TəBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE

- 25 - 
Hər  bir  ağacın  vaxtında  kəsilməsi  və  tədarük  edilməsi  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edirdi. 
Ağacın  kəsilmə  dövrü  ağacdan  “suyun  çəkilməsi”  ilə  müəyyən  olunurdu.  Bu  dövr  adətən  payızın 
soyuqlarından  qışın  sonlarına  kimi  davam  edirdi.  İlk  yazda  bitkilər  oyandığından  ağaclar  tədarük 
edilmirdi.  Cənub  (güney)  tərəfin  ağacları  daha  sağlam  və  yaxşı  inkişaf  etmiş  olur.  Düz  və  düyünsüz 
ağaclardan  istifadə  edilirdi.  Ağac  məmulatını  qurd  vurmaması  üçün  palıd,  qarağac,  qara  qovaq 
qaranlıqda,  fısdıq,  ağ qovaq, söyüd,  vələs,  çinar  kimi  ağ ağaclar  isə  ay işığında  kəsilirdi. 
Məişətdə  istifadə  edilən  bir  sıra  bitkilərin  bioekoloji  xüsusiyyətləri  və  muxtar  respublika 
ərazisində  yayılma  arealları  haqqında  tədqiqat  məlumatları  aşağıda  öz  əksini  tapmışdır  [6, 7]. 
Armud  -  Pyrus  L.  Ağac  və  ya  kol  bitkisi  olub,  çiçək  qrupu  qalxanvari  və  ya  tək  çiçəklidir. 
Kasacığı  5,  ləçəkləri  5,  erkəkcik  15-20  və  sütuncuq  5  nadirən  2-3-4  olur.  Azərbaycanda  18  növü, 
Nax, MR-də 15 növü  yayılmışdır. 
Söyüdyarpaq  armud  -  Pyrus  salicifolia  Pall.  Dağınıq  çətirli,  budaqları  tikanlı,  hündürlüyü  8-
10  m,  qabığı  qırmızımtıl-boz  rəngli  ağac  və  ya  koldur.  Yarpaqları  lansetvari,  sivri,  hər  iki  tərəfi 
ağımtıl-boz  ipəyi  tükcüklüdür.  Yarpaq  saplağı  çox  qısadır.  Meyvələri  iri  sarımtıl  və  ya  qızılı  olub, 
saplağı  çox qısadır.  Orta dağlıq  qurşağın  quru  və daşlıq   sahələrində  yayılmışdır.   
Qafqaz  armudu  -  Pyrus  caucasica  Fed.  Cavan  budaqları  boz  qabıqlı  və  tikanlıdır.  Yarpaqları 
girdə  və  ya  geniş  yumurtavari,  əsasən  uzunsov,  əsası  girdə,  küt  və  ya  iti  uclu,  tam  kənarlı,  saplağı 
yarpaq  ayasından  2-3  dəfə  uzundur.  Çiçəklər  qalxanda  toplanıbdır.  Meyvəsi  girdə  və  ya 
yastılaşmışdır.  Orta dağlıq  qurşağın  meşələrində  yayılmışdır.   
Daş  armud  -  Pyrus  oxyprion  Woronow.  Dağınıq  çətirli,  tikanlı,  çılpaq  və  ya  cavan  budaqları 
torvari  tükcüklüdür.  Yarpaq  ayası  tədricən  saplağa  doğru  nazikləşən,  tərs  və  kifayət  qədər  dar 
neştərvari,  iti  mişardişli,  çılpaq,  dərivari,  yuxarısı  enliləşən,  alt  tərəfi  zəif  torvari  tükcüklüdür. 
Meyvəsi  kiçik  armudşəkillidir.  Orta dağlıq  qurşağın  qayalıq  və daşlıq  ərazilərində   yayılmışdır.   
Adi  armud  -  Pyrus  communis  L.  Tikansız  ağacdır.  Yarpaq  ayası  girdə,  və  ya    azca 
yumurtavari,  küt  və  ya  iti  uclu  kənarları  mişardişli,  çılpaq,  üstü  parıldayan  və  quruyanda  qaralır. 
