Tabiat bilan tanishtirish fanidan o'quv-uslubiy majmuа

Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlari:
1.Turli yosh guruhlarida mashg`ulotlarni o`tkazish tartibi va mazmunini izohlang.
2. Mashg`ulotlar davomida qanday usullardan foydalaniladi?
3.”Oila”, “Bolalar bog`chasi” va boshqa o`yinlarda qaysi turdagi o`yinchoqlardan foydalaniladi?
4.Mashg`ulotlar davomida rahbarning vazifasi?
Nazorat savollari:
1. Mashg’ulotga tayyorlanayotgan yachi nimalarga ahamiyat berishi kerak?
2. O’quv-tarbiya jarayonini rejalashtirishning necha turi qo’llaniladi?
3. Mashg’ulot necha qismga bo’linadi?
4. Mashg’ulotlarda qaysi metodlardan foydalaniladi?


Foydalanilgan adabiyotlar
1. http://jlmt.uz/tabiat-qoyniga-sayohat/
2. http://uz.denemetr.com/docs/768/index-93721-1.html?page=2
3. O.Hasanboyeva, H.Jabborova, Z.Nodirova “Tabiat bilan tanishtirish metodikasi” T.2012
4. “Kompleks tabiat” o`quv –uslubiy majmua
6-MAVZU: Maktabgacha ta'lim muassasalarida tabiat bilan tanishtirish mashg'ulotlarini rejalashtirish.
Reja:

1. 
   Mashg`ulot o`tkazish tartibi. Tabiat bilan tanishtirish mashg`ulotlarini rejalashtirish, rejalashtirish turlari.
   
2. 
   “Ilk qadam ” davlat o’quv dasturida “Tabiat bilan tanishtirish” bo’limlarida bolalarni tabiat haqidagi bilimlami o‘zlashtirishida o‘ziga xosliklar.Turli yosh guruh bolalarini tabiat bilan tanishtirish mazmuni
   

Maqsad: tabiat bilan tanishtirish mashg'ulotlarini rejalashtirish, rejalashtirish turlari, turli yosh guruh bolalarini tabiat bilan tanishtirish mazmuni haqida ma`lumot berish
Kalit so`zlar: quyosh, oy , kun, yil, fasllar, yer sayyorasi, hayvonot olami, o'simliklar olami

Kichik yosh guruhiBolalarni tabiat bilan tanishtirish. Quyosh va oy haqida tasavvur hosil qilish.Bolalarni uy hayvonlarining nomini atashga, ularning tovushiga taklid qilishga o’rgatish. Bolalarni hayvonlar gavdasining asosiy qismlari, ba’zi bir o’ziga xos alomatlari, xarakatlariga dikkatlarini jalb etish. Hayvonlarni parvarish qilish haqida tasavvur uyg’otish.Bolalarni daraxt, gul va o’t-o’lshshi farqlashga o’rgatish. Ularning diqqatini xonada o’stiriladigan gullarning chiroyiga jalb kilish, ularni sugorib turish zarurligini tushuntirish. Nomlari tanish bo’lgan sabzavot va mevalarni farqlashga o’rgatish. O’simliklarni ehtiyot kilishga odatlantirish.Bolalar bilan fasllar almashishi va ob-havodagi ayrim o’zgarishlar (yomg’ir, qor yog’ishi, quyosh charaqlab turishi)ni kuzatish.Gurux xonasida akvariumdagi baliqlarni, qushni kuzatish. Ularni parvarishlashga kiziqish uygotish. Butun jonli tabiatga nisbatan gamxo’rlik hissini tarbiyalash.

O'rta yosh guruhi.Jonli va jonsiz tabiat, yer kurrasi to’g’risida tasavvurga ega bo’lishJonsiz tabiat. Bolalarga ob-havo holatini (sovuq, issiq, iliq, quyoshli, bulutli, shamol esayapti, yomgir yog’ayapti, do’l yog’ayapti), suv va qorning ayrim xususiyatlarini(suv tiniq, qor yumshoq bo’lishi, undan qorbobo yasash, qorbo’ron o’ynash mumkin va hokazo; qor quruq ham bo’ladi) farqlashni o’rgatish.
Ayrim predmetlar suvda cho’kishini, ayrimlari cho’kmasligini: issiq kunda ko’lmak suv tez, sovuq kunda sekin qurishini anglab olishlariga yordam berish.
Jonsiz tabiatning ayrim xususiyatlari (tosh-qattiq, qum-sochiluvchan)ni farqlashni o’rgatish.Bolalarga ob-havodagi o’zgarishlarni (sovuq shamol esayapti, yomg’ir, qor yog’ayapti) farqpashgao’rgatish. Qorning' xususiyatlari (sovuq, yumshoq, yopishkoq, ho’l, quruq) bilan tanishtirish.
Bolalarni tong, kunduz, kechqurun, kechasi tushunchalari bilan tanishtirish, kun qismlarida insonlar va bolalarning harakatlari hakida suhbatlar o’tkazish.O’simliklar dunyosi. Sabzavotlar (baqlajon, karam, sholg’om, turp, piyoz) va mevalar (anor, anjir, behi uzum, o’rik) bilan tanishtirishni davom ettirish. Bolalarga sabzavot va mevalarning nomlarini, rangi, shakli, ta’mi, ovqatga ishlatilishining (xomligicha. pishirilgan, tuzlangan va quritilgan holda) xarakterli belgilarini bilishlari: Sabzavotlar polizda mevalar esa daraxtda o’sishi bilan tanishtirish. Bolalarga sabzavotlar har yili ekilishini, mevalar esa ko’p yillik o’simlik hisoblanishi haqida qisqacha tushuncha berish.Sabzavot va mevalar yetishtirishda kattalarning mehnati haqidagi tasavvurni shakllantirish.
Kuzda daraxtlar bargining to’kilishi, o’tlarning sargayishi, dala va boglarda yig’im-terim ishlarining boshlanishi haqida suhbatlar uyushtirish.Kuzning oxirida daraxtlarning bargi butkul to’kilib bo’lishi, o’t-o’lanlarning esa xazonga aylanishi, faqat igna bargli archalargina har doimgidek ko’m-ko’k qolishi haqida tushuncha berish. Urugdan o’simliklar o’stirish (o’sishidagi izchillik, o’sish uchun zarur sharoitlar. parvarish qilish) haqida; o’simliklar hayoti va o’sishiiing ayrim shartlari (ular yerda o’sadi, ularni suv bilan sug’orish kerak, tuproq ser ozuqa bo’lishi uchun uni o’g’itlash, yorug’lik kerak) haqidag'i tasavvurlarini shakllantirish.Bolalar diqqatini kunlar ilishi bilan daraxtlarning kurtak chiqarishi, gullashi, barg yozishi, o’t-o’lanlarning ko’karishi kabilarga jalb etish.
Gilos va shaftoli daraxtining gulini qiyoslash va farqlashga o’rgatish. O’simliklarning tuzilishi haqidagi tasavvurni aniqlash va mustahkamlash. Daraxtlarda bitta tana, yo’g’on va ingichka shoxlar, yaproqlar bor. Butalar va bir necha ingichka tana, shox, barglari borligi, o’tsimon o’simliklarda poya, barg, gullar borligi, o’simliklar ildizlari bilan o’zlarini yerda tutib turishi va yerdan suv hamda ozuqa moddalarini olishi haqidagi tasavvurlarini kengaytirish.Atrofdagi o’simliklarning quyidagi belgilariga qarab tanish: daraxtlar, butalarning barglari, po’stlog’iga; o’tsimon o’simliklarning rangi va gulining shakliga qarab tanish.Yumshok mevalar, sabzavotlar bilan, o’simliklar o’sadigan joylar (xiyobon, maktabgacha ta’lim muassasasi, bog’) bilan tanishtirish. Tanish o’simliklar nomlarini eslab qolishga o’rgatish.Maktabgacha ta’lim muassasasida sabzavotlar o’stirilishi haqidagi tasavvurlarni aniqlash, kengaytirish. Hayvonot dunyosi. Kuz-qish davrida olmaxon, kuyon va tipratikan singari hayvonlar xayoti va tabiiy sharoitlari (qayerda yashashi, qanday yurishi, nimalar bilan oziqlanishi, dushmanlaridan qanday himoyalanishi) haqidagi tasavvurlarini shakllantirish Fasllar o’zgarishi bilan quyon, olmaxon, tipratikan kabi hayvonlar hayoti (tabiiy sharoitda ular qayerda yashaydilar, nimalar bilan oziklanadilar, dushmanlardan qanday qutuladilar) bilan tanishtirish. Uy hayvonlari vaularning bolalari (it, kuchukchalar, mushuk, mushukchalar), qushlar (chumchuq, kabutar, musicha va boshqalar), atrof muhitda uchraydigan hasharotlar (chumoli, kapalak, xon qizi, ninachi kabi)ni farqlashga o’rgatish. Uy hayvonlarining hayoti, insonlarning ularni parvarish qilishdagi mehnatlari haqidagi tasavvurlarini aniklash va kengaytirish. Uy hayvonlari va ularning bolalari haqidagi bilimlarini kengaytirish. Bolalar ularning tana qismlarini, yurish-turish xususiyatlarini ajrata bilishni va to’g’ri xarakterlashni, nima bilan oziqlanishini qanday yurishi, qanday foyda keltirishini, odamlar ular to’grisida kanday gamxo’rlik qilishlari haqida bilimlarini kengaytirish. Bolalarni uy hayvonlari hayoti haqidagi tasavvurlarini boyitish. Ularni uy hayvonlari va parrandalarni parvarish qilishda kattalarga yaqindan yordam berishga o’rgatishni davom etshrish.
