T. C. Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ antropoloji (SOSYAL antropoloji) anabiLİm dali

113 
 
buraların  hepsinden,  hayal  kırıklıkları  ve  sancılar  içinde  çıkmış.  Ama  aynı 
ülkeler  Nasreddin  Hoca’ya  “sen  kal”  demişler.  “sen  Osmanlı’nın  dilini 
konuşuyorsun,  Türk  kültürünün  bir  parçasısın,  ama  sadece  Türk  değilsin, 
sende,  bizden  bir  şeyler  var,  senin  kurduğun  saltanatta  kan,  kılıç  ve  baskı 
yok.  Sen  gitme.  Başımızın  üstünde  yerin  var  senin.”  Hoca’yı  bırakmamışlar. 
Güler  yüzü  ile  hocamız,  onların  da  eksik  gediklerini  yüzlerine  vurup 
durmaktadır.  Nasreddin  Hoca  fıkraları  Amerika’ya  da  gelmiş.  Ortadoğu’dan 
göçen  işçiler  hoca’yı  da  beraberlerinde  getirmişler.  Nasreddin  Hoca  adı 
Amerikalı  için  kolay  söylenir  bir  ad  değil.  Onun  için  hocamıza  yeni  bir  ad 
takmışlar:  Mozardino  Joe.  Nedir  bu  sevginin  ve  saygının  sırrı?  Hoca 
hikâyeleri  bizi  ve  başka  insanları  neremizden  yakalıyor  da,  ondan  bir  türlü 
vazgeçemiyoruz?
87
 
Başgöz bu soruya çeşitli araştırmacıların verdikleri cevapları anlatmıştır. Sarı 
Saltuk-  Nasreddin  Hoca  arasındaki  ilişkileri  kısaca  açıkladıktan  sonra,  Hoca’nın  bu 
kadar  sevilip  sayılması  hakkında  yapılan  yorumlarda  bizim  neyi  göz  önünde 
tutmamız  gerektiğini  şu  şekilde  anlatmaktadır:  Aklımızda  tutmamız  gereken 
nokta  şu  ki,  böyle  yorumlar  bazı  kişi  ve  grupların  Hoca’ya  bakışını  yansıtır; 
nihayet yorumdur. Tarafsız bir incelemede ancak böyle değerlendirilir.
88
 
Yorum  farklılıklarını  bu  şekilde  açıklayan  Başgöz;  Nasreddin  Hoca’nın 
Gerçek Hayatı Sorunu, başlıklı  bölümde  şu görüşleri  belirtmektedir: Siyasi  tarihçi, 
olayları  büyük  kahramanların  yaratıp  yönlendirdiğine  inanır.  Bunun  için  halk 
kahramanlarına değer vermez. Bilmem hangi padişahın sakalına inciler dizip, 
                                                             
87
 İlhan Başgöz, Nasreddin Hoca, İstanbul, 1999, s. 8–12 
88
 A. g. e. s. 13–14 

---

114 
 
havuzda  balıklara  altın  attığını  yazar  da,  Nasreddin  Hoca’dan iki  satırla  söz 
etmez.  Bunun  için  Hoca’nın  gerçek  hayatı  hakkında  çok  şey  bilmiyoruz. 
Hoca’nın  yaşadığı  yüzyılda  tekkelerin  durumuna,  onun  yukarda  adlarını 
verdiğim  Bâtıni  (heterodoks)  dervişleri*    ile  ilişkisine  ve  ilk  hikâyelerindeki 
dine  karşıt  olan  konulara  bakılırsa,  bu  alıntı  Hoca’nın  Anadolu’daki  Bâtıni 
hareketlerle  ilgisini  düşündürüyor.  Devrin  Bâtıni  erenlerinden  biri  olan 
Nasreddin  Hoca,  acaba  Babai  isyanlarına  karışmış  bir  insan  mı  idi? 
Nasreddin  Hoca’ya  yakışmıyor  değil.  Ama,  bunun  gerçek  olup  olmadığını 
şimdilik  söyleyecek  durumda  değiliz.  Bize  göre  13.  Yüzyılda  yaşamış 
Nasreddin  Hoca  adında  bir  insan  vardır.  Fıkra  kahramanımızın  bu  yüzyılda 
yaşadığından kuşku duymak için bir neden göremiyoruz.
89
 
