Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek Fonu Bu kitap Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek
Yüklə 144 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Təbiətlə harmoniyada
Təbiətlə harmoniyada Qırğızıstan, bizim təbiətimiz – səliqə-sahmanda saxlamalı olduğumuz yaşayış məkanımızdır. Axı ətraf mühit sadəcə insanın yaşadığı yer deyil, ancaq həyatın mütləq şərti və vasitəsidir, zira insan Yer üzündə yaşayır, onun havası ilə nəfəs alır, suyunu içir, özü üçün yerin nəbati, heyvani, mineral və digər resurslarını istifadə edir. Yuxarıda adı çəkilənlərdən savayı deyə bilərəm ki, ətraf mühit mənəvi dayaq və ilham mənbəyidir. Elə buradan da dahiyanə nəzm, ölümsüz musiqi, böyük rəssamların rəsm əsərləri və cahanşümul məşhur istedadlar tərəfindən yaradılmış neçə-neçə şeylər. Sivilizasiyanın lap əzəlində bəşəriyyət ekologiya üçün belə dünya miqyasında təhlükəni təsəvvür edə bilməzdi. İnsanın ekologiyaya təsiri lokal xarakter daşıyırdı və bütövlükdə nə tarazlığı, nə özününizamlama və özünübərpa qabiliyyətini pozmurdu. Bu gün bəşəriyyət təbiətin mövcud simasını kardinal dəyişməyə qabil güdrətli, planetar miqyasda qüvvənin təcəssümüdür. Cahanşümul alimlər çoxdan isbata yetirmişlər ki, biz ulduzların övladlarıyıq və ona görə təbiətlə əlaqəmizi qıra bilmərik. Mümkünat daxilində hüdudlarında yaşadığımız Kainatla əlaqə saxlamalıyıq. Fizika üzrə Nobel mükafatçısı Rikardo Cakkoninin təbirincə, cismimizdə, daha dəqiqi, hemoqlobində olan metallar öz mənşəyini ulduzlardan götürür, bədənimizdə olan hydrogen isə Böyük partlayışdan əmələ gəlmişdir. Alimlərin təbiət kataklizmlərinin səbəbləri və fəlakətlərin cəmiyyətin psixi vəziyyəti ilə əlaqəsi barədə müxtəlif izharları var. Bu fərziyyə Qədim Babilistanda bir neçə min il əqdəm yaranmış və öz inikasını XX əsrdə tapmışdır. Akademik Vernadski noosfer haqqında nəzəriyyəsində təsdiq edir ki, təbiətin bugünkü vəziyyəti bilavasitə planetin psixi durumundan asılıdır. O yazır: “Yer öz biosahəsinə malik canlı varlıqdır. İnsanlarla planet arasında, təbir caizsə, bioenergetik mübadilə baş verir. Ölümündən sonra insanın ruhu psixi enerjinin sıxması kimi planetin ruhu, yəni noosferlə qovuşur. Noosferdə bioloji enerji şəklində mənfi informasiya cəmləşir və bununla bağlı yer kürəsinin təbiətində dəyişikliklər baş verir”. Bu gün, ekoloji problemlər qlobal problemlər səviyyəsinə qalxmışdır və yəqin ki, insanların canlı təbiətə, yerə, suya ehtiramını və sitayişini yada salmaq zəruridir. Biz bu əski ənənələrdə daha dərin gizli məna görməliyik. Dərinə varmalıyıq ki, nəyə görə əcdadlarımız torpağa, suya belə əhəmiyyət vermis və təbiətə dərin izzətlərini nəsildən nəslə ötürmüş, övladları və nəvələri üçün çoxsaylı əfsanələr və nağıllar qoşmuşlar ki, onların da baş qəhrəmanı daima doğma torpaq olur. Yer üzündəki bu cənnətdə məskən salmış köçərilər necə xəzinəyə malik olduqlarından hali idilər və həmin anlayışı uzaq nəsillərinə ötürməyi arzu edirdilər. Yaradan kürreyi-ərzimizi təbiətin şah əsəri kimi xəlq