The scientific and pedagogical

71 
 
ODLAR YURDU UNİVERSİTETİNİN ELMİ VƏ PEDAQOJİ XƏBƏRLƏRİ 
THE SCIENTIFIC AND PEDAGOGICAL NEWS OF ODLAR YURDU UNIVERSITY 
 
2017 - № 45 
 
TÜKƏNMƏ  REJİMLİ QAZ  LAYININ SÜZÜLMƏ-TUTUM 
PARAMETRLƏRİNİN PARAMETRİK İDENTİFİKASİYALI TƏYİNİ 
1
 X.A.Feyzullayev, 
2
 A.A.Dəmirov, 
3
 B.Z.Kazımov  
1
SOCAR “Neftqazelmitədqiqatlayihə” İnstitutu,  
Bakı, Yasamal, H.B.Zərdabi, 88a 
2
Odlar Yurdu Universiteti 
Bakı, K.Rəhimov, 13 
3
AMEA Neft və Qaz İnstitutu 
Bakı, H.Cavid pr. 119 
e-mail: [e-mail] 
 
Açar sözlər: qaz layı, məsaməlik, keçiricilik, qalıq qazladoyumluluq 
 Keywords: gas layer, porosity, permeability, residual gas saturation  
Ключевые слова: газовый пласт, пористость, проницаемость,  
остаточная газонасышенность  
 
Neft və qaz yataqlarının işlənməsi prosesində onları təşkil edən süxurlar xətti və 
qeyri-xətti deformasiyalara məruz qalırlar. Süxur-kollektorlarda baş verən belə 
deformasiya prosesləri, öz növbəsində, layların süzülmə-tutum xüsusiyyətlərinə, o 
cümlədən, ilk növbədə, layın məsaməliyinə  və keçiriciliyinə müvafiq dərəcədə  təsir 
edirlər. Çoxsaylı eksperimental və  işlənilmə  təcrübi məlumatlar göstərir ki, bir çox 
hallarda işlənilmə prosesində lay təzyiqi azaldıqda süxurların deformasiyası Huk 
qanunundan fərqli qanunlar üzrə dəyişməyə məruz qalır və məsaməlik və keçiriciliyin 
təzyiqdən asılı qeyri-xətti asılılıqlarla ifadə olunmasına gətirib çıxarır [1].  
Məlumdur ki, neft və qaz yataqlarının işlənilmə  məsələlərinin dəqiq həllərinin 
alınması kollektor xassələrinin baxılan məsələlərə uyğun adekvat qiymətlərinin  qəbul 
edilməsindən birbaşa surətdə asılıdır. Belə ki, yataqların işlənilməsi prosesinin 
hidroqazdinamik modelləşdirilmə  məsələlərinin tədqiqi zamanı süxurlarda özünü 
göstərən real deformasiya şəraitinin tamlıqla nəzərə alınması, bir tərəfdən, məsaməlik 
və keçiriciliyin adekvat dəyişmə qanunauyğunluqlarının qoyuluş modelində tam nəzərə 
alınmasına gətirib çıxarırsa, digər tərəfdən isə bu ilkin məlumatlar  əsasında alınmış 
həllin proqnoz imkanlarını etibarlı şəkildə artırmış olur.  
Məsaməlik və keçiriciliyin real deformasiya şəraitində  dəyişmə qanunauyğun-
luqları öz daxilində eksperimentlə təyin olunan naməlum fiziki kəmiyyətləri saxladığına 
görə, onların modelləşdirmə  məsələlərinin həllində birbaşa istifadəsi,  əvvəldə qeyd 
olunanlarla bağlı olaraq, məqsədəuyğun sayılmır. Bu halda alınmış həlli isə, mahiyyət 
etibarilə, baxılan real işlənmə  şəraitinə uyğun qoyulmuş  məsələnin mahiyyətindən 
tamamilə uzaqlaşmış olur.  
Qeyd olunan hal, ilkin modelə daxil olan süzülmə-tutum parametrlərinin riyazi 
asılılıqlarına daxil olan naməlum kəmiyyətlərin layın işlənilməsi prosesində məlum olan 
faktiki mədən məlumatlarına  əsaslanmaqla tərs qoyuluşlu identifikasiyalı  təyini 
məsələlərinin həll edilməsi ilə aradan qaldırılır [2].  
İşlənilmədə olan neft və qaz yataqlarının işlənilmə göstəricilərinin dəqiq 
proqnozlaşdırılmasına layların süzülmə-tutum parametrlərindən olan məsaməlik və  

