T. C. Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ felsefe ve din biLİmleri (Dİnler tariHİ) anabiLİm dali

 
9
mecbur olduğunu idrak eder.
25
  Burada kurtuluş kavramı, mokşa ile aynı anlama 
gelen “vimokşa” kelimesi ile ifade edilmiştir.
26
 
Kurtuluşu ifade eden kavramlar Hint yazılı metinleri olan Upanişadlar’da yer 
almanın yanında Hint destanlarında da kullanılmıştır. Bu çerçevede Hint’in en büyük 
destanı olan Mahabharata Destanı’nda da kurtuluşu ifade eden kavramlar 
kullanılmıştır. Bu özelliğiyle Mahabharata Destanı ve bu destanın en önemli bölümü 
olan Bhagavad Gita, kurtuluş fikrinin Hindu inancının en yüksek amacı haline 
gelmesinde etkin bir rol oynamıştır.
27
 Bhagavad Gita’da da Upanişadlar’da olduğu 
gibi mokşa kelimesi yerine vimokşa veya nirvimokşa kelimeleri yer almıştır.
28
 Bu 
kelimeler, kötülükten, bedenden, tutku ve öfkeden, yaşlılık ve ölümden, karmadan ve 
zıtlıkların yanıltmasından kurtuluşu ifade etmek için kullanılmıştır.
29
 
Hint felsefe ekolleri Brahmanik düşünceden esinlenerek kendi kurtuluş 
fikirlerini geliştirmişlerdir. Mesela, Yoga sistemi samsara çemberinden kurtuluşa 
daha fazla vurgu yapan “apavarga” kelimesini tavsiye ederken, Samkhya felsefesi ilk 
birliği yeniden sağlamayı amaçlayan “kaivalya” kelimesini kullanmıştır. Burada 
önemli olan kullanılan kelimeler değil, bu kelimelerin ne ifade ettiği olmuştur. Bu ise 
jivanın, yani ferdi ruhun özgürlüğü elde etmesidir. Orta Çağ’daki Vedanta 
metinlerinde de mokşa kelimesi kullanılmıştır. Bu metinleri meydana getiren Brahma 
                                                 
25
 Davids, ERE, C. VIII, s. 771. 
26
 Davids, ERE, C. VIII,  s. 771; Esnoul, ER, C. X, s. 28. 
27
 Davids, ERE, C. VIII, s. 772. 
28
 Esnoul, ER, C. X, s. 28. 
29
 Davids, ERE, C. VIII, s. 772. 

---

 
10
Sutra yorumcularının takipçileri olan 19. yüzyıl Hindu filozofları da mokşa terimini 
kullanmışlardır. Böylece mokşanın Hint dini düşüncesindeki yeri sağlamlaşmıştır.
30
  
Mokşa terimi Hint dini düşüncesinde sadece samsara çarkından kurtuluşu ifade 
etmekle kalmaz, aynı zamanda bir Hindu için, hayatın en yüksek gayesi anlamına 
gelir. Hindular için hayatın dört gayesi vardır. Bunlar, dharma, artha, kama ve 
mokşadır. Hinduizm için dharma kavramı büyük önem taşır. Dharma, insanlar için 
tanrı tarafından belirlenmiş görevleri ve ahlak kurallarını ifade eder. Artha, dharmaya 
uygun olarak maddi kazanç elde etmek demektir. Kama, bütün dünyevi zevklerin 
meşru olarak tatmin edilmesi anlamına gelmektedir. Bu üç hedef tamamen dünyevi 
hedeflerdir. Mokşa ise bütün bunların en önemlisi ve en yücesidir. İnsanın dünyevi 
arzulara kölelikten, dolayısıyla da doğum- ölüm çemberinden kurtularak sonsuz 
mutluluğa ve özgürlüğe ulaşmasını ifade eder.
31
    İlk üç gayenin doğru bir şekilde 
yerine getirilmesi mokşanın elde edilmesini kolaylaştırabilir.
32
  
 
2- Jivanmukta 
Hinduizm’de kurtuluş kavramının mokşa veya mukti kelimeleri ile ifade 
edildiğini belirtmiştik. Hayatın en büyük amacına ulaşarak kurtuluşu elde eden kişiye 
ise “mukta” adı verilir.
33
 Bu bağlamda jivanmukti terimi hayattayken kurtuluşu ifade 
ederken, jivanmukta ise henüz dünyada iken, yaşarken kurtulan kişi anlamına 
gelmektedir.
34
  
                                                 
30
 Esnoul, ER, C. X, s. 28; Aydın, s. 56. 
31
 Swami Nikhilananda, Hinduizm, Çev. Aslı Özer, İstanbul 2003, s. 95-96; Yitik, Hint Dinleri, 
s. 18; Penguin Dictionary of Religions, s. 320;  Esnoul, ER, C. X, s. 29.  
32
 Nikhilananda, s. 95. 
33
 Esnoul, ER, C. X, s. 28. 

