Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek Fonu Bu kitap Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek
Yüklə 144 Kb. Pdf görüntüsü
|
da mənimki olacaq!” Batırbay dağların yamaclarına bir neçə min igid qoyub tonqal qalatdırır. Özü isə zirvədə dayanaraq kətmənlə buz parçalarını qoparıb oda atmağa başlayır. Buz əridikcə, su arxları, çayları doldurur. Allah kimi isə Batırbayın ipini çəkmək üçün aşağı göndərmək qərarına gəlir. Və cənntdən ancaq başqasının sözünü təkrarlamağı bacaran bir qocanı yerə göndərir. Batırbay buz parçasını qopardır və deyir: “Batıracağam hər şeyi suda! Çinar –mənimdir!” Qoca təkrarlayır: “Çinar – mənimdir!” Batırbay ətrafına baxınır, heç kəsi görmür. Yenə ucadan səslənir: “Yox, mənimdir!” Qoca da ona: “Yox, mənimdir!” Batırbay qorxub qorxusunu gizlətmək üçün gülməyə başlayır. Ancaq qoca da onunla bahəm gülür. Batırbay gülüb-gülüb havalanır. O təqdirdə, Allah səslənir: “Qoy indən belə bu qoca dağlarda buzu və qarı qorusun!” Ey yolçu! Hərgah dağlarda əks-səda eşitsən, bil və agah ol: qoca xəbərdar edir ki, izin verilmiş sərhədi aşmışsan. Hərgah günəşin üzü tutulursa, sənə əyan olsun ki, Allah Çinarın örpəyini günəşin üzünə atıb və insanlara özlərinə mənsub olmayana əl atmamağı xatırladır. Səninki deyilsə, heç nəyi güclə ələ keçirmək olmaz. Su isə heç kəsin deyil, zira su olmasa, nə ot olar, nə insan, nə onun hiyləgərliyi, nə gücü-təpəri”. Turpanov N. Axşam. “Kurpsay hidroelektrik stansiyası” 1981-ci il, kətan, yağlı boya, 100 x 130, 2 145 Təbiət Qırğızıstan – uca dağlar və nəhayətsiz vadilər ölkəsidir. Mülayim, qismən subtropik en dairəsində, təqribən Bolqarıstan, İtaliya, Monqolustan yerləşən paraleldə yerləşir (39-43` şimal en dairəsi). Qırğızıstanın şimal sərhədi Bakı, Roma, Nyu-Yorkla eyni en dairəsində, cənub sərhədi isə Lissabon, Vaşinqtonla eyni en dairəsinə uyğundur. Respublika şərqdən qərbə 900 km uzanır, ən ucqar şimal və cənub nöqtələrinin arasındakı məsafə isə 410 kim-dir. Qırğızıstanın təbiəti özünəməxsus və zəngindir. Dağətəyi ovalıqlardan və dağarası çökəkliklərdən kəskin surətdə göyə ucalan qayalıq zirvəli ehtişamlı dağ silsilələri yüz km-lərlə uzanıb gedir. Uca dağ gədiklərinin beli zərrin parlaq günəşin şüaları altında bərq vuran əbədi qarlarla və aramla aşağı sürüşən göyümtül buzlaqlarla örtülmüşdür. Buralarda qayalar və soyuqlar hökmfərmadır, aşağda isə dağlıq və yarımdağlıq otlaqlar, meşələr, qupquru düzəngahlar, bəzən səhralar. Dərənin dibi ilə nəhəng qaya parçalarını qabağına qatıb sürütləyən sürətli su axını gur-gur guruldayır. Gah burada, gah orada yol üstünə sarp qayalar, daşlı- kəsəkli yamaclar çıxır. Sanki indicə daşlar uçulub töküləcək. Yamaclara yaxınlaşdıqca landşaftlar bir- birini əvəzləyir. Yarımsəhranın günəşdən cızdağı çıxmış kasad, qaba, qonur bitki örtüyü tünd-yaşıl örüşlərlə və ucagövdəli Tyan-Şan ağ şam meşəliyi ilə dəyişilir. Qırğızıstan təbiətinin belə təzadları onun ərazisinin dəniz səviyyəsindən xeyli hündürə qalxması, dağ relyefi və geniş Avrasiya materikinin mərkəzindəki mülayim qurşaq səhralarının arasındakı mövqeyi ilə şərtlənir. Səth Qırğızıstan