Yovvoyi hayvonlar (quyon, olmaxon, tipratikan) haqidagi tasavvurni kengaytirish, ularning bahorgi-yozgi mavsumdagi tabiiy sharoitdagi hayoti (ovqatlanish, tullash, uya kurish, bolalarni o’stirish, bolalari haqida ota-ona g’amxo’rligi xususiyatlari) bilan tanishtirish; tashqi kiyofasi, xatti-harakatiga ko’ra yosh hayvonlarning kattalaridan farq qilishini ko’rsatish.Kunlar ilishi bilan bolalar diqqatini kushlar ko’payib, hasharotlar paydo bo’la boshlagani, kunlar sovishi bilan hashoratlar butkul ko’rinmay qolganiga, muassasa hovlisidagi qushlar ham kamayib ketganiga qaratish. Sovuq qish kunida qorni ochib ovqat izlayotgan qushchaga naqadar qiyin ekanligini his etishga undash. Bolalarda qushlarga gamxo’rlik qilish hissini tarbiyalash. Qushlarning nima bilan oziqlanishi, qishloq xo’jaligiga keltiradigan foydasi xaqida ham qisqacha ma’lumot berish. Qushlarga hayrixoxlik bilan munosabatda bo’lish kerakligini tushuntirish.Tabiat burchagida piyoz o’stirish, parvarish qilish, tashqari sovuq bo’lishiga qaramay, xonada ularning o’sish sababini tushuntirish. O’rmon hayvonlari ularning yurish-turish xususiyatlarini bilishni va to’g’ri xarakterlashni; yashash sharoitlari, nima bilan oziqlanishini qanday yurishi, qanday foyda keltirishi haqida tasavvur hosil qilish. Uy hayvonlari hayoti, yoz vaqtida odamlar ularni parvarish qilishdagi mehnatlari (sigir, echki, qo’ylar yaylovlarda o’tlashi, odamlar o’t o’rishi, xashak jamgarishlari va hokazo) haqidagi tasavvurlarini aniqlash. Yaqin atrofdagi hayvonlarni, hovliga keladigan qush, kapalak, qo’ngiz va ninachilarni bir-biridan farqlashga o’rgatish. Bolalarni uy hayvonlari hayoti haqidagi tasavvurlarini boyitish. Ularni uy hayvonlari va parrandalarni parvarish qilishda kattalarga yaqindan yordam berishga o’rgatishni davom ettirish.
O’quv yili oxirida bola:
• muassasa hovlisidagi 3-4 xil daraxt;
• madaniy va begona o’tsimon o’simliklardan 1-2 xili, ba’zi sabzavot va mevalar, uy hayvonlari, ularning bolalari, kush va hashoratlarni tanishi va ularni guruhlay olishi;
• 4-5 xil xona o’simliklarini nomini bilishi;fasllar almashishi va ob-havodagi ayrim o’zgarishlar (yomg’ir, qor yog’ishi, quyosh charaqlab turishi)ni payqashlari va tabiatni muhofaza qilish haqida dastlabki tushunchaga ega bo’lishlari;
• jonsiz tabiatning ayrim xususiyatlari (tosh-qattiq, kum-sochiluvchan)ni farqlay olishlari;
• predmetlarni kuzatadi, oddiy tajribalar (cho’kadi-cho’kmaydi, yirtiladi-yirtilmaydi) o’tkazishni bilishi lozim. mayda motorika tizimida ijobiy o’zgarishlar amalga oshadi (chaqqonlikning ortishi )
Uchinchi savol bayoni.
Katta yosh guruhi. Jonli va jonsiz tabiat, yer kurrasi to’g’risida tasavvurga ega bo’lish. Bolalarni predmetlar (sharchalar, kubiklar, o’yinchoqlar mashinalar) harakatlari bilan tanishtirish, ularning yo’llari va tezliklarini qiyoslashga o’rgatish. Moddalarning qattiq holatdan suyukdikka aylanishi (muzning, smola(qora saqich)ning erishi) va suyuq holatdan qattiq holatga aylanishi haqida tasavvurni kengaitirish.
Suyuklikni parga va aksincha, parni suyuqlikka aylanishi hodisalari bilan tanishtirish. Qaltiq moddalarni suyuqlikka va suyuqlikni qattiq moddaga aylanishi haqida tasavvur hosil qilish. Qor yog’ishi. qor bo’roni. muz yurishi. momaqaldiroq, do’l yog’ishi, tuman tushishi va shu kabi tabiat hodisalari bilan bolalarni tanishtirish. Bolalarga suvning inson hayoti uchun zarurligi, yer yuzidagi eng bebaho boylik ekanligi, uni asrash bizning burchimiz ekanligi haqida tushuncha berish.
Bolalar diqqatini kuz faslida ob-havo o’zgarishiga, daraxt barglarining sarg’ayibto’kilishiga, kishilar kiyimidagi o’zgarishlarga, hashorat va kushlarning kamayib qolganiga karatish, bularning sabablarini mustaqil aytib berishga o’rgatish
Kuz faslining eng go’zal xususiyatlari turli-tuman yorqin ranglarga boy ekanligi haqidagi bilimlarini aniqtashtirish. Bu davrdameva va sabzavotlar garq pishadi, yig’im-terim mavsumi boshlanadi. Kuz fasli haqidagi tasavvurlarini kengaytirish hamda mustaqil ravishda kattalarga yordam berii1ga odatlantirishBolalar ongiga tabiatga zarar yetkazmaslik, ekologiyani zararlamaslik (tevarak-atrofni iflos qilmaslik, hayvon va kushlarga ozor bermaslik, uyalarini buzmaslik, gullarni yulish oqibatida gullar, kapalaklar yo’q bo’lib ketishi, chumolilarning inini buzmaslik va h.k.)ni bolalar ongiga singdirish.Hayvonot dunyosi. Uy hayvonlari (tuya, ot, sigir, qo’y, echki) va parrandalar (tovuq, xo’roz, kurka, o’rdak, goz)ning asosiy turlari, xayoti va sharoitlari haqidagi bilimlarini mustahkamlash va sistemalashtirish kuyidagi belgilar asosida umumlashtirilgan tasavvurni tashkil kilish, odamlar yenida yashaydigan va undan qo’rkmaydigan hayvonlar, foyda keltiradigan hayvonlar, insonlar, ularning hayot kechirishlari uchun zarur bo’lgan sharoitlarniyaratishi, uy hayvonlarining kishilar hayotida tutg’an o’rni haqidagi tasavvurlarini kengaytirish, ularda g’amxo’rlik tuyg’ularini mustahkamlash. Bolalarga respublikamizda qishlab qoluvchi kushlar (musicha, chumchuq, kaklik, bedana) haqida tushuncha berish. Kushlarning ovqatlanishi, tashqi ko’rinishi, ulardagi o’zaro o’xshashlik va farkli tomonlarini farklashga o’rgatish. Ularga qishda g’amxo’rlik ko’rsatish va xayrihohlik munosabatini tarbiyalashni davom ettirish. Qish faslining o’zigaxostabiati haqida tushuncha berish (kunlar qisqa, sovuq, ayozli bo’lishi, ariq va ko’lmaklarning muzlashi, qorning pag’a-paga yog’ishi va b.) yer yuzi va daraxtlar usti oppoq qor bilan qoplanganda tabiat qanchalik jozibali ko’rinishiga bolalar e’tiborini qaratish, ularning estetik tuyg’ularini shakllantirish.
Kunlar ilishi bilan qushlar, hashoratlarning ko’payishi, ularning harakatini kuzatish. in kurishi. tuxum qo’yishi, bola ochishi va h.k. haqidagi tushunchalarini kengaytirish. Bolalargaqushlarning donxo’raklariga don solishni, suvlarini almashtirishni o’rgatish. Qafasga paxta, yumshoq matolardan tashlab, kushlarning harakatlarini kuzatish. Kushlarning sayrashini tinglash va farklashga o’rgatish.Ninachi, chumoli, asalari. kapalaklarning paydo bo’lish sababi, hayot tarzi, nima bilan oziklanishini tushuntirish.
