Telman hüseynov azərbaycan Respublikasının əməkdar iqtisadçısı, iqtisad elml

Fəsil 2.  stehsal firmalarının təsnifatı, quruluşu və formaları 

 

55

də, məsuliyyət qalan iştirakçılar arasında onların paylarına (mayala-

rına) müvafiq surətdə bölünür. 

 Müəssisənin  geniş  yayılmış  təşkilati-hüquqi  formalarından  bir 

də səhmdar cəmiyyətləridir. Kollektiv mülküyətə əsaslanan səhm-

dar  cəmiyyəti  özünün  təsərrüfat  fəaliyyətini  həyata  keçirmək  məq-

sədilə  nizamnamə  fondunu  səhm  buraxmaq  yolu  ilə  formalaşdıran 

fiziki və (və ya) hüquqi şəxslərin könüllü sazişi əsasında yaradılan 

müəssisədir.  Səhmdar  cəmiyyətinin  səhmlərini  alanlar  onun  səhm-

darları  hüququ  qazanır  və  aldıqları  səhmlərin  miqdarı  həddində 

onun  mənfəətindən  dividend  almaq  səlahiyyətinə  malik  olurlar. 

Müəssisənin öhdəliklərinə görə səhmdarlar özlərinin verdikləri pay 

həcmində  (onlara  məxsus  olan  səhm  paketi  həddində)  məsuliyyət 

daşıyırlar.  

Səhmdar cəmiyyətləri qapalı və açıq tipli olurlar. Qapalı tipli səhm-

dar cəmiyyətinin səhmlərinin satılması zamanı onun səhmdarları satı-

lan səhmlərin alınmasında üstün hüquqa malikdirlər. Əgər cəmiyyə-

tin səhmdarları satışa çıxarılmış səhmlərin əldə edilməsi üzrə öz üs-

tün  hüquqlarından  istifadə  etmirlərsə,  bu  zaman  cəmiyyət  həmin 

səhmləri  onların  mülkiyyətçisi  ilə  razılaşdırılmış  qiymətə  özü  əldə 

edə bilər. Səhmdar cəmiyyəti səhmləri əldə etməkdən imtina etdikdə 

və ya onların qiymətinə dair razılığa gəlmədikdə səhmlər üçüncü şəxsə 

özgəninkiləşdirilə  bilər.  Qapalı  tipli  səhmdar  cəmiyyəti  səhmdarla-

rının sayına məhdudiyyət qoyulur. Əgər səhmdarların sayı müəyyən 

edilmiş həddi keçərsə, onda o, bir il ərzində qapalı tipli cəmiyyətdən 

açıq tipli səhmdar cəmiyyətinə çevrilməlidir. 

Səhmləri müstəqil surətdə özgəninkiləşdirilə, səhmlərinə açıq abu-

nə yazılışı keçirilə bilən cəmiyyət açıq tipli səhmdar cəmiyyət hesab 

edilir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu tip cəmiyyətin səhmdarlarına öz 

səhmlərini satmaq üçün heç bir məhdudiyyət yoxdur. Lakin səhmdar-

lara səhmlərin miqdarına proporsional olan miqdarda açıq abunə yo-

lu  ilə  yerləşdirilən  səhmlərin  və  bu  cür  səhmlərə  çevrilə  bilən  qiy-

mətli kağızların əldə olunmasında üstün hüquqların verilməsi səhm-

dar  cəmiyyətinin  nizamnaməsində  nəzərdə  tutula  bilər.  Belə  halda, 

bununla əlaqədar qərar və bu qərarın qüvvədə qalma müddəti səhm-

darların ümumi yığıncağında qəbul edilir. Bu cür qərarların fəaliyyət 

müddəti adətən bir ildən artıq olmur.  

---

Telman Huseynov 

 

56

Azərbaycan  Respublikası  Nazirlər  Kabinetinin  2000-ci  il  23 

dekabr tarixli 224 №-li qərarı ilə səhmdar cəmiyyətin nizamnamə ka-

pitalının minimum həddi – qapalı səhmdar cəmiyyət üçün  2 min ma-

nat, açıq səhmdar cəmiyyət üçün isə 4 min manat məbləğində müəy-

yən  olunmuşdur.  Həmin  qərara  əsasən  qapalı  səhmdar  cəmiyyətinin 

iştirakçılarının  say  həddi  50  fiziki  və  ya  hüquqi  şəxslərdən  ibarət 

müəyyən edilmişdir. 

Səhmdar  cəmiyyəti  üçün  maliyyə  resurslarının  cəlb  edilməsinin 

əsas mənbəyi səhmlərin buraxılışıdır. Səhm – onun sahibinin (səhm-

darın) səhmdar cəmiyyətin mənfəətinin bir hissəsini dividend şək-

lində  almaq,  səhmdar  cəmiyyətin  idarə  olunmasında  iştirak  et-

mək və o, ləğv edildikdən sonra qalan əmlakın bir hissəsini əldə 

etmək hüququnu özündə təsbit edən qiymətli kağızdır. 

