«Tasdiqlayman» «Ijtimoiy fanlar» kafedrasi mudiri

Seminar teması: SHıġıs hám Batıs oyshılları dóretiwshiliginde álem hám adam mashqalası

1. Onıń filosofiyalıq shıġarmaları, ásirese, onıń logikaġa tiyisli traktatları Oraylıq Aziya hám Iranda logika ilimiyniń rawajlanıwına qosılġan áhmiyetli úles boldı. Sońġı ásirlerde onıń traktatları medreselerde úyrenildi hám olarġa kommentariyler jazıldı. Gáp kim haqqında barmaqta?

*A) Jurjaniy

B) Ali Qushchi

C) Mırza Ulug`bek

D) Taftazoniy

2. Mırza Ulug`bektiń mogollar imperiyasınıń tariyxın bayan etken shıġarmasınıń atı -

A) «Áyyemgi estelikler»

*B) «Tórt ulıs tariyxı»

C) «Siyasatnama»

D) «Hindistan»

3. Qaysı oyshıldıń túsindiriwinshe, Quday pútkil janzatlardıń bas sebepshisi, dóretiwshisi. Ol máńgilik. Qalġan barlıq nárse hám qubılıslar ótkinshi hám waqtınshalıq. Onıń itiqatınsha, Quday jalġız bolmaġanda edi, dún`yada tártipsizlik húkim súrer edi. Onda dún`ya nızam tiykarında iskerlik kórsetpegen, tınıshlıq esikleri ashılmaġan bolar edi. Pútkil dún`ya joqlıqqa aylanıp, bálki bul joqlıqtan shıġa almaġan bolar ma edi.

A) Mırza Ulıġbek

B) Nawayı

*C) Jamiy

D) Ali Qushchi

4. Nawayınıń filosofiyalıq kóz-qarasları qanday táliymatıga tiykarlanġan?

A) Peripatetizm táliymatına

B) vahdati-vujud táliymatına

C) Tasavvuf táliymatına

*D) vahdati-vujud hám tasavvuf táliymatına

5. Nawayı tasavvuftıń qaysı sulukine ámel qılıp, kóbirek onıń ámeliy táreplerine itibar qaratqan?

*A) Naqshbandiya

B) Qubroviya

C) YAssaviya

D) Malomatiya

6. Onıń pikirinshe, materiya hám forma birlik halatında: - «Eger materiya formasız bolsa, forma qay jerden kelip shıġadı, eger forma – bir nársege qádir bolsa, materiya qanday kiyim kiyedi?» Ol kim?

A) Maqtımqulı

*B) Bedil

C) Qarabog`iy

D) Mashrab

7. Ol qay jerde bolmasın, dinniń hám tasavvuftıń tiykarġı qaġıydalarına tuwra kelmeytuġın is-háreketlerdi keskin kritikalap, óz qosıqlarında olar ústinen kúlgenligi ushın ruwxaniyler tárepinen qarsılıqqa ushıradı. Óziniń erkin pikirliligi hám húkimran sheńberlerdi kritikalaġanı ushın 1711-jılı Balx húkimdarı Mahmudxan pármanına kóre óltirildi. Bul kim?

A) Maqtımqulı

B) Qarabog`iy

*C) Mashrab

D) Bedil

8. XIX ásirdiń aqırı - XX ásirdiń basındaġı kóplegen SHıġıs mámleketlerindegi milliy-progressiv zıyalılarınıń reformatorlıq háreketi – bul:

A) Tasavvuf

B) Aġartıwshılıq

C) Renessans

*D) Jadidshilik

9. Ol óziniń «Xayr - ul umuri avsatuho» maqalasında birinshi gezekte, jeke menshikti biykarlaġanı hám dinsizlikti násiyatlaġanı ushın marksizm hám socializmge unamsız táriyip beredi. Bul kim?