Bahorda tabiatdagi o’zgarishlar haqidagi tasavvurni bir tizimga kegma ketlikka tushirish. Issiqlikning ortib borishi bilan qor, muzlarning erib borishi o’rtasidagi, tuproqning xolati. Bularning barchasini tabiat uyg’onishiga ta’siri to’g’risidagi tasavvurlarini shakllantirish.
Yoz faslida poliz, bog’ va dalalardamevalar pishishi, ayri.m sabzavotlarning yer ostida meva tugishi va pishishi(kartoshka, sabzi, yeryong’oq) haqida ma’lumot berish, mevalarni hididan ajratishga o’rgatish, sabzavot va mevalarni inson organizmiga ta’siri, foydasi haqida bolalarga tushuntirish hamda ularni qanday iste’mol qilish haqida suhbatlashish.Yer maydoichasidagi va yaqin oradagi o’simliklar haqidagi bilimlarini aniqpash. Yaproq, gul, va mevalari, po’stlog’iga qarab daraxt, butalarni farqlashga o’rgatish. Boshoqli ekinlarni o’stirish bilan, o’rmon mevalari, qo’ziqorinlar bilan tanishtirish. Turli xil o’simliklarning o’sish joylari (o’tloq, dasht, o’rmon, dala, bog’, poliz, xiyobon) haqidagi tasavvurlarini aniqlash Bolalarga o’zlariga tanish uy hayvonlari va parrandalarning inson uchun foydali tomonlari haqida ma’lumot berish. Ularni parvarish qilishga o’rgatish. Hasharotlar (kapalak, ninachi, chumoli, asalari, chigirtkalar)ning tabiiy sharoitdagi hayoti haqida tasavvurlarini shakllantirish. Ma’lum joylarda yashaydilar (kapalaklar- o’tloqlarda, kurbaqalar-botqoqliklarda va h.k.) ovqat izlashadi (kapalaklar, asalarilar-gullar shirasini, kurbaqalar mayda chivinlarni), dushmanlaridan qochish uchun yaxshi moslanganliklari (ninachilar tez uchadi, kapalaklar pirillab uchadi, chigirtkalar, qurbaqalar sakraydilar va h.k.), uchib ketadigan qushlar (3-4 xili) bilan, tashqi ko’rinishi xatti-harakati(nima bilan oziqlanadi, nima uchun issiq o’lkalarga uchib ketadi) bilan tanishtirish. Kushlardan birining in kurish va bola ochishi bilan tanishtirish. Bolalarning tabiatdagi yozgi hodisalar, issiqlik, namning ko’nligi bilan o’simliklarning birdaniga gurillab o’sishi, barcha hayvonlarning faol hayot boshlashi o’rtasidagi aloqadorliklari haqidagi tasavvurlarni bir tizimga ketma ketlikka tushirish.
Maktabga tayyorlov guruhi .Jonli va jonsiz tabiat to’g’risida tasavvurga ega bo’lish. Jonsiz tabiat. Bolalarda jonsiz tabiat hodisalari haqidagi tasavvurlarini shakllaitirish. Havo, magnitning xususiyatlari bilan tanishtirish. Bolalar uchun tushunarli vositalar yordamida havo hamma joyda: suvda, g’ishtda, yerda va shu kabilarda mavjudligini tajribalar orkali ko’rsatish. Havoning qayishqok bo’lishi, ma’lum hajmni egallashi (sovun ko’iiklarini nuflash, sharlarni puflash) mumkinligini ko’rsatish. Havo harakatlanadi(shamol) va u harakat qilib, predmetlarni joydan-joyga ko’chirishi va shuningdek, harakatga karshilik ko’rsatishi mumkin(parashyut). Bolalarni magnitning xususiyatlari bilan tanishtirish. Magnit o’ziga metall buyumlarni tortishi, magnitning xususiyatlari to’siklar orqali ham namoyon bo’lishi(magnitta predmetlar suv,plastmassa, yogoch, karton orqali ham tortilishi). Magnit o’ziga tortinsh va o’zidan itarishi bilan tanishtirish. O’simliklar dunyosi. Bolalarni yangi hona o’simliklari bilan tanishtirish. Ularning xususiyatlari: shakli, hajmi, poyasi, barglar, gulining’ rangini ajratish va xarakterlashga o’rgatish. O’simliklariing yorug’likka, issiqlikka, namga, oziklantiruvchi tuprokka ehtiyojlari haqidagi tasavvurni shakllantirish. Bolalarni yorug’likni sevuvchi va salqinga chidamli, suvni sevuvchi va suvsizlikka bardosh beruvchi o’simliklarning tashqi tuzilishiga qarab farqlashga o’rgatish. Sabzavotlarning (8-9 xili), meva (5 xili)larning va sitrus o’simlik (3-4 xili)larning shakli, rangi, hajmi, ta’mi, ozik-ovkat sifatida qo’llanilishi, belgilarg’a qarab qiyoslash va xarakterlay olish ko’nikmasini shakllantirish, umumlashtirilgan (sabzavotlar, mevalar, gullar) so’zlarni ko’llashga o’rgatishBolalarda tabiatdagi go’zallikdan zavq olishni tarbiyalashni davom ettirish. Ular ongiga tabiatga zarar yetkazmaslik, ekologiyani zararlamaslik (tevarak-atrofni iflos qilmaslik, o’t- o’lanlarni bosmaslik, daraxt shoxlarini sindirmaslik, hayvon va kushlarga ozor bermaslik. uyalarini buzmaslik, gullarni yulmaslik, bu ning oqibatida gullar, kapalaklar yo’q bo’lib ketishi, chumolilarning inini buzmaslik va h.k.)ni bolalar ongig a singdirish.
Bolalarning hovlidag’i barcha o’simliklar va xonaki (kishda vaqtincha utkazilgan) o’simliklarning yorug’likka, issiqlikka, suvga, (ozuqa) tuproqqa oo’lgan ehtiyejlari hak,idagi tasavvurlarini aniqlash. O’simliklarning o’sish va usmasligi shart-sharoitlarining’ mavjudligi va ularning turlicha talablarga bog’liqligini belgilashga o’rgatish. Usimliklarning’ o’sishi uchun havo, suv, quyosh, ozuqali tuproq zarurligini amaliy1iy ishlar orkali tanishtirish.Bolalarning o’simliklarni turli yo’l bilan ko’paytirish haqidagi bilimlarini kengaytirish. O’simliklar qalamchasidan, piyozidan, butasini ajratib ekishdan . nishi mumkinligini xonaki o’simliklar misolida ko’rsatish. O’simlikning U ishi uchun yorug’lik, suv, issiqlik, ozuqali tuproq zarur ekanligi to’g’risidagi vdimlarini tajriba, amaliy mashg’ulotlar orqali takomillashtirish. Bahor Uldari haqidagi tasavvurlarini aniqlash, bolalarni ularning rangi, shakli. gullari, yaproqlariniig xajmi. belgilarigaqarab kiyoslash asosidaxarakterlashga o’rgatish. Erta gullaydigan o’teimon, butasimon o’simliklar va daraxtlar bilan tanishtirishni davom ettirish. Ba’zi daraxtlar (o’rik, bodom) avval gullab, so’ng barg chikarishi, ba’zilari esa barg chiqarib(olma, behi) so’ng gullashini tushuntirish. Bolalar bilan birgaliqda maktabgacha ta’lim muassasasi hovlisida daraxt va gul ko’chatlarini ekish, tagini yumshatish va sug’orishga o’rgatish. Qurigan shox-shabbalarni qirqish, ko’milgan gul, tok va anor ko’chatlarini ochish va ularii parvarish qilish ko’nikmasini hosil qilish.
