Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek Fonu Bu kitap Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek
Yüklə 144 Kb. Pdf görüntüsü
|
təzə-təzə istismara veriləndə, Frunze-Prjevalsk xətti ilə sərnişin daşınması başlayanda, təyyarəçilər dəfələrlə həmlə edən qartallarla üzləşmişdilər. Qartallar öz ərazilərində digər, daha güclü “qartal”ları tanımaq istəmirdilər! Ulularımız inanırdılar ki, qartal – müqəddəs quşdur. Qartalın yuvasının altına qoyun şaqqası, ya da ayrı heyvanın cəmdəyini asır, önun qüvvəsinin və müdrikliyinin qarşısında sitayişlərini bildirirdilər. Qədimlərdə qartalın öldürülməsinə ciddi qadağa qoyulmuşdu. Aşiqləri quşlara bənzədirdilər. Elçilikdə isə alleqoriyalarla danışırdılar: “Eşitmişik, sizdə qırğı var, bizdə şunqar... Hesab olunurdu ki, qartal çağaları qoruyur, ona görə uşağın beşiyinin üstünə qartal pəncəsi asırdılar – sanki balacaya qartalın qüvvəsini və müdrikliyini ötürəcək talisman kimi. Ümumiyyətlə, xalqımızda hökmfərma olan quş kultu haqqında danışmaq olar. Qocalar çox erkən, şəfəq söküləndə qalxırlar. Moldo Kılıçın “Buudayık” (“Möcüzə-quş”) poemasında quşların hamisi quş barədə bəhs olunur. İnanclarımıza görə hər insanın öz hamisi, pasibandarı, qoruyucu- mələyi var. Məs., Manasın qoruyucusu ak şumkar idi. Onun ölümündən sonra bahadır da həlakətini tapdı. Ehtimalən, bir çox əlamətlər bizim günümüzə quşlar üçün səxavətlə qoynunu açıb sığınacaq vermiş Yenisey sahillərindən süzülüb gəlmişdir. 250 il bundan əqdəm Moyt əkə – hamının tanıdğı berkutçu yaşayırdı. Bu qürurlu quşlara o qədər bağlı idi ki, ölümündən qabaq vəsiyyət etmişdi – berkutun göstərdiyi yerdə dəfn olunsun. Sonralar onun basdırıldığı yerdən qazan-tulqa tapıldı, yəni oralar xoşbəxt yerlərmiş. Əski çağlardan xalq arasında uca səmada süzən berkut günəş allahı və yaxşı xəbərlər elçisi sayılır. Berkutla ov qədimdən məlumdur. Buna qədim tayfaların qayaüstü rəsmlər dəlalət edir. Köhnə ovçular nəql edirlər ki, azad quşu əhliləşdirmək asan məsələ deyil, “qartal xasiyyəti”nin bütün incəliklərinə bələd olmaq və heç vəchlə onu incitməmək gərəkdir. Məğrur quşu əhliləşdirən berkutçu gələcəkdə nəinki tülkü, marmot və dovşan tutur, hətta təkə və arxar – dağ qoyunu da ovlaya bilir. İllərlə berkut tədricən qüvvətlənir və həmişə bel bağlaya biləcəyin etibarlı dosta çevrilir. Dərhal deyim, berkutun əhliləşdirilməsi və təlimi çox çətin yoldur. Quşu tutmaq və özünə isnişdirmək asan deyil. İnsanlarda olduğu kimi hər quşun da öz xasiyyəti var: biri 2-3 günə alışıb öyrəşə bilər, digəri neçə sutka sahibinin əlindən yemək götürməz. Berkutçu həyatını təhlükəyə qoyaraq sarp qayadan berkutun yuvasına düşür. Quşu yedizdirən sahib asta-asta onu ova öyrəşdirir, böyük quşu tutur. Belə də olur: berkutçu payızın sonunda cələlər və tələ yemləri (kəklik və göyərçin) qoymaqla berkutu tutur, ardınca ağır təlim prosesi başlanır. Quşun ayaqlarını qaytanlayır, quşu ilk sutkalar dəri qayışla qalın əlcəyin üstünə bağlayıb əl üstündə sərasər daşıyır ki, sahibinin əlinə alışsın. Heç vəchlə mürgüləmək olmaz – quş dərhal bunu hiss edib qımıldanacaq. Artıq ikinci sutka sübhə qədər azca gözünün acısını almaq olar. Berkut ələ öyrəşən kimi onu ovucdan ət götürməyə alışdırırlar ki, sahibinə sadiq olsun. Məğrur alıcı qırğı ilə ünsiyyət hədsiz qəliz