164
söylemektedir. Milanov’un çalışmalarıyla 600 kişi hıristiyanlığa
geri dönmüş, ikonları
evlerine asmış, haç takmış ve kilisede dua etmiştir, çocuklarını vaftiz edeceklerini,
kilisede nikâh kıyacaklarını ancak yerli rahiplerin kendilerini incitmemelerini; kilisenin
dinî ayinler için fazla para talep etmemesini rica etmişlerdir.
606
5 Ocak 1828 tarihinde Sinod’a Kazan yeparhiyası müdürü bölgesindeki
misyonerlerin çalışmaları ve Kreşen Tatarlarını son
durumuyla ilgili bir rapor
hazırlamıştır. Bu arada Sinod yapacağı faaliyetleri de planlamaktaydı, ancak 3 Şubat
1828 tarihinde Kazan başrahibi Yona’nın ölmesi işlerin aciliyetini rahip seçimine
çevirmiştir. Sinod Ryazan piskoposu olan Filaret Anfityatr’ın bu görevde olmasına
karar vermiştir.
Merkezin aldığı kararlara göre bölgede çalışan bütün memurlar vali emriyle
dinî idareye yardımla görevlendirilmiştir. Bu doğrultuda ihtidâ hareketinin peşine düşen
dinî idare ve devlet görevlileri bilgileri toplamaya başlamıştır. Bölgede ilk bilgi Baron
Keller tarafından dinî idareye rapor edilmiştir. Keller’in bildirdiğine göre “Ağustos
ayında, Burtas, Karmasarah ve Verhni (yukarı) Atkozin köyü Kreşenleri toplanarak
aralarında güvenilir sözcüler seçmişler ve Simbirsk vilayetine
yollayarak yeniden eski
dinleri olan islama geçiş için izin istemişlerdi.”
607
Yine Keller tarafından
görevlendirilen Sozonov, Sviyajski Kreşenlerinin de dönüş için istekli olduğunu
öğrenmiş hatta bu köylerde öncülüğü Yukarı Atkozin köyünden Larion İvanov; İmeli-
Burtas köyünden ise Vasiliy İvanov’un yaptığını rapor etmiştir. Vasiliy ve Larion
toplantılarda para toplarken dönmek isteyenlerin isimlerini asker Pyotr Yakovlev
Kreşen Mihail Timofeyev’in evinde yazıyordu. Larion İvanov’un evindeki döneceklerin
606
KDK, f. 4, dosya no. 302, “Reportı protoyereya Milonova, 28 Fevral Şubat 18282, s., 67-75; “Eskiden
nikah için
kiliselerde 8-20 ruble arası para alınyordu hatta ölüm için bu daha da fazlaydı; Yeni Maklauşa ve Gorodiş köylerinde
rahib Kreşen Tatarı Vasiliy İvanov’dan nikah için 40 ruble almıştır. Yeni İşley köyünden Fedor Timofeyev’den
Şemurşe köyü keşişi karısı Sergeyev Fedorovna’nın defni için 25 ruble, daha sona evlenirken aynı kişiden 20 ruble,
yine aynı keşiş gelin tarafından 20 ruble, toplamda 40 ruble almıştır. Ve onlar da Muhammediliğe dönüş sebebi
olarak keşişin her iş için para istemesini sebep göstermiştir. Bu sözleri duyan Başrahip bütün Kreşen Çuvaş köylerini
sorguya çekti ve aynı şeyi söylediklerini gördü. Yaptığı Çuvaş köyü gezileri neticesinde Başrahip bölgesinde çalışan
rahip ve keşişlerin güvenilir olmadıklarını, dönmek isteyen Çuvaşları eğitecek bilgi ve ahlaka sahip bulunmadıklarını
görmüştür.” Konsistorya Başrahibin bu raporuna dayanarak görevden alınmalarına karar vermiştir. Ancak Başrahip
Yona Rahiplerini görevden alınırsa yerlerine kimlerin geleceğini düşünmek gerekir. Diye bir ek daha yapmıştır. Zira
Başrahip Yona bölgede görev yapacak rahip ve keşiş eksikliğini giderememenin sıkıntısını yaşamıştır. Rahiplerin
para talepleriyle ilgili şikâyetler için bakınız: S. Nurminskiy, “İnorodçeskiye prihodi”,
Pravoslavnoye Obozrenie,
Kasım 1863, s. 255–261; Şikâyetlerin artması üzerine Sinodluk emriyle yeteneksiz ve ahlaksız rahipler görevden
alınmıştır ancak görevden alınma nedenleri topladıkları paralar ve müslüman olan Kreşenlerin şikâyetleri değil,
bölgede ihtidâ hareketlerine karşı başarısız olmalarıdır.
607
Bakınız; Mojarovski,
İzlojenie, s. 133.