Bog’, poliz va gulxonada sabzavot va gul ekinlari yetishtirish xaqidagi bolalar tasavvurlarini boyitish. O’simliklarning ayrim turlari misolida bolalar ularning urugdan ko’karib, to urug bergunigacha bo’lgan o’sish va rivojlanish davrining izchilligini. unib chiqishi uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlarni, ularni parvarishlash usullarini bolalar ongiga singdirish, amalda kuzatish I ishlarini olib borish. Yovvoyi o’simliklar urug’ini to’kib ko’payishi va madaniy o’simliklarni inson tomonidan yetishtirilishi, madaniy va yovvoyi o’simliklarning inson hayotidagi | ahamiyati, barcha o’simliklarni extiyet qilish va ularni qo’riqlash asosida madaniy va yovvoyi o’simliklar xaqida umumiy tasavvurni shakllantirish. O’simliklar qanday belgilari asosida (xonaki, dala. poliz ekinlari)madaniy o’simliklar (o’rmon, o’tloq ekinlarini), yovvoyi o’simliklarga bo’linishi to’g’risidagi tushunchalarini shakllantirish, guruxdagi gullar nomini bilish. Hayvonot dunyosi. Bolalarni o’zlariga tanish bo’lgan yovvoyi (quyonlar, tulkilar va hokazo) va tabiat burchagida yashovchi hayvonlarning moslashuvchanlik xususiyatlari bilan tanishtirish. Hayvonlarning o’zi yashaydigan muhitga tanasining tuzilishi va xatti-harakat bilan moslanishiga doir belgilarini ajrata bilishga o’rgatish. Uzun baquvvat oyoqlari tez yugurish imkonini beradi (bo’ri), agar hayvonning orqa oyoklari uzunroq bo’lsa, unda hayvon katta-kattasakrab yuradi (quyon), o’tkir qayrilgan tirnoqlari daraxtlarga tirmashib chiqishga yordam beradi (olmaxon), to’mtok baquvvat, oldingi oyoqlari yon tomonga chiqqan, tirnoqlari yerni qazishgamoslashgan (toshbaqa, ko’rsichqon). Hayvonlarning tana koplami (himoya uchun xizmat qiladigan rang (quyon, olmaxon)ga, ignalar (tipratikan), kattiq qoplamga (toshbaqa) ega bo’lib, bular dushmandan o’zini himoya qilishda yordam) himoya va moslashuv xususiyatiga ega ekanligi haqidagi tasavvurlarini kengashirish. O’simlik (suv quyish, tagini yumshatish) va hayvonlar (ovqaglantirish, kattalar yordamida akvarium yoki qafasni tozalash)ni parvarishlashni bilish.
Kuz faslining o’ziga xos xususiyatlari: kunlar soviy boshlab, kunduzi qisqaradi. Yaproqlar to’kiladi, o’tlar so’liydi. o’simliklar o’sishdan to’xtaydi, chunki ular uchun zarur bo’lgan yorug’lik va issiqliknipg mikdori kamayadi. Sovuq tushishi bilan hasharotlar yashirinadi. kushlarning ko’pchiligi issik o’lkalarga uchib ketadi, hayvonlar qishga tayyorgarlik ko’radilar: tullaydi (barcha hayvonlar), ovqat to’playdi (olmaxon), ovqat yeb semirib ketadilar va uyqu uchun joy izlaydilar (tipratikan, ayiq).
Bolalar uchun yangi O’zbekiston sharoiti uchun xos bo’lmagan uy hayvonlari-shimol bug’usi bilan tanishtirish. Ularning yashash joyi. tashqi qiyofasi fe’l-atvori, inson tomonidan boqilishi va ular yetkazadigan foydalar hakida tasavvurni shakllantirish. Hayvonlarning tanatuzilishi va fe’l-atvori, tabiiy sharoitlarga moslashuvi yungining qalinligi, uning qor ostidagi mox (shimolda o’sadigan o’simlik)ni kovlab olish ko’nikmasi, buguning keng qo’shaloq tuyoqlari bilan loy, tuproqli yer va xatto qiya yerlarda ham yura olishi, o’zining belgilari bilan uy hayvonlari toifasiga kirishi haqida so’zlab berishTabiat burchagida yashovchi qushlar haqida, ularning yashash sharoiti, oziqlanishi, ko’payishi to’grisidagi tasavvurlarini aniqlash. Qushlarning uchishga moslashganligi xaqidagi tasavvurlarini shakllantirish(keng yigma kanotlari, dumi, yengil patlari havoga tayanish va uchish imkonini beradi).Qish faslining o’ziga xos tabiati haqida tushuncha berish(kunlar qisqa, sovuq, ayozli bo’lishi, ariq va ko’lmaklarning muzlashi. korning paga-pag’a yog’ishi va b.) yer yuzi va daraxtlar usti oppoq qor bilan qoplanganda tabiat qanchalik jozibali ko’rinishiga bolalar e’tiborini qaratish, ularning estetik tuyg’ularini shakllantirish.Daraxt va butalar bargsiz, harakatsiz holatda. Hasharotlar ham, ular bilan oziqlanuvchi qushlar ham yo’q. Ular issiq o’lkalarga uchib ketishgan. Qishlab koluvchi qushlar o’t- o’lanlarning uruglarini va o’simliklarning mevalarini, odam yashab turgan joy oldidagi ovqat qoldiqlarini yeydilar. Odamlar kushlarni boqib turadilar.Yovvoyi hayvonlarning bahor davridagi hayoti va tabiatga moslanganligi bilan bo;tlarni tanishtirishni davom ettirish, ular uyqudan uyg'onadilar, dam olish holatidan chiqadilar, tullaydilar, joy quradilar...Hayvonlarning rivojlanishi haqidagi bilimlarini kengaytirish. Qushlar in(uya) kuradi, tuxum qo’yadi, bolalaydi, baliqlar urug’ qo’yadi va bolalaydi.
Bolalarni akvariumda boqiladigan baliqlarning tana tuzilishi va harakatlari, bularning hammasi hayotga moslashish belgilari ekanligi bilan tanishtirish. Baliklarning tanasi, shakli, hajmi, ko’zlari va og’ziningtuzilishini ajrata bilishga, bu xususiyatlarni ularning xatti-harakti, xususiyatlari(yashash joyi, harakat usuli, ovqatlanishi) bilan qiyoslashga o’rgatish.Bolalarda bahor haqidagi umumlashgan tasavvurni shakllantirish: Kunlar issiqroq bo’ladi, kuyosh ravshanroq yoritadi, qor va muzlar eriydi, o’tlar. navro’zgullar paydo bo’ladi, kurtaklar to’lishadi va birinchi gullar, yaproqlar paydo bo’ladi. Jonivorlar uyqudan uyg’onadi(xasharotlar, hayvonlar), uchib ketgan qushlar qaytib kelishi xaqidagi tushunchalarini kengaytirish.Bolalarga o’zlariga tanish uy hayvonlari, ularning yoz faslidagi hayoti haqidagi bolalar bilimlarini aniqlash, ular haqida umumlashgan tasavvurni mustahkamlash. Qanday belgilar asosida u yoki bu hayvon uy hayvoni guruhiga kirishi haqida bolalar bilimlarini aniqlash.Hayvon va parrandalarning inson uchun foydali tomonlari haqidagi tasavvurlarini aniklash. Ularni parvarish qilishga o’rgatish.Bolalar bilan hayvonlarning o’sishi va rivojlanishi hakidagi tasavvurlarini keshaigirish. Qushlar, hayvonlarning bolalari juda nozik tug’ilishi, ular ko’p jixatdan katta hayvonlardan fark kilishi haqida suhbatlashish. Kichik hayvon yeki parranda ko’pincha yung yoki pat bilan qoplanmagan, ko’zi yumuq, mustaqil yura lmaidigan va ovqatlana olmaydigan bo’ladi. Ota- onalari ular haqida gamxo’rlik Qilishlari, isitishlari, ovkatlantirishlari, dushmanlardan qo’riklashi, ovqat izlab topish, yurish, uchish, tirmashib chiqish va sakrashga o’rgatishlari haqidagi tushunchalarini aniqlash va kengaytirish adiqlar baliqchalari haqida gamxo’rlik qilmaydilar. Baliqlarning baliqchalari mustaqil ravishda ovqat izlaydilar, dushmanlardan yashirinadilar.
Yovvoyi va qo’lga o’rgatilgan hayvonlarni taniy olishga bolalarni o’rgatish. Qanday belgilari bilan ular u yoki bu guruhga taalluqli bo’lishini tushuntirish.
Yoz fasli haqida umumlashgan tasavvurni shakllantirish: iliq, issiq, yomgir yogadi, momaqaldiroq bo’ladi. Hasharotlar ko’p. Hayvonlar faollashadilar, bolalaydilar. Usimliklar gullaydi, yegiladi, xosil beradi. Yoz faslida poliz, bog’ va dalalarda mevalar pishishi, ayrim sabzavotlarning yer ostida meva tugishi va pishishi(kartoshka, sabzi, yeryongoq) haqida ma’lumot berish, mevalarni mevasi hididan ajratib o’rgatish, sabzavot va mevalarni inson organizmiga ta’siri va foydasi haqida bolalarga tushuntirish hamda ularni qanday iste’mol qilish haqida suhbatlashish kerak bo'ladi.
Kichik yosh guruhi. Bolalarni tabiat bilan tanishtirish. Quyosh va oy haqida tasavvur hosil qilish. Bolalarni uy hayvonlarining nomini atashga, ularning tovushiga taklid qilishga o’rgatish. Bolalarni hayvonlar gavdasining asosiy qismlari, ba’zi bir o’ziga xos alomatlari, xarakatlariga diqqatlarini jalb etish. Hayvonlarni parvarish qilish haqida tasavvur uyg’otish.Bolalarni daraxt, gul va o’t-o’lshshi farqlashga o’rgatish. Ularning diqqatini xonada o’stiriladigan gullarning chiroyiga jalb qilish, ularni sug’orib turish zarurligini tushuntirish. Nomlari tanish bo’lgan sabzavot va mevalarni farqlashga o’rgatish. O’simliklarni ehtiyot kilishga odatlantirish. Bolalar bilan fasllar almashishi va ob-havodagi ayrim o’zgarishlar (yomg’ir, qor yog’ishi, quyosh charaqlab turishi)ni kuzatish. Gurux xonasida akvariumdagi baliqlarni, qushni kuzatish. Ularni parvarishlashga kiziqish uygotish. Butun jonli tabiatga nisbatan gamxo’rlik hissini tarbiyalash.