Meyvələri  iri  və  qızılı-sarıdır.  Orta  dağlıq  qurşağın  meşələrində  yayılmışdır.  Ç.və  m.  IV-IX. 
Mezofit.  Coğrafi  tipi:  Şərqi  Aralıq  dənizi.  Yayılması:Naxçıvan. 
Quşarmudu  -  Sorbus    L.  Kol  bitkisi  olub,  çiçək  qrupu  çoxçiçəkli  qalxandır.  Kasacığı 
5,ləçəkləri  5,  erkəkcik  15-25  və  sütuncuq  3  nadirən  2-4-5  olur.  Yarpaqları  sadə  və  ya  lələkvaridir. 
Azərbaycanda  11 növü,  Naxçıvan.  MR-də 9 növü  yayılmışdır. 
Adi  quşarmudu  -  Sorbus  aucuparia  L.  Hündür  kol  bitkisi  olub,  tumurcuqları  konusşəkilli  və 
tükcüklüdür.  Yarpaqları  üzəri  çilpaq  alt  hissəsi  tükcüklü  olan  11-19  yarpaqcıqdan    ibarətdir. 
Yarpaqlar  əsasından  və  ya  ortasından  başa  qədər  mişar  dişlidir.  Yetişmiş  meyvələri  narıncı  və  ya 
qırmızı  olub,  girdə  və ya yumurtavaridir.  Orta dağlıq  və subalp  qurşağın  meşələrində   yayılmışdır. 
Qonur  quşarmudu  -  Sorbus  subfusca  (Ledeb.)  Boiss.  Tumurcuğunun  ancaq  yanları  tüklü 
olan  koldur.  Yarpaqları  iri  tərs  yumurtavari-elliptik,  hər  iki  tərəfi  çılpaq,  əsası  pazvari  və  ya  girdə, 
ucu  iti  və  ya  küt,  kənarları  ikiqat  dişli,  yan  damarları  8-11  cüt  və  qısa  saplaqlıdır.  Ləçəkləri  ağ, 
meyvəsi  şarşəkilli  və  qırmızı  olub,  sonradan  göyümtül  rəng  alır.    Orta  dağlıq  və  subalp  qurşağın 
daşlı,  qayalı  və  kollu  yamaclarında  bitir.  Dekorativ  bitkidir.   BQ, KQ və Naxçıvanda  yayılmışdır. 
Salicaceae  Mirb.-Söyüdkimilər.  İkievli  ağac  və  ya  kol  bitkiləridir.Yarpaqları  növbəli,  sadə 
və  saplaqlıdır.  Çiçəkləri  bir  cinsli,  çiçək  yanlığı  olmayan,  sırğa  çiçək  qrupunda  toplanmışdır. 
Erkəkcikləri  1-5  və  ya  çox  olub  sərbəst  və  ya  birləşmişdir.  Dişicik  iki  meyvə  yarpağından  əmələ 
gəlmişdir.  İki  ağızcıqlı  yumurtalıq  üstdür.  (Populus  və  Salix  cinslərinin  çiçək  qrupları  bir-birindən 
fərqlidir.)  Meyvə  biryuvalı,  çoxtoxumlu  qutucuqdur.  Anemofil  (Populus)  və  entomofil  (Salix) 
bitkilərdir.   
Populus  L.-  Qovaq.  Ağac  bitkisi  olub  yarpaqları  uzun  saplaqlı  və  sadədir.  Çiçəkləri  bir 
cinsli,  ikievli  və  sırğaya  toplanıbdır.  Çiçəkyanlığı  yoxdur.  Çiçəkaltlığı  dişciklidir.  Erkəkcikləri  3-30, 
yumurtalıq  biryuvalı,  ağızcıq  genişdir.  Meyvələri  çox  toxumlu  qutucuq,  toxumları  kəkillidir. 
Anemofil  bitkilərdir.  Cinsin  Azərbaycanda  12 növü,  Naxçıvan  MR-də 12  növü  yayılmışdır.   
Populus  nigra  L.-  Qara  qovaq.  Dağınıq  çətirli  hündür  ağac  olub,  gövdəsinin  qabığı  bozdur. 
Yarpaqları  rombik-yumurtavari,  əsası  pazşəkilli,  itiuclu  və  yaşıldır.  Çiçək  oxu  çılpaqdır.  Erəkcikləri 
6-30  ədəddir.  Çiçəkaltlığının  pulcuqları  sarımtıl-qəhvəyidən  qırmızıya  qədər  dəyişir.  Çiçəkləri 