Tyan-Şanın və Alayın əksər hissəsini tutur və intəhasız Orta Asiya səhraları Betpak-Dala, Muyunqum, Sarı-İşikotrau, Qızılqumla, şərqdən isə Tarim çökəkliyi ilə əhatələnir. Respublikanın heç yerdə səthi dəniz səthindən 500 m-dən aşağı düşmür, bəzi zirvələr isə 7 000 m-ə çatır. Onlardan ən hündürü – Qələbə zirvəsidir. Zirvə – Böyük Vətən Müharibəsi illərində kəşf olunmuş və faşist Almaniyası üzərində qələbənin şərəfinə belə adlandırılmışdır. Hündürlüyü – 7 439 m-dir. Respublikanın yarısından çox sahəsi 1 000 m-dən 3 000 m-ə qədər, üçdə biri isə 3 000 m-dən 4 000-mə kimi ucalıqda yerləşir. Səthin quruluşunda əsas rolu dağ silsilələri oynayır. Ərazinin ¾ tutan silsilələr şərqdən qərbə yüz km-lərlə uzanıb gedir. Tarim çanağının sərt strukturlarının Sibir platforması ilə ən yaxınlaşdığı nöqtəsində Qələbə zirvəli hündür dağ qovuşuğu Xan-Tenqri yaranmışdır. Xan-Tenqri Tyan-Şanın oroqrafik mərkəzidir. Buradan Tyan-Şanın üç iri dağ qövsü ayrılır – şimal, orta və cənub. Şimal qövsü Kungey-Alatau, Qırğız Alatausu və Talas Alatausu silsilələrindən ibarətdir. Tyan-Şanın orta qövsü İssık-Kul çökəkliyindən, Koçkor, Cumqal, Susamır vadilərindən cənuba uzanaraq qərbdə Fərqanə silsiləsinə bitişir. Orta qövs iki təcrid zəncirdən ibarətdir: şimal və cənub zəncirlərindən. Şimal zənciri Terskey- Alatau, Qarakoktı, Qızart, Sandıqtau, Cumqaltau, Susamırtau silsilələrini özündə birləşdirir; cənub qövsü – Sarıcaz, İnılçektau, Akşiyrak, Cetimbel, Baydulı, Son-göl-tau, Qavaq, Cetim, Moldotau, Kökirimtau silsilələrindən ibarətdir. Tyan-Şanın cənub qövsü Kokşaal-Tau, Borkoldoy, Atbaşı, Toruqarttau silsilələrindən əmələ gəlir. Qərbdə Fərqanə silsiləsinə keçir, o da şimal-qərbə uzanır. Qırğızıstanın cənub-qərbində Alay, Türküstan və Alayarxası silsilələri ucalır. Müasir Tyan-Şanın relyefi yer qabığının uzun sürən təkamül tarixinin nəticəsində formalaşmışdır. Burada ən müxtəlif dövrlərdən qalma süxurlar var: Kembriyayaqədərki, Kembriya-silur, daş kömür, mezozoy. Tyan-Şanın dağarası yarıqlarında tez- tez kövrək paleogen və kaynozoy erasının ikinci hissəsinin geoloji mərhələsinə aid laylara rast gəlinir ki, onlar da paleozoy dağlarının dağılması nəticəsində əmələ gələn süxurlardır. Dağ süxurlarının laylaşmasının ardıcıllığı, həmçinin onların yatma xarakteri, qazıntı faunası Qırğızıstan hüdudlarında yer qabığının tarixinin başlıca mərhələlərini bərpa etməyə imkan yaradır. Devonda (400-320 mln il əvvəl) – paleozoyun ən uzun sürən mərhələsində neokaledon qatlaşmasının nəticəsində külleyi Qırğızıstan ərazisində qurunun qalxması və dənizin geriləməsi baş verir. Bu zaman Tyan-Şanın şimal zonasının – Narın-Kokşaal və Fərqanə zonalarının əsas strukturları qat-qat yığılır. Azacıq fasilədən sonra burada yenidən geosinklinal rejim başlayır. Hal-hazırda Borkoldoy və Atbaşı silsilələrinin yerləşdiyi nöqtələrdə dəniz süxurlarının laylaşması baş verir. Yuxarı devonda dəniz irəli gəlir və Şimali Tyan-Şanın geniş torpaqlarını su altına alır. Həmin mərhələnin dəniz süxurlarının burada olmağı buna dəlalət edir. Daş kömür mərhələsi (320-270 mln il) Tyan- 146 Yüklə 144 Kb. Dostları ilə paylaş:
|