O'rta yosh guruhi .Jonli va jonsiz tabiat, yer kurrasi to’g’risida tasavvurga ega bo’lish. Jonsiz tabiat. Bolalarga ob-havo holatini (sovuq, issiq, iliq, quyoshli, bulutli, shamol esayapti, yomgir yog’ayapti, do’l yog’ayapti), suv va qorning ayrim xususiyatlarini(suv tiniq, qor yumshoq bo’lishi, undan qorbobo yasash, qorbo’ron o’ynash mumkin va hokazo; qor quruq ham bo’ladi) farqlashni o’rgatish.
Ayrim predmetlar suvda cho’kishini, ayrimlari cho’kmasligini: issiq kunda ko’lmak suv tez, sovuq kunda sekin qurishini anglab olishlariga yordam berish.
Jonsiz tabiatning ayrim xususiyatlari (tosh-qattiq, qum-sochiluvchan)ni farqlashni o’rgatish.Bolalarga ob-havodagi o’zgarishlarni (sovuq shamol esayapti, yomg’ir, qor yog’ayapti) farqpashgao’rgatish. Qorning' xususiyatlari (sovuq, yumshoq, yopishkoq, ho’l, quruq) bilan tanishtirish.Bolalarni tong, kunduz, kechqurun, kechasi tushunchalari bilan tanishtirish, kun qismlarida insonlar va bolalarning harakatlari hakida suhbatlar o’tkazish.
O’simliklar dunyosi. Sabzavotlar (baqlajon, karam, sholg’om, turp, piyoz) va mevalar (anor, anjir, behi uzum, o’rik) bilan tanishtirishni davom ettirish. Bolalarga sabzavot va mevalarning nomlarini, rangi, shakli, ta’mi, ovqatga ishlatilishining (xomligicha. pishirilgan, tuzlangan va quritilgan holda) xarakterli belgilarini bilishlari: Sabzavotlar polizda mevalar esa daraxtda o’sishi bilan tanishtirish. Bolalarga sabzavotlar har yili ekilishini, mevalar esa ko’p yillik o’simlik hisoblanishi haqida qisqacha tushuncha berish.Sabzavot va mevalar yetishtirishda kattalarning mehnati haqidagi tasavvurni shakllantirish.Kuzda daraxtlar bargining to’kilishi, o’tlarning sargayishi, dala va boglarda yig’im-terim ishlarining boshlanishi haqida suhbatlar uyushtirish.
Kuzning oxirida daraxtlarning bargi butkul to’kilib bo’lishi, o’t-o’lanlarning esa xazonga aylanishi, faqat igna bargli archalargina har doimgidek ko’m-ko’k qolishi haqida tushuncha berish. Urugdan o’simliklar o’stirish (o’sishidagi izchillik, o’sish uchun zarur sharoitlar. parvarish qilish) haqida; o’simliklar hayoti va o’sishiiing ayrim shartlari (ular yerda o’sadi, ularni suv bilan sug’orish kerak, tuproq ser ozuqa bo’lishi uchun uni o’g’itlash, yorug’lik kerak) haqidag'i tasavvurlarini shakllantirish. Bolalar diqqatini kunlar ilishi bilan daraxtlarning kurtak chiqarishi, gullashi, barg yozishi, o’t-o’lanlarning ko’karishi kabilarga jalb etish. Gilos va shaftoli daraxtining gulini qiyoslash va farqlashga o’rgatish. O’simliklarning tuzilishi haqidagi tasavvurni aniqlash va mustahkamlash. Daraxtlarda bitta tana, yo’g’on va ingichka shoxlar, yaproqlar bor. Butalar va bir necha ingichka tana, shox, barglari borligi, o’tsimon o’simliklarda poya, barg, gullar borligi, o’simliklar ildizlari bilan o’zlarini yerda tutib turishi va yerdan suv hamda ozuqa moddalarini olishi haqidagi tasavvurlarini kengaytirish. Atrofdagi o’simliklarning quyidagi belgilariga qarab tanish:daraxtlar, butalarning barglari, po’stlog’iga; o’tsimon o’simliklarning rangi va gulining shakliga qarab tanish. Yumshok mevalar, sabzavotlar bilan, o’simliklar o’sadigan joylar (xiyobon, maktabgacha ta’lim muassasasi, bog’) bilan tanishtirish. Tanish o’simliklar nomlarini eslab qolishga o’rgatish. Maktabgacha ta’lim muassasasida sabzavotlar o’stirilishi haqidagi tasavvurlarni aniqlash, kengaytirish.
Hayvonot dunyosi. Kuz-qish davrida olmaxon, kuyon va tipratikan singari hayvonlar xayoti va tabiiy sharoitlari (qayerda yashashi, qanday yurishi, nimalar bilan oziqlanishi, dushmanlaridan qanday himoyalanishi) haqidagi tasavvurlarini shakllantirish
Fasllar o’zgarishi bilan quyon, olmaxon, tipratikan kabi hayvonlar hayoti (tabiiy sharoitda ular qayerda yashaydilar, nimalar bilan oziklanadilar, dushmanlardan qanday qutuladilar) bilan tanishtirish. Uy hayvonlari vaularning bolalari (it, kuchukchalar, mushuk, mushukchalar), qushlar (chumchuq, kabutar, musicha va boshqalar), atrof muhitda uchraydigan hasharotlar (chumoli, kapalak, xon qizi, ninachi kabi)ni farqlashga o’rgatish. Uy hayvonlarining hayoti, insonlarning ularni parvarish qilishdagi mehnatlari haqidagi tasavvurlarini aniklash va kengaytirish. Uy hayvonlari va ularning bolalari haqidagi bilimlarini kengaytirish. Bolalar ularning tana qismlarini, yurish-turish xususiyatlarini ajrata bilishni va to’g’ri xarakterlashni, nima bilan oziqlanishini qanday yurishi, qanday foyda keltirishini, odamlar ular to’grisida kanday gamxo’rlik qilishlari haqida bilimlarini kengaytirish. Bolalarni uy hayvonlari hayoti haqidagi tasavvurlarini boyitish. Ularni uy hayvonlari va parrandalarni parvarish qilishda kattalarga yaqindan yordam berishga o’rgatishni davom etshrish. Yovvoyi hayvonlar (quyon, olmaxon, tipratikan) haqidagi tasavvurni kengaytirish, ularning bahorgi-yozgi mavsumdagi tabiiy sharoitdagi hayoti (ovqatlanish, tullash, uya kurish, bolalarni o’stirish, bolalari haqida ota-ona g’amxo’rligi xususiyatlari) bilan tanishtirish; tashqi kiyofasi, xatti-harakatiga ko’ra yosh hayvonlarning kattalaridan farq qilishini ko’rsatish.Kunlar ilishi bilan bolalar diqqatini kushlar ko’payib, hasharotlar paydo bo’la boshlagani, kunlar sovishi bilan hashoratlar butkul ko’rinmay qolganiga, muassasa hovlisidagi qushlar ham kamayib ketganiga qaratish. Sovuq qish kunida qorni ochib ovqat izlayotgan qushchaga naqadar qiyin ekanligini his etishga undash. Bolalarda qushlarga gamxo’rlik qilish hissini tarbiyalash.Qushlarning nima bilan oziqlanishi, qishloq xo’jaligiga keltiradigan foydasi xaqida ham qisqacha ma’lumot berish. Qushlarga hayrixoxlik bilan munosabatda bo’lish kerakligini tushuntirish. Tabiat burchagida piyoz o’stirish, parvarish qilish, tashqari sovuq bo’lishiga qaramay, xonada ularning o’sish sababini tushuntirish. O’rmon hayvonlari ularning yurish-turish xususiyatlarini bilishni va to’g’ri xarakterlashni; yashash sharoitlari, nima bilan oziqlanishini qanday yurishi, qanday foyda keltirishi haqida tasavvur hosil qilish. Uy hayvonlari hayoti, yoz vaqtida odamlar ularni parvarish qilishdagi mehnatlari (sigir, echki, qo’ylar yaylovlarda o’tlashi, odamlar o’t o’rishi, xashak jamgarishlari va hokazo) haqidagi tasavvurlarini aniqlash. Yaqin atrofdagi hayvonlarni, hovliga keladigan qush, kapalak, qo’ngiz va ninachilarni bir-biridan farqlashga o’rgatish.
