TəBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE

- 48 - 
         Arazboyu  düzənlik  ərazilərdə  yоvşаnlı,  yоvşаnlı-şоrаnlı-еfеmеrli,  yоvşаnlı-şоrаnlı-yаğtikаnlı, 
şоrаnlı, 
şоrаnlı-yоvşаnlı, 
şоrаnlı-yоvşаnlı-tахıllı, 
şоrаnlı-yоvşаnlı-tахıllı-müхtəlifоtlu, 
şоrаnlı-
yаğtikаnlı  və  digər  bu  kimi  fitоsеnоzlаr  gеniş  yаyılmışdır.  Zaman-zaman  bu  fitosenozların  tərkibinə 
müxtəlif  gəvən  növlərinin  qarışması  fitosenozların  keyfiyyət  və  kəmiyyətcə  tərkiblərinin 
dəyişilməsinə,  bu da öz növbəsində  rəngarəngliyin  artmasına  səbəb olur. 
                                                                                                                                       Cədvəl  2  
Gəvənli
-
carıbaşlı-  -şоrаnlı-еfеmеrli  - öldürgənlik  fоrmаsiyаsının  növ  tərkibi  və 
quruluşu 
№ 
Növlərin  аdı 
Bоlluq 
Hündürlük,  sm-
lə 
Fеnоfаzа 
Yаrus 
1.
 
 
Artemisia lerchiana Web. 
2-3 
22-34 
vеg 
I 
2.
 
 
Poa bulbosa L. 
1-2 
12-19 
mеyvə 
II 
3.
 
 
Hordeum leporinum Link. 
1 
10-25 
mеyvə 
II 
4.
 
 
Astraqalus hajastanus 
1 
20 
meyvə 
II 
5.
 
 
Vicia cinerea Bieb. 
1 
5-8 
mеyvə 
III 
6.
 
 
Medicago minima (L.)  Bartalini 
1 
5-7 
mеyvə 
III 
7.
 
 
Erodium cicutarium Her. 
1-2 
9-11 
mеyvə 
II 
8.
 
 
Achillea millefolium L. 
1 
7-13 
çiçək 
III 
9.
 
 
Filago pyramidata L. 
1 
7-9 
çiçək 
III 
10.
 
 
Allium rubellum Bieb. 
1-2 
20-22 
mеyvə 
I 
11.
 
 
Gagea commutata C. Koch 
1-2 
10-13 
mеyvə 
II 
12.
 
 
Tulipa biflora Pall. 
1-2 
7-14 
mеyvə 
III 
13.
 
 
Fritillaria gibbosa Boiss. 
1-2 
8-16 
mеyvə 
II 
14.
 
 
İris caucasica Stev in Bieb. 
1-2 
2-3 
mеyvə 
III 
15.
 
 
Astragalus k ochianus 
1 
15 
Meyvə 
II 
16.
 
 
A. paradoxus 
3 
30 
vеg. 
I 
17.
 
 
Eremopyrum orientale (L.) Jaub. et Spach 
1 
19 
mеyvə 
II 
18.
 
 
Aegilops tauschii Coss. 
1 
14 
mеyvə 
II 
19.
 
 
Lepidium perfoliatum L. 
1 
16 
çiçək 
II 
20.
 
 
Medicago minima (L.)  Bartalini 
1-2 
5-7 
mеyvə 
III 
21.
 
 
Salsola ericoides Bieb. 
1-2 
21 
vеg. 
II 
22.
 
 
Salsola dendroides Pall. 
1-2 
35 
mеyvə 
I 
23.
 
 
Suаeda microphylla Pall. 
1 
27 
mеyvə 
I 
24.
 
 
Ranunculus oxyspermus Willd. 
1 
6 
çiçək 
III 
25.
 
 
A. tribuloides 
2-3 
25-40 
mеyvə 
III 
26.
 
 
Atriplex tatarica L. 
1-2 
25-70 
çiçək 
II 
 
Bu  fitоsеnоzun  lаyihə  örtüyü  50-55%-ə  çаtır  ki,  оnun  dа  30-35%-i  еfеmеrlərin,  15-20%-i 
yоvşаnın,  5-10%-i isə  müхtəlifоtlаrın  pаyınа  düşür. 
Yarımsəhra  bitkiliyi  fraqmentlər  şəklində  səhra  bitki  qrupları  ilə  birlikdə  düzənlik  və  dağətəyi 
əraziləri  əhatə  edir.  Yarımsəhralar  ərazidə  1000  (1100)-1300  (1500)  m  yüksəkliklərə  qədər  davam 
edir.
 