---

 
11
Dünyada yaşarken kurtulan jivanmukta, bütün dünyevi bağlardan, tutkulardan, 
arzu ve isteklerden sıyrılmış kişidir. O, karmaya, dolayısıyla da yeniden doğuşa 
sebep olan her türlü dünyevi bağı koparmıştır. Fakat bu dünyada yaşamaya devam 
eder. Çünkü hayatını devam ettirmesini sağlayan fiziksel özellikleri henüz ortadan 
kalkmamıştır. Bu durum bir çömlekçinin tekerleğine benzetilmiştir. Çömlekçi 
tekerleği döndürmeyi bıraksa da tekerlek bir süre daha aldığı  hızla döner. İşte 
jivanmukta da çömlekçinin tekerleğinin hızını kesene kadar dönmesi gibi bu dünyada 
yaşamaya devam eder.
35
  
Hinduizm’de kurtuluşu ifade eden kavramları burada kısaca tanımladıktan 
sonra, bu kurtuluş isteğine sebep olan şeylerin mahiyetine yer vereceğiz.  
 
   
B) HİNDUİZM’E GÖRE DÜNYA HAYATI, ÖLÜM                                     
                        
VE ÖLÜM SONRASI 
Hinduizm için hayatın en büyük hedefinin mokşaya ulaşmak olduğunu 
belirmiştik. Ancak kurtuluşu açıklamadan önce, bu kurtuluş isteğinin kaynağının 
açıklanması gerektiği kanaatindeyiz. Bunun için öncelikle Hinduizm’de dünya 
hayatı, ölüm ve ölüm sonrasına nasıl bakıldığını incelemeye çalışacağız. Bu 
çerçevede Hinduizm’in tarihi seyir içerisinde geçirdiği değişikliklere bağlı olarak 
ortaya çıkan farklılıklara da yer vermeye çalışacağız. 
 
                                                                                                                                          
34
 Louis De La Vallée Poussin, “Jivanmukta”, Encyclopedia of Religion and Ethics (ERE), C. 
VII s. 563; Sanjukta Gupta, “Jivanmukti”, The Encyclopedia of Religion (ER), C. VIII, s. 92; 
Esnoul, ER, C. X, s. 28. 
35
 Poussin, ERE, C. VII, s. 564; Gupta, ER, C. VIII, s. 93. 

---

 
12
1-
 
Hinduizm’de Dünya Hayatı 
Hindistan’ın Ariler tarafından işgalinden sonra oluşmaya başlayan inanç yapısı 
ile günümüz Hinduizm’inin inançları arasında çok büyük farklar göze çarpmaktadır. 
Bunun sebebi hem Hindistan’da yaşayan halkların farklı inanç yapıları, hem de 
aradan geçen zaman dilimidir. Bu süreçte ortaya çıkan kutsal metinler bu inanç 
farklılaşmalarının temelini oluşturmuşlardır. Hinduizm’in dünya hayatına bakışı da 
kutsal metinlerde zaman içinde ortaya çıkan değişikliklerle birlikte bir başkalaşım 
geçirmiştir. Vedalar dönemindeki hayata bakış açısıyla günümüz Hinduizm’inin 
hayata bakış açısı çok farklıdır. 
Vedalar’da kâinattaki her türlü düzeni, yasayı ifade etmek üzere “rta” kelimesi 
kullanılmıştır. Rta, sadece doğa kanunlarını değil, aynı zamanda her türlü ahlaki ve 
sosyal düzeni de içine almaktadır.
36
 Bu düzeni korumak tanrı Varuna’nın görevi 
olarak kabul edilmiştir. ( Rigveda IV,23, 9)
37
 Ancak bu düzeni ayakta tutması için 
Varuna’yı teşvik etmek de insanların görevidir. Vedalar’da bütün tabiat olayları birer 
tanrı olarak kabul edilmiş ve bu tanrıları memnun etmek için yapılması gerekenler 
ortaya konmuştur. Kurban, Vedalar döneminin en önemli ibadetidir. Vedalar ve 
devamı olan Brahmanalar’ın konusu bu kurbanların sunumu ve sunumlar sırasında 
okunacak dualardır. Bu kurbanlar, kurbanı sunan kişiyi tanrılara yaklaştırır ve onun 
ölümden sonraki hayatını da garantilemesini sağlar.
38
 Kurban ibadetinin günlük, 
                                                 
36
 Ali İhsan Yitik, Hint Kökenli Dinlerde Karma İnancının Tenasüh İnancıyla İlişkisi, İstanbul 
1996, s. 64-65.  
37
 Kemal Çağdaş, “Bhagavadgita”, AÜDTCF Dergisi, Ankara 1960,  C. XVIII, S. I, s. 95. 
38
 Yitik, Karma Tenasüh, s. 65. 

---