Tarix fakulteti jahon tarixi kafedrasi sharq allomalari ilmiy merosi fanidan

Abu Abdulloh Jafar Rudakiy (960-1041-y.) taxminan 960-yilda Samarqand yaqinida joylashgan Panjrudakqishlogida tugilgan. Shuning uchun ham shoirning taxallusi shu tugilgan qishlogining nomidan kelib chiqib Rudakiybolib hisoblanadi. Yana boshqa manbalarda aytilishicha, osha davrda xalq cholgu asboblari orasida rud nomli musiqa asbobi bolib, shoir uni chalishni juda yaxshi organgan, shuning uchun ham shoir taxallusini shu asbobdan olgan deb ham hisoblaydilar.
Rudakiyningtarjimai holiga bagishlangan barcha manbalarda uni kambagal oiladan ekanligi, yoshligidayoq musiqa asboblarini yaxshi chalishni va ashula aytishni sevganligi qayd etiladi. Yosh shoirning ozi sherlar yozishi va musiqaga bolgan bunday muhabbati tez orada uni mashhur qilib yuboradi. Bu davrda sheriyat, ayniqsa, saroy sheriyati, qasidanavislik, yani shaxsga madhiya oqib, koklargakotarib maqtash keng avj olgan edi. Qasidanavislikdan asosiy maqsad, uning mohiyati maqtov kimning shaxsiga qaratilgan bolsa, osha kishini shaxsni uluglashtirishbolgan. Rudakiy esa malumotlarga qaraganda, qasida toqishga usta bolgan. Shuning uchun ham bolsa kerak, uning Somoniylar saroyiga taklif qiladilar. U davrda hokimiyat tepasida Nasr ibn Ahmad turardi.Shu davrdan boshlab, uning hayotida saroy davri boshlanadi. Saroy hayoti ozining ota murakkabligi bilan ajralib turgan, fisqu-fasodlarga tola bolgan. Rudakiy qarigan vaqtida saroydan quviladi va qolgan umrini ozining ona qishlogida faqirlikda otkazadi. Saroydan quvilayotgan paytda uning koziga mil tortib, kor qilinadi.
Rudakiy fors-tojik sheriyatining asoschilaridan biri hisoblanadi. XI asr shoiri Rashidiyning aytishicha, Rudakiyning bir million uch yuz ming bayt sheri borligi hisoblab chiqilgan. Ammo bizgacha ming bayt, ikki qismda ellik ruboiy, sherlar, doston va boshqalar yetib kelgan, xolos. Bu asarlarda shoir dostlik, muhabbat, yaxshilik qilish, birovning dilini ogritmaslik kabi uluginsoniy fazilatlarni uluglaydi. Doimo ezgulik qilishga chorlaydi.
Rudakiyningsheriyati hayot lazzati, hayotning ozi ustod ekanligi, undan kop narsalarni bilib, organib olish mumkinligini takidlaydi va shunday qilish lozim ekanligini uqtirishga harakat qiladi. Hayot talimi butunlay boshqacha talim ekanligini, uni bazida shirin, bazida achchiq ekanligini korsatadi. Bunday talimni hech bir oqituvchi bera olmasligini uqtiradi.
Har bir kishi olmasa hayotdan talim,
Unga orgata olmas hech bir muallim.
Bizgacha Rudakiy qalamiga mansub Kalila va Dimna, Davroni oftob, Sindnoma kabi poemalardan parchalar yetib kelgan. Rudakiyning asarlari haqida gap yuritar ekanmiz, uning tili sodda, keng xalq ommasiga juda ham tushunarli bolganliginikoramiz. Shuning uchun ham u keng xalq ommasi orqali shuhrat topgan. Uning asarlari hozirgi ozbek tiliga ham tarjima qilingan.
emas. Shoirning ozi bu ishga roppa-rosa 18 oy sarflagan va unga juda ham puxta tayyorgarlik korgan.
Asar nasriy muqaddimadan song 77 baytdan iborat bolgansheriy muqaddima bilan boshlanib, 73 bobning mundarijasi beriladi. Boshlangich boblar osha davr ananalariga binoan boshlanib, Olloh va Paygambar, islom dinining foydasi va dunyoviy, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-ilmiy masalalar bilan tugallanadi.
Asar shunchalik kopqamrovli-ki, unda kotarilgan masalalarni oddiy sanab otishning ozi ham bir necha sahifalarni tashkil etadi:
Masalan: Yetti sayyora va on ikki burj.
Inson farzandlarining qadri bilim va tafakkurda.
Tilning fazilat va manfaatlari.
Kitob egasining uzri.
Bilim va aql-idrokning farqitogrisida.
Bahad madhi.
Oy toldining baxt haqidagi hikoyasi.
Ana shu sanab otilganlardan ham korinib turibdiki, asarda shoir inson masalasini ajratib oladi. Insonning ijtimoiy mohiyati, uning hayotdagi orni, vazifasi har tomonlama tahlil qilinadi.
Qutadgubilig asarida bilim haqidagi alohida bob bolib, unda bilimdan hech bir ziyon bolmasligi, u kishilarga faqat foyda keltirishi mumkinligi, kishilarga bilim qadr-qimmat, hurmat va ehtirom keltirishi mumkinligi aytib otiladi. Shuningdek, asarda markazlashgan davlatni mustahkamlashga qaratilgan nizolarga chek qoyish kabi osha davr uchun juda katta ahamiyatga molikbolgan masalalarga ham alohida etibor beriladi. Shu bilan birga, davlatni idora etish yollari, buning uchun beklar bu yolda oz atrofiga bilimdon, aqlli odamlarni toplashi lozim ekanligini alohida takidlaydi. El-yurtni boshqarish asosida ikki narsa yotadi deb korsatgan shoir. Biri adolat korsatishbolsa, ikkinchisi, ulardan marhamatni ayamaslikdir. Yuqorida qayd qilinganidek, shoirning bu asari dunyo jamoatchiligi tomonidan yaxshi qabul qilingan eng yaxshi asarlar qatoridan orin olgan.