Tofiq (41): tofiq (31). qxd qxd
Yüklə 43,52 Kb. Pdf görüntüsü
|
hafizələrdə yaşayır. Bunların toplanması, nəşr olunması folklorşünaslığın qarşısında duran ən mühüm problemlərdən biridir. Bu gün bu əvəzsiz örnəklər toplanmazsa, səssiz-səmirsiz itib gedə bilər...onu ye nidən yaşat- maq, yenidən xalqın özünə qaytarmaq ən müqəddəs bir işdir” (3. 46). Bu məqsədlə bağlı apardığımız toplama, tərtib işi, qruplaşdırmalar, sis- temləşdirmə və s. işlərimizdə əlbəttə filoloji araşdırmaların əsaslandığı ən`ənəvi üsullardan istifadə edilmişdir. Ədəbiyyatımızda xalq əfsanələri və rəvayətlər əsasında yazılmış ədəbi əsər örnəkləri yetərincə olmaqla çoxdur: Bu baxımdan Azərbaycan ədə - biy yatı tarixində buna misal olaraq Cəfər Cabbarlının “Qız qalası”, Mikayıl Müşfiqin “Quzğun”, “Çoban”, Səməd Vurğunun “Ayın əfsanəsi”, Rəsul Rzanın “Sum və Ceyran”, İlyas Əfəndiyevin “Apardı sellər Sa - ranı”, “Qarı dağı”, “İsa-Musa”, Ayaz Vəfalının “Turacın nəğməsi”, Aslan Qəhrəmanlının ”Ceyran əfsanəsi”, “Daşa dönmüşlər şəhəri”, “Tutuquşu” və s. kimi onlarla örnək göstərmək mümkündür. Bundan başqa bədii söz sənətində daha geniş şəkildə yayqın olan ədəbi bədii parçaları – xalq yaradıcılığı elementləri əsasında meydana çıxan və artıq yazılı ədəbiyyat nümunəsi sayılmaqda olan pritçaları da göstərmək olar. Ədəbiyyatımızdakı bu təqdirəlayiq təşəbbüslər əfsanə və rəvayətlərin yazıya alınması ilə onların mühafizə olunması kimi ciddi niyyətlərdən sayılmalıdır. Bununla mədəni-tarixi irsimizin hər bir örnəyi kimi əfsa nə - lə rin də sistemli öyrənilməsinə, nəticədə xalqın yaddaşında möh kəm sax - la nılmasına şərait yaradılması kimi dəyərləndirmək lazım gəlir. Tarixən böyük ərazilərdə yaşamış, ekvator boyunca Şərqə, Şərqdən də Qərbə doğru hərəkət edən, nəhayətində düzlənib sıralanan türk boyları belə bir həyat tərzi üzündən ən çoxu da sözə tapınmış, nağıllar, əfsanələr, uzun-uzadı söylənən dastanlara sahib olmuşlar. Epik növün ən qədim janrı olmaqla bu qəbil folklor örnəkləri içə ri - sində əfsanə və rəvayətlər əsas yeri tutur. Əfsanə və rəvayətlər uzun əsr- lər boyu ağızdan ağıza keçmiş, lakin xalqın yaratdığı və yaşatdığı bu bədii nümunələr ayrı-ayrı dövrlərdə məzmununu dəyişdirsə belə, janrın özü nə - məxsusluğuna o qədər də tə`sir etməmiş; nəticədə inkişaf etmiş, təkmil- ləşmiş, bütövləşmişdir. Bu mə`nada Türk folklorunun ortaq mövzularının və türk həyati problemlərin öz bədii-mifoloji əksini tapdığı əfsanə və rəvayətlərin bir və ya iki qrup, insan dəstəsi deyil, bu örnəklərin bütöv toplumun, xalqın dünyagörüşünü əks etməsi faktı nəzərə alınmalıdır. Əfsanə və rəvayətlər aid olduğu coğrafiyanı əks edirlər. 