Bolalarni uy hayvonlari hayoti haqidagi tasavvurlarini boyitish. Ularni uy hayvonlari va parrandalarni parvarish qilishda kattalarga yaqindan yordam berishga o’rgatishni davom ettirish.
O’quv yili oxirida bola:
• muassasa hovlisidagi 3-4 xil daraxt;
• madaniy va begona o’tsimon o’simliklardan 1-2 xili, ba’zi sabzavot va mevalar, uy hayvonlari, ularning bolalari, kush va hashoratlarni tanishi va ularni guruhlay olishi;
• 4-5 xil xona o’simliklarini nomini bilishi;
fasllar almashishi va ob-havodagi ayrim o’zgarishlar (yomg’ir, qor yog’ishi, quyosh charaqlab turishi)ni payqashlari va tabiatni muhofaza qilish haqida dastlabki tushunchaga ega bo’lishlari;
• jonsiz tabiatning ayrim xususiyatlari (tosh-qattiq, kum-sochiluvchan)ni farqlay olishlari; • predmetlarni kuzatadi, oddiy tajribalar (cho’kadi-cho’kmaydi, yirtiladi-yirtilmaydi) o’tkazishni bilishi lozim. mayda motorika tizimida ijobiy o’zgarishlar amalga oshadi (chaqqonlikning ortishi )
Uchinchi savol bayoni.
Katta yosh guruhi.
Jonli va jonsiz tabiat, yer kurrasi to’g’risida tasavvurga ega bo’lish
Bolalarni predmetlar (sharchalar, kubiklar, o’yinchoqlar mashinalar) harakatlari bilan tanishtirish, ularning yo’llari va tezliklarini qiyoslashga o’rgatish.
Moddalarning qattiq holatdan suyukdikka aylanishi (muzning, smola(qora saqich)ning erishi) va suyuq holatdan qattiq holatga aylanishi haqida tasavvurni kengaitirish.
Suyuklikni parga va aksincha, parni suyuqlikka aylanishi hodisalari bilan tanishtirish. Qaltiq moddalarni suyuqlikka va suyuqlikni qattiq moddaga aylanishi haqida tasavvur hosil qilish. Qor yog’ishi. qor bo’roni. muz yurishi. momaqaldiroq, do’l yog’ishi, tuman tushishi va shu kabi tabiat hodisalari bilan bolalarni tanishtirish.
Bolalarga suvning inson hayoti uchun zarurligi, yer yuzidagi eng bebaho boylik ekanligi, uni asrash bizning burchimiz ekanligi haqida tushuncha berish.
Turli xil predmetlar: o’yinchoqlar, transport harakati haqida va bulutlar, qora bulut, quyosh harakati haqida boshlang’ich tasavvurlarni hosil qilish. Boshlang’ich harakat nuqtasini va jism harakat qilayotgan chiziqni belgilashga, harakat xarakterini aniqlashga(predmetlar sekin, tez xarakat qilayapti) o’rgatishO’simliklar dunyosi. Mahalliy o’simliklar haqida bolalar tasavvurlarini mustaxkamlash. Bolalar daraxtlarning 4-5 turi (tut, terak, kayrag’och, tol)ni (barglariga, po’stlog’iga, mevasiga qarab), butalarning xili(na’matak, maymunjon) ni(barglari, ranglari, mevalariga qarab) nomini aytishlar, farqlashlari, sabzavotlarning 6-8 xilini, mevali daraxtlardan 4-5 xili(olma, nok, anor, anjir, olcha)ning nomlarini, ranglari, shakli, mazasi, ovqatda iste’mol qilishda xarakterli belgilarini bilishlari kerak.Sabzavotlar va mevalar haqidagi umumlashtirilgan tasavvurlarni quyidagi belgilariga qarab shakllantirish: sabzavot va mevalar ovqatda qo’llaniladi, ularni maxsus yetishtiradilar: sabzavotlar poliz(dala)da o’sadi, mevalar esa bog’da yetishtiriladi. O’simlik (suv quyish, tagini yumshatish) va hayvonlar (ovqatlantirish, kattalar yerdamida akvarium yoki qafasni tozalash)ni parvarishlashni bilishi xona gullaridan aloe bilan tanishtirishni davom ettirish, ularni parvarish qilish yo’llarini o’rgatish.Bolalarda tabiatdagi go’zallikdan zavq olishni tarbiyalashni davom ettirish. Tabiatga zarar yetkazmaslik, ekologiyani buzmaslik(tevarak-atrofni iflos qilmaslik. o’t-o’lanlarni bosmaslik, daraxt shoxlarini sindirmaslik, gullarni yulmaslik, buning oqibatida gullar, kapalaklar yo’q bo’lib ketishi, chumolilarning inini buzmaslik va h.k.)ni bolalar ongiga singdirish.O’simliklarning tuzilishi, ularning ayrim qismlari vazifalari haqidagi tasavvurni aniqlash va kengaytirish: ildizlar suvni, ozuqa moddalarni shimib oladi, bular poyalar orqali, tana orqali, shoxlar orqali yaproqlar, gullar, mevalarga yetkazilishi haqidagi tasavvurlarini kengaytirish. O’simliklarning o’sishi uchun havo, suv, kuyosh, ozuqali tuproq zarurligini amaliy ishlar orqali tanishtirish.Hayvonot dunyosi. Yevvoyi hayvonlar(tulki, bo’ri, ayiq)ning xayoti bilan tanishtirish. Hayvonlarning tashqi kiyofasi, yashash tarzi xususiyatlarini ajrata bilish va xarakterlash ko’nikmasini shakllantirish. ular kayerda yashaydi. o’ziga qanday uy quradi, qanday yuradi, kuzda, kishda nima bilan oziqlanadi, k.ishga qanday tayyorgarlik ko’radi. Bolalarni hayvonlarning ko’rinishi va xulqidagi umumiylik va o’xshashliklarni ajrata bilishga, bir-biriga o’xshashligiga karab xulosa chiqarish(o’rmon hayvonlari, yirtqich hayvonlar)ga >;rgatish. Ularga nisbatan ehtiyotkorona munosabatda bo’lishga o’rgatish.
Bolalar diqkatini kuz faslida ob-havo o’zgarishiga, daraxt barglarining sarg’ayibto’kilishiga, kishilar kiyimidagi o’zgarishlarga, hashorat va kushlarning kamayib qolganiga karatish, bularning sabablarini mustaqil aytib berishga o’rgatish
Kuz faslining eng go’zal xususiyatlari turli-tuman yorqin ranglarga boy ekanligi haqidagi bilimlarini aniqtashtirish. Bu davrdameva va sabzavotlar garq pishadi, yig’im-terim mavsumi boshlanadi. Kuz fasli haqidagi tasavvurlarini kengaytirish hamda mustaqil ravishda kattalarga yordam berii1ga odatlantirishBolalar ongiga tabiatga zarar yetkazmaslik, ekologiyani zararlamaslik (tevarak-atrofni iflos qilmaslik, hayvon va kushlarga ozor bermaslik, uyalarini buzmaslik, gullarni yulish oqibatida gullar, kapalaklar yo’q bo’lib ketishi, chumolilarning inini buzmaslik va h.k.)ni bolalar ongiga singdirish.Hayvonot dunyosi. Uy hayvonlari (tuya, ot, sigir, qo’y, echki) va parrandalar (tovuq, xo’roz, kurka, o’rdak, goz)ning asosiy turlari, xayoti va sharoitlari haqidagi bilimlarini mustahkamlash va sistemalashtirish kuyidagi belgilar asosida umumlashtirilgan tasavvurni tashkil kilish, odamlar yenida yashaydigan va undan qo’rkmaydigan hayvonlar, foyda keltiradigan hayvonlar, insonlar, ularning hayot kechirishlari uchun zarur bo’lgan sharoitlarniyaratishi, uy hayvonlarining kishilar hayotida tutg’an o’rni haqidagi tasavvurlarini kengaytirish, ularda g’amxo’rlik tuyg’ularini mustahkamlash.Bolalarga respublikamizda qishlab qoluvchi kushlar (musicha, chumchuq, kaklik, bedana) haqida tushuncha berish. Kushlarning ovqatlanishi, tashqi ko’rinishi, ulardagi o’zaro o’xshashlik va farkli tomonlarini farklashga o’rgatish. Ularga qishda g’amxo’rlik ko’rsatish va xayrihohlik munosabatini tarbiyalashni davom ettirish.Qish faslining o’zigaxostabiati haqida tushuncha berish (kunlar qisqa, sovuq, ayozli bo’lishi, ariq va ko’lmaklarning muzlashi, qorning pag’a-paga yog’ishi va b.) yer yuzi va daraxtlar usti oppoq qor bilan qoplanganda tabiat qanchalik jozibali ko’rinishiga bolalar e’tiborini qaratish, ularning estetik tuyg’ularini shakllantirish.