işdir. İnsanın qırğıya təlim keçib tərbiyə vermək bacarıqsızlığı ucbatından yırtıcı bəzən həyatını itirir. Berkutla ov qırğız əhalisinin arasında ən populyar və sevimli işdir. Ovun kökləri ağsaçlı qədimlərə uzanıb gedir. Buna qayaüstü rəsmlər, arxeoloji qazıntılar və günlərimizə qədər gəlib çatmış xalq rəvayətləri, olmuş vaqiələr, mahnılar, şeirlər dəlalət edir. Xalq yaradıcılığı əsərlərində qırğız ovçularının alıcı berkutu tutma, təlim və şikarın üstünə buraxma məharəti aşkar təsvir olunmuşdur. Qürurlu quşu tərənnüm edən qırğız şair-akınlar berkutçuları da vəsf edirlər. Onların yüksək təlim bacarıqları əzəmətli qartalları insanlara müti və faydalı xidmət etmək üçün tərbiyələnməyə yardımçı olur. Berkutu necə əldə edirlər və hansı üsulla təlim verirlər? Qırğızıstanın dağlıq şəraiti ilə tanış olmayan nabələd adam çoxsaylı dərələrin, yalçın uçurumların, sarp qayaların, darısqal keçidlərin dolanbacında quşun yuvasını axtarıb tapmağı və təlim qəsdilə yuvadan qartal balasını götürməyi təsəvvüründə canlandıra bilməz. Bu çətinliklərə o da əlavə olur ki, quştutanın dağlarda sezdiyi berkutların hamısı yuva qurmur. Berkut şikarını yanlışlıq buraxmadan tutanda gücünü, zirəkliyini, bacarığını ortaya qoyur. Yırtıcının keyfiyyətlərini hiyləgər, sivişkən tülkü ovunda, bəzən isə berkuta dəyanətli rəqib olan canavar ovunda görmək və dəyərləndirmək mümkündür. Berkuta qurdla təkbətək tutaşmada səhv buraxmaq olmaz – həlakət qaçılmazdır. Ancaq berkutun caynaqları həmişə daha güclü, enerjili və heyrətamiz dərəcədə dəqiq olduğuna görə, adətən, berkut qalib çıxır. Allah eləməsin, quşun xətrinə dəyəndə, ya üstünə qışqıranda, şikar arxasınca qalxanda birdəfəlik uçub gedərək sahibini tərk edə bilər. Qayğıkeş, həlim sahibə berkut son günlərinə qədər xidmət edir. Ən yaxşı berkut dostun itkisi sahibi tərəfindən çətin yaşanılır: 158 Taleyi niyə tənələyim mən? İndən sonra necə yaşamaq? Göz yaşımı quruda billəm? Qardaş, alıcı quş itirmişəm... Cavan yaşlarımdan böyüklərin əcdadlarımızın ən qədim peşəsi – qırğı ovu barədə söhbətlərinə qulaq asmaq mənim üçün həmişə maraqlı idi. Hər tövr ov əlamətlərinin və ənənələrinin toxunulmazlığına məəttəl qalırdım. Bu gün yəqin məhz bizim torpaq şahinə, berkuta, qartala, qırğıya, qızılquşa, çalağana sədaqət qorunub saxlanan yeganə məkandır. Bu azad quşlar dağlarda məskən salmış qırğızların əbədi yol yoldaşı olmuş və bu gün qalmaqdadırlar. Onlar heç vaxt unutmurlar ki, qüvvətli quş təkcə dost deyil, ruzi gətirən də ola bilər. Qədim Misirdə qırğıya səcdəyə gedir, onları Günəş allahının rəmzi hesab edir, şərəflərinə daşdan heykəl yonurdular. Orta əsrlərdə isə külleyi Avropa bu alicənab ova aludə olmuşdu. Rusiyada quş ovu Aleksey Mixayloviçin – Böyük Pyotrun atasının dövründə xüsusilə populyar idi. Hal-hazırda qırğı Qırmızı kitaba salınmış nadir quşdur. Qırğızlar onları əhatə edən əlvan heyvanat aləmində həmişə yaxşı istinadgah götürməyi bacarırlar. Onlar təbir caizsə, xüsusi virtuozluqla ovda istifadə olunan yırtıcı quşların müxtəlif növlərini və quşların hünərlərini ayırd edirlər. Qırğızlar qırğıların müxtəlif növlərini ayırırlar: kırqıy (bildirçintutan qırğı), çüylü quş (tetraquşu vuran qırğı), qırğıların arasında: şumkar (кречет), ителги (балобан), ылаачын (сапсан), подвиды последнего кара-ылаачын, тоо-ылаачын и др. Mövzu ilə əlaqədar daha bir qətiyyətlə izhar olunmuş rəyi sizin ixtiyarınıza veririk: “Orta Asiyada lələkli yırtıcıların ən yaxşı təlimçilıəri qırğızlar hesab olunur”. ((Г.