etmişdir. Son dövrlərdə ekoloji fəlakətlər təbiəti lərzəyə gətirir və hərgah insan ona münasibətini dəyişməsə, böyük bəlalar baş verəcək. Təbiətə münasibət uşağa bəslənən kimi səmimi və pak olmalıdır. Təsadüfi deyildir ki, qədimdə qırğızlar səma cisimlərinə – günəşə, ulduzlara, aya səcdə edirdilər. Ay bədirlənəndə, adətən, bu sözləri dilə gətirirdliər: “Canlı ayı gördüm. Qızıl kəkilli oğlan xeylağını gördüm. Qızıl dırnaqlı heyvanları gördüm. Bizi seldən və hər dərddən-bəladan qoru…” İlk bahar göy gurultusu qopanda, əcdadlarımız dua edir, qurban kəsir, təbiətdən rica edirdilər: “Ey müqəddəs su! Ey müqəddəs torpaq! Mal-davarımızı azar-bezardan, dərddən-bəladan qurtar…” Doğma torpaq heç vaxt övladlarının təvəqqelərini diqqətsiz qoymurdu. Elə zənn edirəm, əski qırğızların zahiri dünya barədə bəzi-para təsəvvürlərinə oxucuların diqqətini çəkmək yerinə düşər: Jer – (yer) müxtəlif tərkiblərdən və hissələrdən ibarətdir. Daşlar yerin mahiyyətidir, onlarsız yer dağılar, ən xırda hissəciklərə parçalanardı. Yer Yaradanın iradəsi ilə havada durmuş öküzün qızıl buynuzları üstündə dayanır. Yerin tərkindən çıxan 140 buxarlanmalar kəlin tənəffüsü ilə izah olunur. Zəlzələlər ona görə baş verir ki, kəl yeri bir buynuzundan o birisinə tullayır. Belə bir inanc var ki, harada narahatlıq, müharibə var, orada təbiət fəlakətini gözlə. Bu gün biz bundan tez-tez əminlik hasil edirik. Dünyanı insan dərrakəsini sarsıdan yanğınlar, daşqınlar, fəlakətlər bürümüşdür. Od – qırğızlar üçün, məs., sudan daha az müqəddəslik kəsb edir, çünki alovdan dünyada çox bəlalar baş verir. Bu zaman əski qırğızlar ənənəyə riayət edibən oda sitayiş edir, tonqalın üstündən atılmağı, yaxud alova çirkli su atmağı özlərinə rəva bilməzdilər. Suu – (su) qədim qırğızlarda müqəddəs həyat mənbəyi hesab edirlirdi, çünki təbiətin özü tərəfindən insana və yer üzündə yaşayan hər canlıya fayda vermək, nemətini artırmaq üçün yaradılmışdır. Əcdadlarımızın təsəvvürlərinə görə külleyi yer suyu iki hissəyə ayrılır: cənnətin müqəddəs suyuna və cəhənnəmin qaynar suyuna. Guya yalnız mömin müsəlmanlar cənnətdə əbədi yaşayıb naz-nemət suyunda yaşayacaq, cəhənnəmin qaynar sularında isə bütün günahkarlar və natəmiz dindarlar bişiriləcək. Belə bir inanc var ki, ana təbiətə təzim edən insanlar axar suya dərd- bəlalarını danışanda, su onların ağrı-acısını özü ilə axıb aparar. Bəllidir ki, su ehtiyatlarının sayəsində, bizim torpaqlarda heç vaxt aclıq olmayıb. Ulularımız bulaqdan bulağa köç edirmişlər. Su qonşu xalqlara nicat verirmiş və hal-hazırda verir. Baharda Narının suları gur-gur guruldayır, yayda sular sakit və şəffafdır, payızda irəlidə vuracaq qış sazağını düşünərək fikrə qərq olur. Bu pəhləvan çayı barədə minnətdar qırğız xalqı az nəğmə, əfsanə, rəvayət qoşmamışdır. Xalq arasında gözəllər gözəli Aksu (Ağsu) çayı barədə də əfsanələr dolaşmaqdadır. Onun suları Suusamırın zümrüd vadilərini münbitləşdirir və sərvətini artırır. Poetik bir əfsanə nəql edək: “Bu hadisə çoxdan cərəyan etmişdir. O zamanlar baylar və