Yovşanlı  yarımsəhra  bitki  qruplaşmalarında  efemerlərlə  yanaşı  taxıllar,  paxlalılar  və  müxtəlif 
otlar  iştirak  edir.  Bu  ərazilər  əsas  komponentlərinin  növ  tərkibinin  xüsusiyyətinə  görə  deyil 
həmçinin  bir  o  qədər  də  qruplaşmanın  tərkib  və  xarakterinə  görə  də  fərqlənir.  Xüsusilə  də  yovşan 
növlərinin  üstünlük  təşkil  etdiyi  formasiyalarda  taxıllı-yovşanlı  assosiyasiyalar  daha  çox  nəzərə 
çarpır.  Taxıllardan  soğanaqlı  qırtıc,  yapon  tonqalotu  -  Bromus  japonicus,  bərk  quramit  -  Lolium 
rigidium,  şərq  bozağı  -  Eremopyrum  orientale,  buğdayı  bozaq  -  E.  triticum,  daraqlı    ayrıq  - 
Agropyrоn    cristatum    və  Plаntаqо    оvаtа    L., Sylibium mаriаnum L.,  Cаlеndulа аrvеnsе L. kimi    
başqa    növlər  də  daha  çox  yayılmışdır.  Lerxian  yovşanı  qruplaşmalarında  xüsusilə  çoxlu  səhra 
ayırıqotu  və  topal,  bəzi  yerlərdə  Lessinq  şiyavına  daha  çox  rast  gəlinir.  Bəzi  ərazilərdə  daraqotu, 
çayır,  biyan  və  dəvətikanına  rast    gəlinir.  Paxlalıların  A.  andreyi,  A.  asterias,  A.  calycinus,  A. 
campylorrhynchus, A. hajastanus, A. kochianus, A. psiloglottis, A. striatellus, A. takhtadzhyanii, A. 

---

- 49 - 
tribuloides,  A.  paradoxus.  A.  corrugatus  kimi  növlərinə  müxtəlif  sahələrdə  az-çox  dərəcədə  rast 
gəlinir  (1, 4).                                                                                 
                                                                                                                               Cədvəl  3 
Şоrаnlı-gəngizli-  gəvənli
  -
еfеmеrli  yаrmsəhrаlаrdа  növ  sаyının 
mövsümi  dəyişilməsi 
№ 
 
           
           Bitkilərin  аdı 
Növlərin  100 m
2
  sаhədə miqdаrı 
Tədqiqаt  illəri 
2011 
2012 
2013 
2014 
2015 
1
 