---

- 26 - 
bircinslidir.  Orta  dağ  qurşağının  çay  və  dərə  kənarlarında  rast  gəlinir.  BQ,  KQ,  Diabar  və 
Naxçıvanda  yayılmışdır. 
Populus  tremula  L.-Titrək  qovaq.  Dağınıq  çətirli  hündür  bitki  olub,  gövdəsinin  qabığı 
yaşılımtıl-bozdur.  Yarpaqları  uzun  saplaqlı,  girdə  və  ya  girdə-yumurtavari,  küt,  kənarları  oyuqlu  və 
iri  dişciklidir.  Yarpağın  üst  tərəfi  solğun  yaşıl,  alt  tərəfi  bozumtuldur.  Təzə  yarpaqları  azca 
yükcüklü  və  ya  çılpaqdır.  Çiçəkləri  bircinslidir.  Orta  dağ  qurşağının  çay  və  dərə  kənarlarında  rast 
gəlinir.  Mezofit  bitki  olub,  coğrafi  tipi  palearktikdir  (Şəkil  1).  
 
 
 
Şəkil  1. Populus tremula L.-Titrək  qovaq 
 
Salix  L.-  Söyüd.  İkievli  ağac  və  ya  kol  bitkiləridir.  Çiçəkləri  sırğada  toplanıbdır.  Erkəkcik  2 
nadirən  3-5  və  ya  çox  olub,  sərbəst  və  ya  birləşmişdir.  Yumurtalıq  oturaq  və  ya  ayaqcıqlıdır. 
Sütuncuq  bir,  tam  və  ya  iki  bölümlüdür.  Meyvə  biryuvalı,  çoxtoxumlu  qutucuqdur.  Entomofil 
bitkilərdir.  Yarpaqları  iki  yarpaqaltlıqlı,  saplaqlı  və  müxtəlif  formalıdır.  Cnsin  Azərbaycanda  11 
növü,  Naxçıvan  MR-də 11 növü  yayılmışdır. 
Salix  excelsa  S.G.Gmel.-  Hündür  söyüd.  Tumurcuq  və  əsas  damarları  kimi  budaqları  narıncı 
qırmızı  rəngli  ağacdır.  Yarpaqaltlıqları  yarımayşəkilli  və  ya  olmur.  Yarpaqları  neştərvari,  ilk  zaman 
ipəyi  tükcüklü,  sonradan  çılpaq  və  mişar  dişlidir.  Sırğalar  yarpaqlı  budaqlarda  olub,  silindrikdir. 
Çiçəkaltlığının  pulcuqları  solğun  sarı,  əsası  tükcüklüdür.  Yumurtalıq  oturaqdır.  Çay  sahilərinin 
bərkidilməsində  istifadə  olunur.  Aşağı  və  orta  dağlıq  qurşağın  çay  sahillərində  rast  gəlinir.  Coğrafi 
tipi:  İran-Turan.  Bütün  Azərbaycanda  yayılmışdır.     
Salix  alba  L.-Ağ  söyüd.  Hündürlüyü  15-20  m-dən  artıq  böyük  ağacdır.  Yarpaqları  geniş  və 
ya  ensiz  neştərvari,  xırda  mişar  dişli,  hər  iki  tərəfi  və  ya  alt  tərəfi  yumşaq  tükcüklüdür.  Yarpaq 
altlıqları  ensiz  neştərvaridir.  Sırğaları    nazik  olub,  yarpaqlı  zoğların  üzərində  yerləşir.  Orta  qurşağın 
çay  vadisi,  dərə  və  su  kənarlarında  yayılmışdır.  BQ,  Kür-Araz  ovalığı,  Alazan-Əyriçay  və 
Naxçıvanda  MR-də  yayılmışdır. 
Salix  purpurea  L.-Qonur    söyüd.  Hündürlüyü  2-4  m  olan  iri  koldur.Yarpaqları  tərs-
neştərvari,  aşağı  tərəfi  azca  göyümtül-yaşıl,  hər  iki  tərəfi  eyni  rəngli,  yuxarısı  narın  dişlidir. 
Yarpaqaltlığı  yoxdur.  Sırğaları  yarpaqlamamışdan  əvvəl  çiçəkləyir.  Erkək  çiçəkləri  silindrik,  dişi 

---