*A) M.Behbudiy

B) Fitrat

C) Avloniy

D) Ishaqxan Ibrat

10. Bul kimniń sózleri: «Ómirde iseniw ushın, kámil hám ádil insan bolıw ushın tariyxtı úyreniw hám onı biliw lazım»:

A) Fitrat

*B) M.Behbudiy

C) Avloniy

D) Ishaqxan Ibrat

11. Farabiy, Beruniy hám Ibn Sino dástúrlerin dawam etip, islam dinin dún`yalıq ilimler tabısları menen bekkemlew ideyasına tiykarlanġan halda, ilimler klassifikaciyasın islep shıqqan jadid kim edi?

A) Avloniy

B) M.Behbudiy

*C) Fitrat

D) Ishaqxan Ibrat

12. Abdulla Avloniydiń túsindiriwinde, … «Insanlardı jaqsılıqqa shaqırıwshı, jamanlıqtan qaytarıwshı bir ilim». Bul ilim «Jaqsı qulıqlardıń jaqsılıġın, jaman qulıqlardıń jamanlıġın dálil hám mısallar» járdeminde ańlatıwġa tiykarlanıwı kerek.

A) Pedagogika

B) Hilm

C) Odob

*D) Axloq

13. Filosofiyası volyungarizm (óz basımsha erkke iseniw), irracionalizm, úmitsizlik filosofiyası sıpatında maydanġa shıqqan filosoftı anıqlań:

*A) Artur SHopengauer (1788-1860)

B) Ogyust Kont (1798-1857)

C) Djon Styuart Mill` (1806-1873)

D) Gerbert Spenser (1820-1903)

14. «Pozitiv» bilimler bayraġı asıtnda maydanġa shıqqan XIX ásirdiń ekinshi yarımı - XX ásirde batıs filosofiyasında eń kóp dárejede tarqalġan aġımlardıń biri - pozitivizm edi. Pozitivizmniń tiykarın salıwshısı – bul:

A) Artur SHopengauer (1788-1860)

*B) Ogyust Kont (1798-1857)

C) Djon Styuart Mill` (1806-1873)

D) Gerbert Spenser (1820-1903)

15. Onıń filosofiyasınıńjetekshi temalarınıń biri ulıwmalıq evolyuciyalıq rawajlanıw haqqındaġı táliymat edi. Ol «… jayılġan háreket joldaslıġında materiyanı anıq baylanıspaġan bir qıylılıqtan anıq baylanıska hár qıylılıqqa ótkiziw hám sonıń arqasında saqlanıp qalatuġın materiyanıń háreketiniń qaytadan ózgeriwiniń ámelge asırılıwı demekdur». Gáp kim haqqında barmaqta?

A) Artur SHopengauer (1788-1860)

B) Ogyust Kont (1798-1857)

*C) Gerbert Spenser (1820-1903)

D) Djon Styuart Mill` (1806-1873)

16. Marksistlik materializmniń ózgesheligi nede?

A) Panteizmde

B) Deizmde

C) Dualizm

*D) Qudayġa isenbewshilik ateistlik materializm sıpatında kelip shıqtı

17. Marksistlik materializmniń ózgesheligi -

*A) Dialektikalıq materializm

B) Mexanikalıq materializm

C) Metafizikalıq materializm

D) Sinergetikalıq materializm

18. Avenarius kóz-qrasınsha, biziń tájiriybemiz nárseden kelip shıġatugın mánis penen bir qatarda ózinshe etiklıq hám estetikalıq bahalaw kórinisinde bolġan appercepciyalar (ózgeshe elesletiwlerdi alıp keliw) dep atalġan nárseni, hámde antropomorflıq elesletiwlerdi óz ishine aladı. Filosofiyanıń wazıypası sonnan ibarat, tájiriybeni usı sırttan keltirgen nárselerden tazalaw menen birge «sap tájiriybe» mazmunın anıqlaw dep esaplaytuġın táliymat – bul:

A) Sensualizm

*B) Empiriokriticizm

C) Pragmatizm

D) Ekzistencializm

19. Bul filosof kóz-qarasınsha. filosofiya «sap bilimniń logikası» yaki ilim filosofiyası bolıp tabıladı. Eger Kant ushın keńislik hám waqıt – emociyalar formaları bolsa, onıń ushın túsinikler (kategoriyalar) edi. Bilim teması «nárse» emes, al bálki nárse haqqındaġı túsinik bolıp tabıladı. Bul filosof kim edi?