Səhmdar  cəmiyyətin  Nizamnamə  kapitalı  adi  (sadə)  və  imtiyazlı 

səhmlərin yerləşdirilməsi nəticəsində formalaşdırılır. Sadə (adi) səhm-

lər  səhmdar  cəmiyyətin  Nizamnamə  kapitalının  75  faizindən  az, 

imtiyazlı səhmlər isə 25 faizindən çox ola bilməz. Adi səhm sahib-

lərinə – səhmdarlara – aşağıdakı hüquqları verir: 

a)  səhmdarların  ümumi  yığıncağında  səsvermə  yolu  ilə  («bir 

səhm – bir səsdir» prinsipilə) səhmdar cəmiyyətin idarə olunmasında 

iştirak etmək; 

b) dividend əldə etmək; 

c) səhmdar cəmiyyətin ləğv edilməsi zamanı onun əmlakının bir 

hissəsini almaq. 

nvestorlar adi səhm alaraq səhmdar cəmiyyətin Nizamnamə fon-

duna  müddətsiz  pay  qoyurlar.  Adi  səhmlərin  mülkiyyət  hüququnun 

daşıyıcısı kimi əsas xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarətdir ki, səhm-

dar verdiyi payı səhmdar cəmiyyətdən geri tələb edə bilməz. Deməli, 

adi səhm – müddətsiz qiymətli kağızdır. 

mtiyazlı  səhmlərin  sahibləri  səhmdarların  ümumi  yığıncağında 

səsvermə hüququna malik olmasalar da dividend əldə etməkdə və cə-

miyyət  ləğv  edilərkən  onun  əmlakından  pay  almaqda  üstün  hüquqa 

malikdirlər.  Bir  qayda  olaraq,  imtiyazlı  səhmlərə  müəyyən  edilmiş 

sabit dividend verilir. 

Bir müəssisə digərinin Nizamnamə kapitalında üstün iştirakına və 

ya  onlar  arasında  bağlanmış  müqaviləyə  görə  onun  qəbul  etdiyi  qə-

---

Fəsil 2.  stehsal firmalarının təsnifatı, quruluşu və formaları 

 

57

rarları müəyyənləşdirmək imkanına malik olursa, onda ikinci müəs-

sisə  birincinin  törəmə  müəssisəsi  hesab  edilir.  Törəmə  müəssisə 

əsas müəssisənin borcları üçün cavabdeh deyildir. 

Törəmə müəssisə, baş (əsas) müəssisənin verdiyi göstərişlər əsa-

sında  bağladığı  əqdlər  (müqavilələr)  üzrə  onunla  birgə  məsuliyyət 

daşıyır. Əsas müəssisə törəmə müəssisəyə yalnız onlar arasında bağ-

lanmış müqavilədə nəzərdə tutulmuş məcburi göstərişləri verə bilər. 

Törəmə  müəssisənin  iştirakçıları  (səhmdarları)  baş  (əsas)  müəs-

sisədən  onun  təqsiri  üzündən  törəmə  müəssisəyə  dəymiş  zərərin 

əvəzini ödəməyi tələb edə bilərlər. Əsas müəssisə,  yalnız onun ver-

diyi məcburi göstərişin törəmə müəssisə tərəfindən icrası nəticəsində 

baş vermiş zərərə görə təqsirli hesab edilə bilər. 

Törəmə müəssisə əsas müəssisənin təqsiri üzündən müflis olduq-

da əsas müəssisə onun borcları üzrə subsidiar məsuliyyət daşıyır. Tö-

rəmə müəssisə yalnız əsas müəssisənin onun üçün məcburi göstərişi-

ni icra etməsi nəticəsində müflis olduqda bu, əsas müəssisənin təqsiri 

üzündən baş vermiş sayılır. 

Müəssisənin  Nizamnamə  kapitalının  iyirmi  faizindən  çoxu  digər 

müəssisəyə mənsub olduqda belə müəssisələr asılı müəssisələr hesab 

edilirlər. 

4. Sahibkarlığın təşkilati-iqtisadi formaları, firmanın xarici 

və daxili mühiti 

Sahibkarlıq  fəaliyyəti  təkrar  istehsalın  bütün  mərhələlərində  – 

istehsal, bölgü, tədavül (müvadilə) və istehlak – yaradıla bilər. Sahib-

karlığın müxtəlifliyi – növləri və formaları – həm bununla və həm də 

bu  fəaliyyətin  təsnifləşdirilməsi  meyarlarının  fərqli  olmasından  irəli 

gəlir.  Həmin  meyarlar  isə  sahibkar  fəaliyyətinin  təyinatı  (istehsal, 

qeyri-istehsal), mülkiyyətin forması (dövlət, xüsusi, kollektiv, bələdiy-

yə  və  s.)  və  mülkiyyətçilərin  sayı  (firmanın  ölçüsü,  miqyası),  sahib-

karlığın təşkilati-hüquqi və təşkilati-iqtisadi formalarından ibarətdir.  

Sahibkarlıq  fəaliyyəti  təyinatına  və  ya  növünə  görə  4  qrupa 

bölünür – istehsal, kommersiya, maliyyə və məsləhət (konsaltinq). 

Sahibkarlığın istehsal təyinatlı növü əsasdır; kommersiya, maliy-

yə və məsləhət növləri isə onun törəmələridir və ona xidmət edirlər. 

Elmi  mücərrədçiliyə  yol  verməklə  göstərmək  olar  ki,  sahibkarlığın 

---