manaplar, xeyir və şər ruhlar yaşayırdılar. Qorxmaz igid Aksay və göyçək Adeginə bir könüldən min könülə aşiq idilər. Ancaq gözəlin atası onu varlı-hallı Kojoya vermək niyyətində idi. Bir bayramda igidlər yarışanda, oodarışda qalib Aksay çıxmışdı. Gözəl qız çevik, güclü pəhləvanını lap sevmişdi. Atası görürdü ki, qızının ürəyi Aksay bahadır üçün nanə yarpağı kimi əsir, amma onları əbədi ayırmaq qərarına gəlir. Aksayı uca dağlara edelveys sədaqət gülü üçün göndərir ki, igid məhəbbətini hünəri ilə isbata yetirsin. İllər ötüb dolanır, Aksay qayıtmır. Ata da ölür, Adeginənin də saçlarına dən düşür, cəsur igiddən səs-səmir çıxmır. Bir dəfə Adeginənin gözünə görünür ki, oğlan sağdır və onun yardımına ehtiyacı var. Vaxtilə sevgilisinin sehrli gül arxasınca yola düsdüyü cığırı tutub qaçmağa başlayır. Dərəyə çatıb aşağı boylanır və buzlaqlarda… əlində edelveys tutaraq donmuş Aksayı görür. “Sənsiz yaşaya bilmərəm, sevgilim!” – sözləri ilə Adeginə addımını atıb uçuruma yıxılır. O vaxtdan bəri hər bahar bu dağın ətəyindəki Ağsu çayı oyanır. Su zərif-zərif şırıldayır – Aksay öz Adeginəsinə sevgisini ərz edir”. “Saysız-hesabsız çaylar və göllər ölkəsi”, “Ağ su diyarı”, “Göylərin və yerin suları ilə xeyir-dua verilmiş məkan”, “Vahələr çiçəkliyi” – Qırğızıstan bu sayaq epitetlərlə çox tez-tez səxavətlə mükaftlanır. Onlara bineyi-qədimdən Çin, fars, ərəb və Avropa tarixnəvislərinin və səyyahlarının əsərlərində rast gəlmək olar. Duz – həmçinin qırğızlarda müqəddəs sanılır, çünki məişətdə çox işlənir. Belə bir əfsanə var ki, Məhəmməd peyğəmbər bir aylıq orucdan sonra səhrada olanda, Allahın göndərdiyi duzla iftarını açıbmış. O vaxtdan bəri bir çox müsəlmanlar iftarı duzla açmağa başladılar. Qırğızlar qonağı süfrəyə dəvət edəndə, deyirlər: “Duz-çörəyimizdən nuş edin”. Kimsə pislik edibsə, zərərdidə qarğış tökür: “Duz ursun” – “Səni duz öldürsün”. Bu sözlər müdhiş nifrin kimi qəbul edilir. Duz – dogma torpağın dadının rəmzidir. Qırğızlar həmişə duzun rolunu yüksək tutmuşlar. Atalar sözü də var: “Doğma torpağın duzu – qızıldan qiymətlidir”. Ailəyə rifah, sərvət gətirən böyük işi görüb başa çatdıranda, qırğızlar doqquz kökə bişirib nəzir paylayırlar. Bu günə qədər qırğızların hərgünkü həyatlarında şamanizmin və bütpərəstliyin əlamətləri qalmaqdadır. Məs., bəzi bitkilər adları ilə çağrılmır. Çox gözəl, amma hədsiz zəhərli dağ zınqırovu İssık-Kul kökü kimi. Xalq arasında ona “Ququ quşunun göz yaşları” deyirlər və əsilli- nəsilli otla müalicə edən türkə-çarələr onun ölümcül şirəsi ilə neçə xəstəliyi sağalda bilirlər. Qırğızlar üçün ardıc müqəddəs ağacdır: ardıc tüstüsü ilə evi təmizləyir, bəd ruhları qovur, bəd-nəzəri, cadunu çıxarırlar. Ancaq ardıcı evin qarşısında əkmək adət deyil, zira bu ağac uzunömürlüdür və insanın müəyyən qüvvəsini çəkib aparır. Manasın dövründən mumiya davacatı – sümük sınmaları zamanı istifadə olunan həyat kökü məlumdur. Mumiyanın tətbiqi heyrətamiz effekt yaradırdı. Deyirlər, hətta alicənab maral (Marko 141 Yüklə 144 Kb. Dostları ilə paylaş:
|