A) Otto Libman

B) Paul` Natorp

*C) Iogann Kogen

D) Vil`gel`m Vindel`band

20. Fridrix Nitsshe (1844-1900), Vil`gel`m Dil`tey (1833-1911), Georg Zimmel` (1858-1918), O.SHpenglar (1880-1936), Anri Bergson (1859-1941) qaysı aġım wákilleri?

A) Ekzistencializm

B) Neokantshılıq

C) Empiriokriticizm

*D) Ómir filosofiyası

21. Nicshe filosofiyasınla ne haqqındaġı táliymat oraylıq orında turadı?

*A) Hákimiyatqa umtılıstaġı erk

B) Baxıt-saadatqa umtılıw

C) Hákimiyattı ańlawġa bolġan erk

D) Jasawġa bolġan umtılıs

22. Ataqlı Amerika matematigi, logiki hám filosofı CHarlz Pirs (1839-1914) tárepinen tiykar salınġan hám óz negizinde «shubha – din» teoriyasına tayanatuġın táliymat – bul:

A) Racionalizm

*B) Pragmatizm

C) Empirizm

D) Egoizm

23. «Ashıq jámiyet hám onıń dushpanları» dep atalġan ataqlı kitaptıń avtorı bolıp, onda totalitar mámleket strukturaları kritikaġa alınıp, olarġa liberal qádiriyatlardı qarama-qarsı qoydı. Ol - :

A) Dezire Mers`e

B) P`er Teyyar de SHarden

*C) Karl Popper

D) Martin Xaydegger

24. Qaysı filosoftıń kóz-karasınsha, insannıń ruwxıy keypiyatı úsh qatlamnan ibarat. Men (ego), Ol (id) hám Mennen joqarı turıwshı (super-ego). Men – bul sana tarawı bolıp, tek ruwxtıń arzımas az bólegin ózinde jámlestiredi

A) Al`fred Adlar

B) Karl Gustav YUng

C) Erix Fromm

*D) Freyd

25. Bul táliymattıń tiykarġı temaları – insan, házirgi dún`yadaġı onıń táġdiri, keskinlik júz bergen situaciyalardaġı is-háreketleri, itiqat, azatlıq, ómirdiń mánisi ki`bi mashqalalar edi. Onıń kelip shıġıw uranı tómendegishe edi: bar bolıw mánisten aldın keledi. Basqasha aytqanda, «insan dáslep bar boladı, ol ushırasadı, dún`yaġa keledi, ol tek sonnan keyin ġana qáliplesedi». Bul insan aldınnan berilgen tábiyatqa iye emes degen mánisti bildiredi. Onıń qanday ekenligi onıń bar bolıwı menen belgilenedi.

*A) Ekzistencializm

B) Ómir filosofiyası

C) Psixoanaliz

D) Pragmatizm

26. Germenevtika wákillerin kórsetiń: 1) F.SHleyermaxer, 2) Erix Fromm , 3) V.Dil`tey, 4) J.P. Sartr, 5) Xans Georg Gadamer, 6) F.Sossyur, 7) K. Levi-Stross

A) 6, 7

*B) 1, 3, 5

C) 2, 4

D) 1, 2, 3, 5

27. Strukturalizm wákillerin kórsetiń: 1) F.SHleyermaxer, 2) Erix Fromm , 3) V.Dil`tey, 4) J.P. Sartr, 5) Xans Georg Gadamer, 6) F.Sossyur, 7) K. Levi-Stross dasturining eng

A) 2, 4

B) 1, 3, 5

*C) 6, 7

D) 1, 2, 3, 5

28. Nikolay Kuzanskiy (1401-1464) táliymatına tán bolġan aspektti kórsetiń:

A) Qarama-qarsılıqlardıń bir-birine uqsaslıġı haqqında dialektikalıq ideyanı atap ótken halda, ol filosofiyalıq bilimlerdiń maqseti Quday emes, bálki tábiyat dep esaplap, sonıń menen birge kosmosta tábiyattıń hám dún`yalardıń sheksizligi haqqındaġı boljawlardı ańlatıp berdi