Kunlar ilishi bilan qushlar, hashoratlarning ko’payishi, ularning harakatini kuzatish. in kurishi. tuxum qo’yishi, bola ochishi va h.k. haqidagi tushunchalarini kengaytirish.
Bolalarga qushlarning donxo’raklariga don solishni, suvlarini almashtirishni o’rgatish. Qafasga paxta, yumshoq matolardan tashlab, kushlarning harakatlarini kuzatish. Kushlarning sayrashini tinglash va farklashga o’rgatish. Ninachi, chumoli, asalari. kapalaklarning paydo bo’lish sababi, hayot tarzi, nima bilan oziklanishini tushuntirish. Bahorda tabiatdagi o’zgarishlar haqidagi tasavvurni bir tizimga kegma ketlikka tushirish. Issiqlikning ortib borishi bilan qor, muzlarning erib borishi o’rtasidagi, tuproqning xolati. Bularning barchasini tabiat uyg’onishiga ta’siri to’g’risidagi tasavvurlarini shakllantirish.
Yoz faslida poliz, bog’ va dalalardamevalar pishishi, ayri.m sabzavotlarning yer ostida meva tugishi va pishishi (kartoshka, sabzi, yeryong’oq) haqida ma’lumot berish, mevalarni hididan ajratishga o’rgatish, sabzavot va mevalarni inson organizmiga ta’siri, foydasi haqida bolalarga tushuntirish hamda ularni qanday iste’mol qilish haqida suhbatlashish. Yer maydoichasidagi va yaqin oradagi o’simliklar haqidagi bilimlarini aniqpash. Yaproq, gul, va mevalari, po’stlog’iga qarab daraxt, butalarni farqlashga o’rgatish. Boshoqli ekinlarni o’stirish bilan, o’rmon mevalari, qo’ziqorinlar bilan tanishtirish. Turli xil o’simliklarning o’sish joylari(o’tloq, dasht, o’rmon, dala, bog’, poliz, xiyobon) haqidagi tasavvurlarini aniqlashBolalarga o’zlariga tanish uy hayvonlari va parrandalarning inson uchun foydali tomonlari haqida ma’lumot berish. Ularni parvarish qilishga o’rgatish. Hasharotlar(kapalak, ninachi, chumoli, asalari, chigirtkalar)ning tabiiy sharoitdagi hayoti haqida tasavvurlarini shakllantirish. Ma’lum joylarda yashaydilar (kapalaklar- o’tloqlarda, kurbaqalar-botkoqliklarda va h.k.) ovqat izlashadi (kapalaklar, asalarilar-gullar shirasini, kurbaqalar mayda chivinlarni), dushmanlaridan qochish uchun yaxshi moslanganliklari (ninachilar tez uchadi, kapalaklar pirillab uchadi, chigirtkalar, qurbaqalar sakraydilar va h.k.), uchib ketadigan qushlar (3-4 xili) bilan, tashqi ko’rinishi xatti-harakati(nima bilan oziqlanadi, nima uchun issiq o’lkalarga uchib ketadi) bilan tanishtirish. Kushlardan birining in kurish va bola ochishi bilan tanishtirish.Bolalarning tabiatdagi yozgi hodisalar, issiqlik, namning ko’nligi bilan o’simliklarning birdaniga gurillab o’sishi, barcha hayvonlarning faol hayot boshlashi o’rtasidagi aloqadorliklari haqidagi tasavvurlarni bir tizimga ketma ketlikka tushirish.
Maktabga tayyorlov guruhi. Jonli va jonsiz tabiat to’g’risida tasavvurga ega bo’lish Jonsiz tabiat. Bolalarda jonsiz tabiat hodisalari haqidagi tasavvurlarini shakllaitirish. Havo, magnitning xususiyatlari bilan tanishtirish. Bolalar uchun tushunarli vositalar yordamida havo hamma joyda: suvda, g’ishtda, yerda va shu kabilarda mavjudligini tajribalar orkali ko’rsatish. Havoning qayishqok bo’lishi, ma’lum hajmni egallashi (sovun ko’piklarini nuflash, sharlarni puflash) mumkinligini ko’rsatish. Havo harakatlanadi(shamol) va u harakat qilib, predmetlarni joydan-joyga ko’chirishi va shuningdek, harakatga karshilik ko’rsatishi mumkin (parashyut). Bolalarni magnitning xususiyatlari bilan tanishtirish. Magnit o’ziga metall buyumlarni tortishi, magnitning xususiyatlari to’siklar orqali ham namoyon bo’lishi (magnitta predmetlar suv, plastmassa, yogoch, karton orqali ham tortilishi). Magnit o’ziga tortinsh va o’zidan itarishi bilan tanishtirish. O’simliklar dunyosi. Bolalarni yangi hona o’simliklari bilan tanishtirish. Ularning xususiyatlari: shakli, hajmi, poyasi, barglar, gulining’ rangini ajratish va xarakterlashga o’rgatish. O’simliklariing yorug’likka, issiqlikka, namga, oziklantiruvchi tuprokka ehtiyojlari haqidagi tasavvurni shakllantirish. Bolalarni yerug’likni sevuvchi va salqinga chidamli, suvni sevuvchi va suvsizlikka bardosh beruvchi o’simliklarning tashqi tuzilishiga qarab farqlashga o’rgatish. Sabzavotlarning (8-9 xili), meva (5 xili)larning va sitrus o’simlik (3-4 xili)larning shakli, rangi, hajmi, ta’mi, ozik-ovkat sifatida qo’llanilishi, belgilarg’a qarab qiyoslash va xarakterlay olish ko’nikmasini shakllantirish, umumlashtirilgan (sabzavotlar, mevalar, gullar) so’zlarni ko’llashga o’rgatish
Bolalarda tabiatdagi go’zallikdan zavq olishni tarbiyalashni davom ettirish. Ular ongiga tabiatga zarar yetkazmaslik, ekologiyani zararlamaslik (tevarak-atrofni iflos qilmaslik, o’t- o’lanlarni bosmaslik, daraxt shoxlarini sindirmaslik, hayvon va kushlarga ozor bermaslik. uyalarini buzmaslik, gullarni yulmaslik, bu ning oqibatida gullar, kapalaklar yo’q bo’lib ketishi, chumolilarning inini buzmaslik va h.k.)ni bolalar ongig a singdirish.
Bolalarning hovlidag’i barcha o’simliklar va xonaki(kishda vaktincha utkazilgan) o’simliklarning yorug’likka, issiqlikka, suvga, (ozuqa) tuproqqa oo’lgan ehtiyejlari hak,idagi tasavvurlarini aniqlash. O’simliklarning o’sish va usmasligi shart-sharoitlarining’ mavjudligi va ularning turlicha talablarga bog’liqligini belgilashga o’rgatish.Usimliklarning’ o’sishi uchun havo, suv, quyosh, ozuqali tuproq zarurligini amaliy1iy ishlar orkali tanishtirish.Bolalarning o’simliklarni turli yo’l bilan ko’paytirish haqidagi bilimlarini kengaytirish. O’simliklar qalamchasidan, piyozidan, butasini ajratib ekishdan . nishi mumkinligini xonaki o’simliklar misolida ko’rsatish. O’simlikning U ishi uchun yorug’lik, suv, issiqlik, ozuqali tuproq zarur ekanligi to’g’risidagi vdimlarini tajriba, amaliy mashg’ulotlar orqali takomillashtirish. Bahor Uldari haqidagi tasavvurlarini aniqlash, bolalarni ularning rangi, shakli. gullari, yaproqlariniig xajmi. belgilarigaqarab kiyoslash asosidaxarakterlashga o’rgatish.
Erta gullaydigan o’teimon, butasimon o’simliklar va daraxtlar bilan tanishtirishni davom ettirish. Ba’zi daraxtlar(o’rik, bodom) avval gullab, so’ng barg chikarishi, ba’zilari esa barg chiqarib(olma, behi) so’ng gullashini tushuntirish.
Bolalar bilan birgaliqda maktabgacha ta’lim muassasasi hovlisida daraxt va gul ko’chatlarini ekish, tagini yumshatish va sug’orishga o’rgatish. Qurigan shox-shabbalarni qirqish, ko’milgan gul, tok va anor ko’chatlarini ochish va ularii parvarish qilish ko’nikmasini hosil qilish. Bog’, poliz va gulxonada sabzavot va gul ekinlari yetishtirish xaqidagi bolalar tasavvurlarini boyitish. O’simliklarning ayrim turlari misolida bolalar ularning urugdan ko’karib, to urug bergunigacha bo’lgan o’sish va rivojlanish davrining izchilligini. unib chiqishi uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlarni, I ularni parvarishlash usullarini bolalar ongiga singdirish, amalda kuzatish I ishlarini olib borish.