---

 
72 
 
X.A.Feyzullayev, A.A.Dəmirov, B.Z.Kazımov  
 
keçiriciliklə yanaşı, qalıq flüid doyumluğu göstəricisi mühüm təsir göstərir ki, 
yataqların işlənilməsi prosesində bu göstəricinin nəzərə alınmasının vacibliyi son illərdə 
xüsusilə daha çox qeyd edilir. Məsələn, bu göstərici həm işlənilmə prosesində yatağın 
işlənilmə göstəricilərinə  təsir edə, həm də, ümumiyyətlə, yatağın ilkin və cari 
ehtiyatlarının adekvat qiymətləndirilməsinə  təsir göstərə bilər. Qeyd edək ki, bu 
göstəricinin təsirinin nəzərə alınması xüsusilə  dərində yerləşən yataqların işlənilmə 
məsələlərinin araşdırılması baxımdan zəruri parametrlərdən biri hesab edilir. Son illər 
xüsusən Rusiya alimləri apardıqları  tədqiqat işlərinin nəticəsi olaraq qalıq flüid 
doyumluğunun layların işlənilmə  məsələlərinin həllində  əhəmiyyətli rola malik oldu-
ğunu qeyd etmişlər.  
Qeyd olunanlarla əlaqədar olaraq, hazırkı məqalədə tükənmə rejimində işlənilən 
qaz layının keçiricilik, məsaməlik və qalıq qazladoyumluluq əmsallarının adekvat 
qiymətləndirilməsi üçün müvafiq identifikasiya məsələsinin həlli təklif edilir.  
Fərz olunur ki, dairəvi layda 
)
(t
q
q
 hasilatı ilə işləyən 
q
r
 radiuslu mərkəzi quyu 
məhsuldar layın 
h
 hündürlüyünü açmışdır və  qəbul olunur ki, laya təsir zonasından 
kənar axın yoxdur və izole edilmişdir. 
Baxılan məsələnin mahiyyətinə müvafiq olaraq, layın keçiricilik və 
məsaməliyinin təzyiqdən asılı olaraq dəyişməyə məruz qaldığı halda real qazın quyuya 
süzülməsi prosesi aşağıdakı tənliklə təsvir edilir: 
⎭
⎬
⎫
⎩
⎨
⎧
∂
∂
=
⎪⎭
⎪
⎬
⎫
⎪⎩
⎪
⎨
⎧
∂
∂
⎟
⎟
⎠
⎞
⎜
⎜
⎝
⎛
−
∂
∂
)
(
)
(
)
(
)
(
)
1
(
)
(
1
0
p
z
p
p
m
t
r
p
p
p
z
p
s
p
p
k
r
r
r
at
q
μ
β
,
 
 
{
}
T
t
R
r
r
t
r
D
k
q
,
0
(
),
,
(
:
)
,
(
∈
∈
=
,                                         (1) 
Burada 
p
 - lay təzyiqi; 
k
  və 
m
 - müvafiq olaraq layın keçiriciliyi və 
məsaməliyi; 
q
μ
, 
z
 , 
0
s
, 
β
  və 
at
p
 - müvafiq olaraq qazın özlülüyü, qazın yüksək 
sıxılma  əmsalı, qalıq qazladoyumluluq, qaz üçün temperatur düzəlişi və atmosfer 
təzyiqi; 
q
r
 və 
k
R
 - müvafiq olaraq quyunun və layın təsir zonasının radiusu; 
t
 - zaman; 
T
 - layın işlənilmə müddətidir.  
 
Quyu istismara buraxılmazdan  əvvəl layda başlanğıc lay təzyiqinin (
0
p
) 
bərqərar olduğunu nəzərə alsaq, qoyulan məsələnin başlanğıc və  sərhəd  şərtləri 
aşağıdakı kimi təyin olunar:  
,
)
,
(
0
0
p
t
r
p
t
=
=
  
)
,
(
k
q
R
r
r
∈
,                                       (2) 
),
(
)
(
)
(
)
1
(
)
(
2
0
t
q
r
p
p
p
z
p
s
p
p
k
rh
q
r
r
at
q
q
=
∂
∂
⎟
⎟
⎠
⎞
⎜
⎜
⎝
⎛
−
=
μ
β
π
   
)
,
0
( T
t
∈
,                        (3) 
 

---