  Bromus japonicus  Thunb. 
42 
33 
50 
75 
50 
2
 
  Anisantha tectorum  Nеvski 
89 
75 
90 
110 
91 
3
 
  Eremoropyrum triticeum  Nеvski 
26 
19 
16 
29 
23 
4
 
  Poa bulbosa  L. 
70 
48 
83 
96 
74 
5
 
  Astragalus psiloglottis 
6 
5 
7 
7 
8 
6
 
  Taenatherum cristata  Nеvski 
34 
26 
21 
32 
28 
7
 
  Adonis flammeus  Jаcq. 
62 
32 
44 
57 
49 
8
 
  Erodium cicutarium  (L.)L.  Hеr. 
14 
8 
12 
18 
13 
9
 
  Salsola nodulosa  (Mоq.) İljin 
5 
7 
10 
15 
9 
10
 
  Astragalus striatellus 
9 
7 
13 
17 
23 
11
 
  Artemisia lerchiana 
10 
12 
15 
22 
15 
12
 
  Spinacia tetrandra Stеv. 
18 
10 
17 
19 
16 
13
 
  Astragalus takhtadzhyanii 
12 
17 
13 
9 
17 
14
 
  Trigonella  аstrоidеs  Fisch. 
23 
21 
18 
23 
21 
15
 
  Medicago caerulea Lеss.   və b. 
18 
15 
20 
24 
19 
CƏMI: 
432 
330 
446 
546 
448 
Yarımsəhralarda  yayılan  gəvən  növləri  formasiya  şəklində  qruplaşma  əmələ  gətirməsələr  də 
kəmiyyət  və  keyfiyyət  dəyişkənliyinə  səbəb  olumaqla  bitki  qruplaşmalarının  rəngarəngliyində 
əhəmiyyətlidirlər. 
Orta  dağlıq  qurşağı  ekoloji  şəraitin  tədricən  dəyişilməsi  yarımsəhra  formasiyalarının 
tədricən  friqana  tipli  formasiyalarla  əvəzlənməsinə  səbəb  olur.  Bütünlüklə  dağ-kserofit  bitkiliyini 
(friqanaları)  təşkil  edən  formasiyaların  bütün  vegetasiya  müddətində  açıq  quruluşa  malik  olması 
onun  əsas  xarakterik  xüsusiyyətidir.  Dağ  kserofit  bitkiliyindəki  (friqana)  paxladənli-asrtakantalı 
qruplaşmalarda  28  növ  (10,77  %)  kol,  212  növ  (81,54  %)  çoxillik  ot,  20  növ  (7,69  %)  bir  və  ikiillik 
bitki  növünün  olduğu  müəyyənləşdirilmişdir  (5). 
Paxladənli-asrtakantalı    bitkilər  dağ  kserofit  (firqana)  bitkilik  tipinin  tərkibində  6  formasiya 
sinfi,  10 formasiya  və  22 assosiasiya  təşkil  edirlər. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  dağ-kserofit  bitkiliyində  tikanlı  yastıqşəkilli  gəvənlərin, 
akantolimonların  geniş  yayılması  çox  xarakterikdir.  Xüsusilə  daşlı,  daşlı-qayalı  və  qayalıq 
ərazilərdə  bu  bitkilər  daha  geniş  sahələr  əhatə  etməklə  müxtəlif    bitkilərlə  qarışıq  şəkildə  və  ya 
bütünlüklə  bu  bitkilərdən  ibarət  geniş  qruplaşmalar  əmələ  gətirirlər.  Növ  tərkibi  baxımından  bu 
fitosenozlar  bir  o  qədər  də  zəngin  olmasalar  da,  kifayət  qədər  davamlılıqları  ilə  fərqlənirlər.  Bu 
qruplaşmalar  yüksək  dağlığa  doğru  dağ  friqanalarında  daha  çox  yayılmışlar.  Nisbətən  aşağı 
ərazilərdə  çoxillik  otşəkilli  Astraqalus  prilipkoanus,  Thymus  kotschyanus  kimi  elementlərin 
üstünlük  təşkil  etdiyi  Stipa  holosericea,  Stipa  arabica,  Scutellaria  karjaginii,  Scrophularia  
cinerascens,  Aethionema  arabicum,  Eryngium    billardieri  kimi  elimentlərin  də  daxil  olduğu 
formasiyalara 
rast 
gəlinir. 
Dağ-kserofit 
bitkiliyinin 
(friqananın) 
əsas 
senozəmələgətirici 
elementlərinə  Astracantha  microcephala,  Astragalus  lagurus,  Teucrium  polium,  Stachys  inflata, 
Acanthophyllum mucronatum, Caragana grandiflora, Thymus kotschyanus, Euphorbia seguieriana, 
Rhamnus  pallasii,    Onosma  sericea,  Hypericum  scabrum,  Pyrethrum  myriophyllum,  Onobrychis 
cornuta və s. növlər  daxildir.
        
 
 
Yuxarı  Qışlaq,  Zərnətün  çayı,  Səhlalı  ərazilərində  traqakantlı  gəvənlər  və  akantolimonlu 
formasiyaların  tərkibinə  Verbascum  szovitsianum,  Euphorbia  sequieriana,  Phlomis  orientalis, 
Teucrium  polium,  Stachys  lavandulifolia,  Asperula  glomerata,  Euphorbia  marschalliana  kimi 

---