B) Insan statusın joqarı kóteriw ideyası onıń dóretiwshiliginde tiykarġı orın tutadı. Insan tańlaw erkinligine iye hám bul onı kosmosqa baylap qoymaydı hám dóretiwshilik qábiletin óz-ózinen kórsete alatuġınlıġın atap ótedi

C) Jerdi Kosmostıń orayı bolıw imtiyazınan mahrum etip, usınday oraydı Quyashqa baylanıslı saqladı

*D) Insan biliminiń kúsh-qúdireti atap ótiledi; insannıń ózi dóretiwshilik aqılıy iskerliginiń («insan onıń aqılıdur») quralında qanday da bir qudayġa uqsas ekenligine ishara qılındı.

29. Nikolay Kopernikning (1473-1543) táliymatına tán bolġan aspektti kórsetiń:

*A) Jerdi Kosmostıń orayı bolıw imtiyazınan mahrum etip, usınday oraydı Quyashqa baylanıslı saqladı

B) Insan statusın joqarı kóteriw ideyası onıń dóretiwshiliginde tiykarġı orın tutadı. Insan tańlaw erkinligine iye hám bul onı kosmosqa baylap qoymaydı hám dóretiwshilik qábiletin óz-ózinen kórsete alatuġınlıġın atap ótedi

C) Insan biliminiń kúsh-qúdireti atap ótiledi; insannıń ózi dóretiwshilik aqılıy iskerliginiń («insan onıń aqılıdur») quralında qanday da bir qudayġa uqsas ekenligine ishara qılındı.

D) Qarama-qarsılıqlardıń bir-birine uqsaslıġı haqqında dialektikalıq ideyanı atap ótken halda, ol filosofiyalıq bilimlerdiń maqseti Quday emes, bálki tábiyat dep esaplap, sonıń menen birge kosmosta tábiyattıń hám dún`yalardıń sheksizligi haqqındaġı boljawlardı ańlatıp berdi

30. Djordano Brunoning (1548-1600) táliymatına tán bolġan aspektti kórsetiń:

A) Insan biliminiń kúsh-qúdireti atap ótiledi; insannıń ózi dóretiwshilik aqılıy iskerliginiń («insan onıń aqılıdur») quralında qanday da bir qudayġa uqsas ekenligine ishara qılındı.

*B) Qarama-qarsılıqlardıń bir-birine uqsaslıġı haqqında dialektikalıq ideyanı atap ótken halda, ol filosofiyalıq bilimlerdiń maqseti Quday emes, bálki tábiyat dep esaplap, sonıń menen birge kosmosta tábiyattıń hám dún`yalardıń sheksizligi haqqındaġı boljawlardı ańlatıp berdi

C) Jerdi Kosmostıń orayı bolıw imtiyazınan mahrum etip, usınday oraydı Quyashqa baylanıslı saqladı

D) Insan statusın joqarı kóteriw ideyası onıń dóretiwshiliginde tiykarġı orın tutadı. Insan tańlaw erkinligine iye hám bul onı kosmosqa baylap qoymaydı hám dóretiwshilik qábiletin óz-ózinen kórsete alatuġınlıġın atap ótedi

31. Jańa dáwir materialistleriniń atası sıpatında tan alınatuġın inglis filosofı kim?

A) R.Dekart (1596-1650)

B) T.Gobbs (1588-1679)

*C) F.Bekon (1551-1626)

D) B.Spinoza (1632-1667)

32. Háreketti ol denelerdiń keńisliktegi orın almasıwı sıpatında qarap shıqtı, yaġnıy mexanikalıq sıpatında, tábiyattaġı barlıq denelerdi mexanizmge uqsatıp qoymastan, al insan hám jámiyetti de oġan taqiletles qıldı. Ol -

A) F.Bekon (1551-1626)

B) R.Dekart (1596-1650)

C) B.Spinoza (1632-1667)

*D) T.Gobbs (1588-1679)