165
listesi Sozonov, tarafından bir kutu içinde bulunarak raporlara geçmiştir. Yazılan
dilekçelerin baş kısmında “kendi isteğimizle imzalıyoruz” ibaresi yer almaktaydı. Yine
Yakovlev
ve Mihail Timofeyev, İvanovların ikisi de Karmasar köylülerini islama
geçirmek için tebliğe gittiğini söylemekteydi. İvanovlar Timofeyev’in evinde köylülere
Simbirsk’de alınan yeni kararla islama geçişin serbest olduğunu söylemiş ve
Yakovlev’in de döneceklerin listesinin tutmalarını istemişlerdir. Oradan Simbirsk’e
gelerek hazırladıkları dilekçeleri idareye sunmuşlar, bu iş karşılığında köylülerden
dörder ruble para almışlardır. Müfettiş Sozonov, Vasiliy İvanov’un evinde Sviyajski ve
Çivilski kazalarında yaşayan ve dönmek isteyen Kreşenlerin dilekçelerini de
bulmuştur.
608
Daha sonra İvanov’ların itirafına göre 7 Eylül kararlarını Simbirsk’de
duymuşlar ve İmelli-Burtas, Yukarı Atkozino, Çukrıalanov, Karmasar ve Çirkayev
köylerine yaymışlardır, yazdıkları dilekçeler karşılığında da para toplamışlardır.
609
7 Eylül İmparator kararının kopyasını yazan
memur da bu teftiş sonunuda
bulunmuştur. Rus devletinin ikinci derece rütbeli memuru Semenov, bu kararın
kopyasını temin etmiş ve yazıya çekerek dağıtmıştır, kendisine bu kararı getiren ise
Kazan esnafından Haybulla Rahmankulov’dur ve o kopyayı Kazan valiliğinden
edinmiştir. Ancak Rahmankulov, suçlamaları kabul etmemiştir. Penza ve diğer adı
geçen vilayetlerde kararın kopyasına rastlanılmamıştır.
Yapılan soruşturma neticesinde, Kreşen Tatarlarının hıristiyanlıktan islama
dönüşlerinde en önemli nedenin Yukarı Atkozinli Larion ve İmelli-Burtaslı Vasiliy
608
Bu
dilekçelere göre; Eskiden bazı Muhammedî Tatarlar sebepsiz yere hıristiyanlaştırılmış ve ağır vergilere tabi
tutulmuştur. Vasiliy İvanov da Şuşermi, Çirkayeva, Malih Kuşman, Asbaba, Burtas, Karmasar, köylerinin bu
özellikte olduğunu İmparatora yazarak bu köylerin islama geri dönmek istediğini dilekçelerde yer almaktadır. Ancak
7 Eylül kararlarının köylülerin ellerine nasıl geçtiği kaynaklarda açıkça ifade edilmemiştir. Mojarovski,
İzlojenie, s.
123
609
KDK, f. 4, dosya no. 117
, s. 123–124; “Simbirsk’de 7 Eylül’de çıkan yeni maddenin verdiği fırsatı değerlendirmek
için Kreşen Tatarlarının Deyşevoy köyünde toplantı yapacakları misyonerler tarafından öğrenilmiştir. Bu toplantıya
birçok Kreşen Tatar köyü sakini katılmıştır. Sviyajsk eyaleti köylerinden de: İmelli-Burtas, Verhniy Atkozinoy,
Karmasar, Yangildinoy, Çukrıalanovski, Asbaba, Şigayev, Çeçkab, Azeley, Naratley, Karaşam, Nurlat, her köyden
seçilmiş 2 veya 3 kişi. Buraya katılanların tümü kendi adlarına Simbirsk’e gidip müracaat için İvanovlara vekâlet
vermişlerdir. Ayrıca kişi başı 4- 6 ruble de ücret belirleyip ödemişler. Dilekçeyi ise 58 ruble karşılığında postanede
çalışan tanımadıkları bir memura yazdırmışlar. Sonra İvanovlar bu toplu dilekçeyi Simbirsk’e götürmüş. İvanovlar
daha sonra aynı dilekçeyle köyleri dolaşmışlar dönmek isteyen Kreşenlerden para toplayarak dilekçelerini almışlardır.
Yine dilekçe tanımadıkları bir kimse etarfından 46 ruble karşılığında yazdırılmış ve Vasiliy İvanov tarafından
Simbirsk’e götürülmüştür. Vasiliy İvanov adı geçen köyler dışında Küçük Açasırı, Kugeyevo, Tavlina, İslamova,
Uraspugi, Büyük Açasırı,
Büyük Kuşman, Şuşerma, Küçük Kuşmanı, Burunduki ve Büyük Kaybiçi köylerinden de
para toplamıştır.”