Nasreddin  Hoca’nın  Fıkralara  Yansıyan  Hayatı  başlıklı  bölümde  ise  şu 
görüşler  tartışılmaktadır:  Nasreddin  Hoca’nın  asıl  hayatı  bir  yerde  o  kadar 
önemli değil. Önemli olan hoca’nın bize fıkralarda anlatılan hayatıdır. Çünkü 
bu  edebiyat  hayatı,  Türk  halkının  sorunlarını,  beklentilerini  ve  düşlerini, 
nelere gülüp, neleri eleştirdiğini yansıtıyor; bize 500 yıllık kültür hayatımızdan 
bazen açıkça, bazen de sembollerle, bazen de folklor anlatımının özel diliyle 
önemli bilgiler veriyor. 
Fıkralarda Hoca bir köyün veya sosyal ve ekonomik hayatı köyden pek 
farklı  olmayan,  küçük  bir  kasabanın  imamı  olarak  tanıtılır.  Selçuklu  ve 
Osmanlı  toplumunda  imam,  birbirine  bağlı  üç  işlev  görürdü.  İmam  din 
                                                             
89
 A. g. e. s. 15–18 
*Başgöz’ün makalede adlarını saydıkları dervişler; Seyyid Mahmut Hayrani, Hacı Bektaşi Veli, 
Yunus Emre ve Taptuk Baba dır. 

---

115 
 
görevlisidir;  halka  namaz  kıldırır,  başka  dini  törenlerde  önderlik  eder.  İmam 
öğretmendir,  çocuklara  ve  büyüklere  okuma  yazma  ve  din  bilgileri  öğretir; 
nihayet  imam  yargı  görevi  de  yapar.  Devlet  kanunlarının  bir  bölümü  şeriat 
olduğu için,  kadıların  bulunmadığı  yerlerde imam,  yargıcın  görevini  yüklenir. 
Bu yanları ile imam merkez kültürün (center) adamıdır. 
Ama hikâyelerde hoca aynı zamanda bir köylü olarak da sunulur bize. 
Evinde  bir  ahırı  ve  samanlığı  vardır;  inek  ve  eşek  besler;  eşeğine  binip 
dağdan  odun  kesmeye  gider,  köylerde  üzüm  ve  turşu  satar;  tarlası  vardır, 
ekin  eker,  çift  sürer,  ekin  biçer.  Bu  yanı  ile  Nasreddin  hoca  kenar  kültürün 
(periphery)  adamıdır.  Eğer  Ziya  Gökalp’ın  terimlerini  kullanırsak,  Hoca  bir 
yanı  ile  “resmi  kültüre”,  bir  yanı  ile  “halk  kültürüne”  bağlıdır.  Başında  büyük 
bir  kavukla  hocayı  eşek  üstünde  gösteren  geleneksel  resim,  bu  çift  kültürlü 
olmayı  çok  güzel  anlatır.  Kavuk  din  adamlığını,  eşek  köylülüğü  simgeler. 
Osmanlı toplumunda imam devletten maaş almazdı. Özellikle küçük yerleşim 
yerlerinde,  ki  oralarda  vakıflar  yoktu,  imam  köylünün  yardımı  ile  geçinirdi; 
köylü  imamın  yiyeceğini  verir,  barınağını  sağlar,  imamın  tarlasında  ve 
işyerlerinde  karşılıksız  çalışırdı.  Fıkralarda  Nasreddin  hoca’nın  böyle  bir 
imam  olarak  görünmesi,  onu  sosyal  bilimcilerin  iki  kültür  arasında  kalmış 
adam yahut kenarda kalmış adam (marginal man) dedikleri kişi yapar.”  
Nasreddin  Hoca’nın  fıkralarına  tarih  içinde  ilkin  15.  Yüzyılın 
eserlerinde  rastlarız.  Saltukname,  Sarı  Saltuk  Baba  ile  Nasreddin  Hoca’nın 
karşılaşmasını bir bölümünde anlatır.  

---