2011/ IV 65 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Hər bir etnosun, xalqın düşüncə məhsulu olan hissi obrazlar onun tari - xini, habelə mə`nəvi dünyasını əks etməklə təbii ki, onun yaşadığı mə`lum coğrafiya ilə bağlı olmuşdur. ”Xalq yaşadığı ərazilərin onlara məxsusluğunu şərtləndirən əhvalatlar uydurur, ...onları ünvanlaşdırır” (5, 290). Bəli, daha çox hallarda bu örnəklər ayrı-ayrı məkanla, zamanla, konkret mühitlə uyğunlaşdırılır. Bu faydalı cəhəti ilə əfsanə nağıldan fərqlənir. Çünki ”adətən nağıl zaman və məkandan uzaq olduğu üçün onu hər bir millət özünə qəbul edib mənimsəyə bilir” (2, 51). Məhz sözü gedən janrın bu xüsusiyyəti əfsanələrdə əks olunan coğrafiyanın əski türk ulu yurdu olduğu həqiqətini ortaya qoyur. (Mənim toplayıb hazırladığım materiallar içərisində bu baxımdan uzaq Sibirə və Kırıma aid olan əfsanələrin də bu torpaqlara aid və onun əsil yerli xalqının xeyrinə obyek- tiv fikir formalaşdırmağa xidmət edəcəyini düşünməkdəyəm). Bunun kimi bir sıra faydalı cəhəti ilə də əfsanə nağıldan fərqlənir. Çünki adətən nağıl zaman və məkandan uzaq olduğu üçün onu hər bir millətin mənim- səyib özününküləşdirməsi mümkündür. Lakin yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, əfsanələr və rəvayətlər isə özlərində əks olunan coğrafi faktların köməyi ilə müəyyən mə`nada bir e`tibarlı qaynaq və sənədə çevrilə bilir. Bu əfsanələr xalqların bədii-mifik dünyagörüşünü özündə cəmləyib sax lamaqdadır. Əfsanələr, rəvayətlər xalqın əski, mifik dünyagörüşü, mifoloji düşüncə tərzi; xalq ruhu hopan fövqəltəbii əhvalat və hadisələri əks edir; burada mi foloji düşüncə aparıcı motiv kimi çıxış edir. Təsadüfi deyil ki, bütün xalqların həm yazılı, həm şifahi ədəbiyyatının ana xətti olan yüksək bə - şəri ideyalar, mütərəqqi fikirlər ilk olaraq əfsanə və rəvayətlərdə təzahür etmişdi. “Xalq ruhunun, e`tiqadının güzgüsü olan bu kiçik formalı janr- larda bəşəri təmayüllər güclüdür” (2, 59). Xalq təfəkküründə xeyirlə şərin ziddiyyəti bu örnəklərdə xeyirlə şərin barışmazlığı deyə silinməz, davam- lı xətt kimi keçir. Odur ki, əfsanə və rəvayətlərdə gözəlliyə (yə`ni Xeyrə) hüsn-rəğbət, məhəbbət, eybəcərliyə (Şərə) nifrət hakimdir. Bir rəvayətin və ya əfsanənin, eləcə də başqa bir xalq ədəbiyyatı nümunəsinin harada, ilk dəfə hansı xalq tərəfindən yaradıldığını dürüst göstərmək, mənbəyini, tarixini müəyyən edib tədqiq etmək çətin görünmür. Beləliklə, mövzu ilə bağlı bir məqsədimiz də qədim türklərin mifoloji təxəyyülü bünövrəsində yüksəlmiş inanc-kult sistemini, əski dün ya gö rü - şü, adət-ən`ənələri bərpa edib bitkin rə`y əldə etməkdən ibarətdir. Belə ki, toplanılan əfsanə və rəvayətlərdə təzahür edən mifoloji dü - 2011/ IV 66 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yüklə 43,52 Kb. Dostları ilə paylaş:
|