Yovvoyi o’simliklar urug’ini to’kib ko’payishi va madaniy o’simliklarni inson tomonidan yetishtirilishi, madaniy va yovvoyi o’simliklarning inson hayotidagi | ahamiyati, barcha o’simliklarni extiyet qilish va ularni qo’riqlash asosida madaniy va yovvoyi o’simliklar xaqida umumiy tasavvurni shakllantirish. Usimliklar qanday belgilari asosida (xonaki, dala. poliz ekinlari)madaniy o’simliklar] (o’rmon, o’tloq ekinlarini), yovvoyi o’simliklarga bo’linishi to’g’risidagi tushunchalarini shakllantirish, guruxdagi gullar nomini bilish.Hayvonot dunyosi. Bolalarni o’zlariga tanish bo’lgan yovvoyi (quyonlar, tulkilar va hokazo) va tabiat burchagida yashovchi hayvonlarning moslashuvchanlik xususiyatlari bilan tanishtirish. Hayvonlarning o’zi yashaydigan muhitga tanasining tuzilishi va xatti-harakat bilan moslanishiga doir belgilarini ajrata bilishga o’rgatish. Uzun baquvvat oyoqlari tez yugurish imkonini beradi (bo’ri), agar hayvonning orqa oyoklari uzunroq bo’lsa, unda hayvon katta-kattasakrab yuradi (kuyon), o’tkir qayrilgan tirnoqlari daraxtlarga tirmashib chiqishga yordam beradi (olmaxon), to’mtok baquvvat, oldingi oyoqlari yon tomonga chiqqan, tirnoqlari yerni qazishgamoslashgan (toshbaqa, ko’rsichqon). Hayvonlarning tana koplami (himoya uchun xizmat qiladigan rang (kuyon, olmaxon)ga, ignalar (tipratikan), kattiq qoplamga (toshbaqa) ega bo’lib, bular dushmandan o’zini himoya qilishda yordam) himoya va moslashuv xususiyatiga ega ekanligi hakidagi tasavvurlarini kengashirish. O’simlik (suv quyish, tagini yumshatish) va hayvonlar (ovqaglantirish, kattalar yordamida akvarium yoki kafasni tozalash)ni parvarishlashni bilish. Kuz faslining o’ziga xos xususiyatlari: kunlar soviy boshlab, kunduzi qisqaradi. Yaproqlar to’kiladi, o’tlar so’liydi. o’simliklar o’sishdan to’xtaydi, chunki ular uchun zarur bo’lgan yorug’lik va issiqliknipg mikdori kamayadi. Sovuq tushishi bilan hasharotlar yashirinadi. kushlarning ko’pchiligi issik o’lkalarga uchib ketadi, hayvonlar qishga tayyorgarlik ko’radilar: tullaydi (barcha hayvonlar), ovqat to’playdi (olmaxon), ovqat yeb semirib ketadilar va uyqu uchun joy izlaydilar (tipratikan, ayiq).Bolalar uchun yangi O’zbekiston sharoiti uchun xos bo’lmagan uy hayvonlari-shimol bug’usi bilan tanishtirish. Ularning yashash joyi. tashqi qiyofasi fe’l-atvori, inson tomonidan boqilishi va ular yetkazadigan foydalar hakida tasavvurni shakllantirish. Hayvonlarning tanatuzilishi va fe’l-atvori, tabiiy sharoitlarga moslashuvi yungining qalinligi, uning qor ostidagi mox (shimolda o’sadigan o’simlik)ni kovlab olish ko’nikmasi, buguning keng qo’shaloq tuyoqlari bilan loy, tuproqli yer va xatto qiya yerlarda ham yura olishi, o’zining belgilari bilan uy hayvonlari toifasiga kirishi haqida so’zlab berish. Tabiat burchagida yashovchi qushlar haqida, ularning yashash sharoiti, oziqlanishi, ko’payishi to’grisidagi tasavvurlarini aniqlash. Qushlarning uchishga moslashganligi xaqidagi tasavvurlarini shakllantirish(keng yigma kanotlari, dumi, yengil patlari havoga tayanish va uchish imkonini beradi). Qish faslining o’ziga xos tabiati haqida tushuncha berish(kunlar qisqa, sovuq, ayozli bo’lishi, ariq va ko’lmaklarning muzlashi. korning paga-pag’a yog’ishi va b.) yer yuzi va daraxtlar usti oppoq qor bilan qoplanganda tabiat qanchalik jozibali ko’rinishiga bolalar e’tiborini qaratish, ularning estetik tuyg’ularini shakllantirish. Daraxt va butalar bargsiz, harakatsiz holatda. Hasharotlar ham, ular bilan oziqlanuvchi qushlar ham yo’q. Ular issiq o’lkalarga uchib ketishgan. Qishlab koluvchi qushlar o’t- o’lanlarning uruglarini va o’simliklarning mevalarini, odam yashab turgan joy oldidagi ovqat qoldiqlarini yeydilar. Odamlar kushlarni boqib turadilar. Yovvoyi hayvonlarning bahor davridagi hayoti va tabiatga moslanganligi bilan botlarni tanishtirishni davom ettirish, ular uyqudan uyg'onadilar, dam olish holatidan chiqadilar, tullaydilar, joy quradilar. Hayvonlarning rivojlanishi haqidagi bilimlarini kengaytirish. Qushlar in(uya) kuradi, tuxum qo’yadi, bolalaydi, baliqlar urug’ ko’yadi va bolalaydi.
Bolalarni akvariumda boqiladigan baliqlarning tana tuzilishi va harakatlari, bularning hammasi hayotga moslashish belgilari ekanligi bilan tanishtirish. Baliklarning tanasi, shakli. hajmi, ko’zlari va og’ziningtuzilishini ajrata bilishga, bu xususiyatlarni ularning xatti-harakti, xususiyatlari(yashash joyi, harakat usuli, ovqatlanishi) bilan qiyoslashga o’rgatish. Bolalarda bahor haqidagi umumlashgan tasavvurni shakllantirish: Kunlar issiqroq bo’ladi, kuyosh ravshanroq yoritadi, qor va muzlar eriydi, o’tlar. navro’zgullar paydo bo’ladi, kurtaklar to’lishadi va birinchi gullar, yaproqlar paydo bo’ladi. Jonivorlar uyqudan uyg’onadi(xasharotlar, hayvonlar), uchib ketgan qushlar qaytib kelishi xaqidagi tushunchalarini kengaytirish. Bolalarga o’zlariga tanish uy hayvonlari, ularning yoz faslidagi hayoti haqidagi bolalar bilimlarini aniqlash, ular haqida umumlashgan tasavvurni mustahkamlash. Qanday belgilar asosida u yoki bu hayvon uy hayvoni guruhiga kirishi haqida bolalar bilimlarini aniqlash. Hayvon va parrandalarning inson uchun foydali tomonlari haqidagi tasavvurlarini aniklash. Ularni parvarish qilishga o’rgatish. Bolalar bilan hayvonlarning o’sishi va rivojlanishi hakidagi tasavvurlarini keshaigirish. Qushlar, hayvonlarning bolalari juda nozik tug’ilishi, ular ko’p jixatdan katta hayvonlardan fark kilishi haqida suhbatlashish. Kichik hayvon yeki parranda ko’pincha yung yoki pat bilan qoplanmagan, ko’zi yumuq, mustaqil yura lmaidigan va ovqatlana olmaydigan bo’ladi. Ota- onalari ular haqida gamxo’rlik Qilishlari, isitishlari, ovkatlantirishlari, dushmanlardan qo’riklashi, ovqat izlab topish, yurish, uchish, tirmashib chiqish va sakrashga o’rgatishlari haqidagi tushunchalarini aniqlash va kengaytirish adiqlar baliqchalari haqida gamxo’rlik qilmaydilar. Baliqlarning baliqchalari mustaqil ravishda ovqat izlaydilar, dushmanlardan yashirinadilar.Yovvoyi va qo’lga o’rgatilgan hayvonlarni taniy olishga bolalarni o’rgatish. Qanday belgilari bilan ular u yoki bu guruhga taalluqli bo’lishini tushuntirish.Yoz fasli haqida umumlashgan tasavvurni shakllantirish: iliq, issiq, yomgir yogadi, momaqaldiroq bo’ladi. Hasharotlar ko’p. Hayvonlar faollashadilar, bolalaydilar. Usimliklar gullaydi, yegiladi, xosil beradi.
Yoz faslida poliz, bog’ va dalalarda mevalar pishishi, ayrim sabzavotlarning yer ostida meva tugishi va pishishi(kartoshka, sabzi, yeryongoq) haqida ma’lumot berish, mevalarni mevasi hididan ajratinp^a o’rgatish, sabzavot va mevalarni inson organizmiga ta’siri va foydasi haqida bolalarga tushuntirish hamda ularni qanday iste’mol qilish haqida suhbatlashish kerak bo'ladi.