək: «İndi bu saat burada Xudayar katda ləzzətnən yıxılıb yatdı. Amma elə bu saat Danabaş kəndində üç yerdə matəm qurulubdur. Üçünə də Xudayarbəy özü bais olubdur. Doğrudan çox gülməli əhvalatdır və çox qəşəng əhva- latdır. Ondan ötrü qəşəng əhvalatdır ki, adam gülür, ürəyi açılır. Yoxsa nəyə lazımdır qəm və qüssə gətirən hekayət?!» (111, 287). Təzadlı müqayisə-hadisələrin bi- lavasitə səbəbkarı ləzzətlə yatdığı halda Danabaş kən - dində üç yerdə matəm qurulmasındadır. Ədibin qəm - qüssə gətirən əhvalatla ziddiyyət təşkil edən qəşəng gülməli əhvalatı əlaqələndirməsi təzadın təsir gücünü daha da qüvvətləndirmişdir. Cəlil Məmmədquluzadənin nəsr üslubunda diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri də cümlə daxilində eyni sözün işlənməsi və ya qismən dəyişdirilmiş tərzdə təkrar- lanmasıdır. Ədib təkrir vasitəsi ilə əsərləri mənaca daha da genişləndirərək müxtəlif məqamlarda istifadə edir: a) əsərin adı və ya epiqraf kimi işlənən atalar sözü məzmunla əlaqədar əsərin bir yerində sadalanır, nəticə kimi sonda da təkrarlanır; «Xanın təsbehi», «Saqqallı uşaq», «Sarı», «Oğru inək» və s. «Sarı» ədibin xatirə üslubu ilə qələmə aldığı heka- yədir. Şuşa qalasında olan müəllifin hamam təəssü- ratlarını əks etdirən hekayə sərlövhədə istifadə olunan
120
adın təkrarı ilə mənanın anlaşılması arasında düşün cə- lərdən ibarətdir. Camadardan adını soruşan müəllif eşitdiyi adın müqabilində düşünməli olur – «Sarı. Mən dinmədim: amma bu adı nədənsə gözləmirdim. Doğrudur, demək olmaz ki, müsəlmanda Sarı ad ola bilməz; amma söz burasındadır ki, Sarı erməni adı da ola bilər» (111, 624). Süjet xətti boyu təkrarlanan Sarı adı sonda yeni təkrarla mənanı açıqlayır: «Mən elə bildim sən sabunu soruşursan. Mən elə bildim sənin xəyalına gəlir ki, torbanın içindəki ucuz paltar sabunu- dur. Xeyir, ağa, əsl sarı sabundu, bir abbasılıq sabundu. Yoxsa sizin tək cənabların canına mən ucuz-mucuz sabun vurmanam» (111, 626). Yaxud, «Oğru inək» əsərində istifadə olunan epiq- raf atalar sözü ilə ifadə olunub əsərin məzmunu ilə vəhdətdə götürülür, sonda nəticə kimi yenidən təkrar- lanır: «Atı atın yanına bağlasan, ya halını götürər, ya xasiyyətini» (111, 573). b) Sözlərin təkrarlanması psixoloji əhval-ruhiyyə yaradaraq fikri daha müfəssəl bildirir. Bu məna daxilində ədib bəzən mətn təkrarlarına da üstünlük verib keçid yaradır, kinayəsini müqayisə üsulu ilə təqdim edir. Mətn təkrarları üçün səciyyəvi bir misala diqqət edək. «Qurbanəlibəy» hekayəsində naçal- nikin gəlmə səhnəsi dörd dəfə eyni mətn təkrarı ilə və ya qismən dəyişdirilmiş tərzdə verilmişdir. «Birdən qac- haqaç düşdü; dedilər «naçalnik gəlir». Qlavalar çıxdılar qapıya, xanım çıxdı balkona, tulalar hücum çəkdilər adamların üstünə və bir qədər keçdi guya qurbağanın
121
gölünə daş atdılar: çünki bu gələn naçalnik deyilmiş, özgə mahalın pristavı imiş» (111, 423). İkinci dəfə yenə eyni mətn təkrarı və «qazaq böyüyü bir əfsərin gəlişi», üçüncü dəfə eyni mətn təkrarının bir qədər qısaldılmış forması və Qurbanəlibəyin gəlməsinin təsviri, dördüncü dəfə isə üçüncü mətn təkrarının eyniyyəti ilə naçalnikin gəlməsi səhnəsinin təsviridir. Artıq bu parça təkrir və təkrar nümunəsi kimi həm məzmununa, həm də üslubuna görə yeni bir forma olub, ədibin sənətkar orijinallığı ilə əlaqədardır. O, psixoloji əhval-ruhiyyə yaradaraq müqa- yisəli təkrir fonunda şəxsi münasibətini məhz bu yolla daha aydın və qüvvətli ifadə edir. Bir çox məqamlarda isə təkrir fiquru mətn daxilində aydınlaşdırıcı, dəqiqləşdirici, xatırlayıcı kimi üslubi vəzifələri yerinə yetirərək psixoloji əhval-ruhiyyə məqa- mında ifşa və ittihamın əsas vasitəsinə çevrilmiş olur. Eyni əsərdən başqa bir misal: «Naçalnik Qurbanəlibəyə cavab verdi ki, Kərbəlayı Qasım qanmır, avamdı. Qurbanəlibəy qəh-qəh çəkdi və dedi: -Necə qanmır? Çox yaxşı qanır. O məgər qanmır ki, çaxır üzümdən qayrılır? Çox əcəb qanır. Ancaq biqey- rətdi, onun üçün içmir» (111, 429). Qeyrətdən dəm vu- ran bəyin dilində «qanmır-qanır» ifadələrinin təkrarlan- ması müəllif mətləbinin bədii ifadəsi üçün çox uyğun seçilmişdir. Yaxud, qonaqların Qurbanəlibəyin sağlığına içdik - də bəyin şadlığı, «Mən lap əriyib yerə girirəm ki, bu qədər xanım mənim sağlığıma içdi. Mən nəyəm ki, bu qədər xanım mənim sağlığıma içsin. Mən bu xanım ların
Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|