33. Dún`yalıq materiya sheksiz, bir kıylı bolıp, boslıqqa iye emes hám sheksiz ráwishte bóliniwi múmkin. ol exanikalıq nızamlar tárepinen belgilengen toqtawsız ráwishte muġdarlıq hám sapalıq aspektten ózgerip turatuġın halat bolıp tabıladı. Tiri janzatlar dún`yası da usı nızamlarġa boysınadı: haywanatlar – bular quramalı mashina bolıp tabıladı dep esaplaytuġın filosof – bul:

*A) R.Dekart (1596-1650)

B) T.Gobbs (1588-1679)

C) B.Spinoz a (1632-1667)

D) F.Bekon (1551-1626)

34. «Men pikirlep atırman, demek men barman!» ibarası menen belgili bolġan filosoftı kórsetiń.

A) Spinoza

*B) Dekart

C) Leybnic

D) Djon Lokk

35. Qudaydı jalġız sheksiz jawharġa qostı, yaġnıy ideyalıq hám materiallıqtı birlestirdi. Usı jawhar óz óziniń sebebi bolıp, hesh qanday basqa sebeplerge mútáj emes. Quday tábiyat penen áyne birlikte. Jalġız (birden bir) jawhar bolġan Quday-tábiyat eki sıpatqa – uzınlıq (qashıqlıq) hám sanaġa iye dep esaplaġan filosof kim?

A) F.Bekon (1551-1626)

B) R.Dekart (1596-1650)

*C) B.Spinoza (1632-1667)

D) T.Gobbs (1588-1679)

36. Spinozanıń dıqqat orayında azatlıq máselesi turadı. Onıń túsiniwinshe, jawharda zárúrlik hám azatlıq qosılıp ketedi. Quday (jawhar) azat, óytkeni, ol ne qılsa da óziniń zárúrliginen kelip shıġadı. Tábiyatta, oġan bolsa Spinoza insanlı la kirgizedi, sebepli baylanıslılıq (determinizm), yaġnıy zárúrlik húkimranlıq qıladı. Biraq, insan ayrıqsha kóriniske iye bolġan modus. Oġan pikir júrgiziw tán. Insanıy erk shegaralanġan bolıp tabıladı. Insannıń azatlıġı aqıl menen erktiń birliginen quraladı, sonıń ushın azatlıq dárejesi de aqıl bilim dárejesi arqalı ańlatıladı. Azatlıq hám zárúrlik birin-biri talap etedi. Spinozanıń pikirinshe, zárúrliktiń qarama-qarsısı – bul:

A) Iqtıyar

B) Azatlıq

C) Erk

*D) Óz basımshalıq

37. «Aldın sezimde bolmaġan hesh nárse aqılda da bolmaydı» dep tán alatuġın filosoftı kórsetiń:

*A) Djon Lokk

B) Spinoza

C) Leybnic

D) Dekart

38. Jalġızlıq haqqındaġı táliymat – monadologiyanıń tiykarın salıwshı – bul:

A) David YUm (1711-1776)

*B) Leybnic (1646-1716)

C) Djordj Berkli (1658-1753)

D) B.Spinoza (1632-1667)

39. Djordj Berkli (1658-1753) qaysı táliymat wákilleriniń biri edi?

A) Empirizmniń

B) Racionalizm

*C) Sub`ektiv idealizmniń

D) Realizm

40. Kant filosofiyasına tan aspektti kórsetiń:

A) Tábiyat (yaki álem) abstrakt túsiniletuġın substantsiya emes, bálkim óziniń pútin reńbá-reń hám esapsız kórinislerinde berilgen emocial qubılıs: «tábiyat túsinigi astında men sonı túsinemen, - dep jazadı filosof, - ol insandı ózinen basqa insanıy bolmaġan barlıq emocional kúshler, nárseler hám janzatlardan parıq qılatuġın kompleks bolıp tabıladı…»

B) Tiykarında «dun`ya aqılı», «absolyut ideya» yaki «dún`ya ruwxı» jatqan kategoriyalar reallıqtıń ob`ektiv forması bolıp tabıladı. Bul – dún`yanıń payda bolıwı hám rawajlanıwına túrtki bergen belsendi baslama.