Белугин, 1903, s.291). Bir fikir də gətiririk: “Alıcı quşlarla ov – həm qırğızların, həm də özbəklərin və digər yerli əhalinin ən sevimli əyləncələrindəndir. Ələlxüsus, bu ovu qırğızlar sevir... Qəribədir, hər əyləncəni sevən – cıdırı, bayqunu – qırğız, qırğı ilə ovu da xoşlayır...” (Д.Н.Кашгаров, 1931, s. 167). Qırğı ovunun, ələlxüsus qırğızlarda populyar olması nəticəsinə biz də gəlmişik, zira İssık-Kul gölünün vadisi, ətrafdakı dağlar və gölün özü, müəlliflər tərəfindən qeyd olunduğu kimi, Orta Asiyada alıcı quşların tutulması, təlimi və ov aparılması üçün ən münasib yerlərdəndir. Qırğızlar alıcı quşları səciyyəvi xüsusiyyətlərinə görə fərqləndirməyə qabildirlər. Caynaqları məftilə oxşayan ırqak var; ak tırmak – ağ caynaqlı qartal; motonun akşın – təlimə tez gələn; muzdakka tuuqan muz murut – buzlaqların yanında yuva salan; ak köz – ən itigözlü və güclü, qanadları açılanda iki m-ə çatan və ayran kimi ağ gözlü. Dünyada quş çoxdur, amma hamısı insanla yola gedə və ona xidmət edə bilmir. Berkutun köməyi ilə bir mövsümə minlərlə tülkü, marmot, dovşan əldə edirlər. Berkutla ov – ələlxüsus, canavar düşəndə, cəzbedici mənzərədir. Qurd – güclü və zirək yırtıcıdır. Bəzən adam elə zənn edir ki, berkut onunla bacarmayacaq. Ancaq quş kəskinliklə daş kimi özünü aşağı atır, dəmir dimdiyi ilə yırtıcının təpəsinə elə vurur ki, heyvan yerə yıxılır. Quş canavara qurtulmağa macal vermir. Sonra qıvraq caynaqlarını heyvanın ənginə və belinə batırıb yenə dimdiyi ilə müdhiş zərbələr endirir. Yırtıcı halsızlaşıb çökür... Tutaşma, sözsüz, çox amansızdır. Əyyami-qədimdə ovçular 1 000 sehrli rəqəminə inanırdılar. Bu o demək idi ki, insan bütün ömrü boyu ovla məşğul olurdusa, qənimətin sayı mindən keçirdisə, daha heyvan öldürməyə ixtiyarı yox idi. Qırğızlar heyvanların hamisi Kaybərənə sidq- ürəkdən inanırdı və onun amansız cəzasından çox qorxurdular. Mən artıq qoca ovçunun yeganə oğlunu cüyür balası ilə səhv salıb öldürdüyü əfsanəni danışmışdım. Bu ona Kaybərənin ona göndərdiyi lənətdən sonra baş vermişdi: Kaybərənə qarşı çıxdım, Lənətini mən qazandım... Kaybərənin qara nəfsilə Arxam, səni özüm öldürdüm... Qırğızıstanda vağ və durna kimi alicənab quşlar yaşayır. Bizdə onlar lirik Leylək (tacikcə – durna) adlı yerdə məskundur. Xalq inancına görə, durnalar – tanrıların insanlara sülh və bəxtiyarlıq gətirən elçiləridir. Təkcə qırğızlarda deyil, dünyanın bir çox başqa mədəniyyətlərində də durnalara sehrli qüvvə və mənəvi əhəmiyyət aid edirlər. Məs., çinlilər inanırlar ki, durnaların min il ömrü var və onları uzunömürlülük rəmzi hesab edirlər. Bu ölkədə uşaqlar yaşlı valideynlərinə üstünə tilsimli qüvvəyə malik durna rəmzi tikilmiş libaslar peşkəş edir. Bu güman edilən uzunömürlülük durnaları həm də sağlamlıq rəmzinə çevirir. Yaponiyada həyat amuletləri – durnacıqlar – kağızdan düzəldilir. Burada durnanı gəlinin kimonosunda da təsvir edirlər, çünki həm də ər- arvad sədaqətinin və ailə saədətinin rəmzidir. Bundan əlavə, Yaponiyada yaşayan aynlarda durna – bataqlıq tanrısıdır və onun hərəkətlərinin təqlidini 159 Yüklə 144 Kb. Dostları ilə paylaş:
|