C) Áyne «muhabbat ádebi» ġana jamiyette uyġınlıqqa alıp keledi hám sociallıq ádalatsızlıq saplastırıladı.

*D) Biz neni tábiyat nızamları esaplasaq, haslında qubılıslar dún`yasına aqıl arqalı kiretuġın baylanıslar, yaki basqasha aytqanda, biziń aqılımız nızamlardı tábiyatqa buyrıq qıladı. Biraq qubılıslar dún`yasına insan sanasınan ġárezsiz bolġan nárseler mánisi bolġan «nárse ózinde» muwapıq keledi. Olardı absolyut biliw múmkin emes. «Nárse ózinde» bizler ushın noumenler, yaġnıy aqıl menenbilinetuġın, biraq tájiriybede berilmeytuġın mánisler bolıp tabıladı.

41. Gegel filosofiyasına tan aspektti kórsetiń:

*A) Tiykarında «dun`ya aqılı», «absolyut ideya» yaki «dún`ya ruwxı» jatqan kategoriyalar reallıqtıń ob`ektiv forması bolıp tabıladı. Bul – dún`yanıń payda bolıwı hám rawajlanıwına túrtki bergen belsendi baslama.

B) Áyne «muhabbat ádebi» ġana jamiyette uyġınlıqqa alıp keledi hám sociallıq ádalatsızlıq saplastırıladı.

C) Tábiyat (yaki álem) abstrakt túsiniletuġın substantsiya emes, bálkim óziniń pútin reńbá-reń hám esapsız kórinislerinde berilgen emocial qubılıs: «tábiyat túsinigi astında men sonı túsinemen, - dep jazadı filosof, - ol insandı ózinen basqa insanıy bolmaġan barlıq emocional kúshler, nárseler hám janzatlardan parıq qılatuġın kompleks bolıp tabıladı…»

D) Biz nenii tábiyat nızamları esaplasaq, haslında qubılıslar dún`yasına aqıl arqalı kiretuġın baylanıslar, yaki basqasha aytqanda, biziń aqılımız nızamlardı tábiyatqa buyrıq qıladı. Biraq qubılıslar dún`yasına insan sanasınan ġárezsiz bolġan nárseler mánisi bolġan «nárse ózinde» muwapıq keledi. Olardı absolyut biliw múmkin emes. «Nárse ózinde» bizler ushın noumenler, yaġnıy aqıl menenbilinetuġın, biraq tájiriybede berilmeytuġın mánisler bolıp tabıladı.

42. Feyerbax filosofiyasına tan aspektti kórsetiń:

*A) Tiykarında «dun`ya aqılı», «absolyut ideya» yaki «dún`ya ruwxı» jatqan kategoriyalar reallıqtıń ob`ektiv forması bolıp tabıladı. Bul – dún`yanıń payda bolıwı hám rawajlanıwına túrtki bergen belsendi baslama.

B) Tábiyat (yaki álem) abstrakt túsiniletuġın substantsiya emes, bálkim óziniń pútin reńbá-reń hám esapsız kórinislerinde berilgen emocial qubılıs: «tábiyat túsinigi astında men sonı túsinemen, - dep jazadı filosof, - ol insandı ózinen basqa insanıy bolmaġan barlıq emocional kúshler, nárseler hám janzatlardan parıq qılatuġın kompleks bolıp tabıladı…»

C) Biz nenii tábiyat nızamları esaplasaq, haslında qubılıslar dún`yasına aqıl arqalı kiretuġın baylanıslar, yaki basqasha aytqanda, biziń aqılımız nızamlardı tábiyatqa buyrıq qıladı. Biraq qubılıslar dún`yasına insan sanasınan ġárezsiz bolġan nárseler mánisi bolġan «nárse ózinde» muwapıq keledi. Olardı absolyut biliw múmkin emes. «Nárse ózinde» bizler ushın noumenler, yaġnıy aqıl menenbilinetuġın, biraq tájiriybede berilmeytuġın mánisler bolıp tabıladı.

D) Áyne «muhabbat ádebi» ġana jamiyette uyġınlıqqa alıp keledi hám sociallıq ádalatsızlıq saplastırıladı.