Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek Fonu Bu kitap Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek
Yüklə 144 Kb. Pdf görüntüsü
|
Orta dağlıq sahələrdə 260 növ quş məskundur, onlardan yuva quranları 160 növdür. Çəmənliklərdə, adətən daşların altında, qırmızı marmotların iri yuvalarını tapmaq olar. Qayaların üstündə heykəllər kimi qımıldanmadan qara, nəhəng, lüt boyunlu keçəl kərkəslər oturur. Yuksəklikdə qartallar süzür. Daşlı sinələrdə daş kəklikləri qaçışırlar. Qırğızıstanda səhra adacıqları var. Onlar həm təbii şəraitlərinə, həm də quşlarla məskunluğuna bir-birindən tam fərqlənir. Səhralarda 15 növ quş yuva qurur. Buralarda bayağı qocagöz (avdotka), enlidimdik yağışcüllütü, qumru, qonur göyərçin, büldürük, çöl qartalı, şah qartal, qızıl şahin, yapalaq, səhra cücə bayquşu, çobanaldadan, göyçə qarğa, yaşıl arıquşu, şanapipik, kəkilli torağay yaşayır. Çöllərdə 34 növ quş var: telli durna, dovdaq, bəzgək, belibağlı, çil, çobanaldadan, ciydəçi (mayna), çöl və kəkilli torağaylar, quyruqqapan (kamenka) və b. Çəmənliklərdə 20 növ tapmaq olar: bildirçin, qarabaş çayır daşçalanı, çəkçəki, çaydaçapan, çöl konyoku və s. Kolluqlarda qırqovul, silviya quşu, bülbül, qumru, qaratoyuq, qamışquşu, çütrə yaşayır. Cəmi 40 növ. Meşədə 50-dən artıq növ tapmaq olar: qırğılar, sar quşu, qırğı, tetraquşu, qıllıayaq yapalaq, ishaq quşu (baquş), bayquş, ağacdələn, cövizqıran, alacadimdik, süzənlər, arıquşu, çalıquşu, alabaxta, göyçə göyərçin, ötməquşu, qarğa, sağsağan, çütrə, quququşu, çit quşu, qaraboğaz bağtorağayı, meşə konyoku, qaratoyuq, ardıc quşu, qırmızıbel qızılquyruq, qırmızıpapaq vürok. Təqribən 3 000 m hündürlükdəki ardıclıqlarda və kolluq qurşaqda, solğun bağtorağayı, çəhrayı və böyük çütrələr, аrdıc baltadimdiyi, qırmızıbel və çalbaş qızılquyruqlar, qırmızıboyun bülbül, əlvan arıquşu yuva qurur. Yüksək dağlıq yerlərin siması aşağıdakı quşlarla bəzənmişdir: toğlugötürən, Asiya kərkəsi, Himalay kərkəsi, qara keçəl kərkəs, berkut, həmçinin qar və sədəf vürokları, qırmızı vürok, dağ konyoku, oraqdimdik cüllüt, qaya göyərçini, ular, dolaşa, dağlıq zağçası, qırmızıqarın qızılquyruq, Himalay və dağlıq bağtorağayı. Qayalarda göyərçinlər, qara hacıleyləklər, ulu qırğı (baloban ), çalağan, leşyeyən qartal (quzğun) ağbabalar, Himalay kərkəsi, qara keçəl kərkəs, yapalaq, uzunqanad, dolaşa, qaya tənək quşu, qaya sittaları, hind ötməquşu, alabəzək, göy daş qaratoyuqları, göy quş, qara qızılquyruqlar,qaranquş. Su hövzələri ən çox sayda növləri özünə cəlb edir – yüzdən artıq. Onların arasında anqut, vağ, hacıleylək, qazkimilər, dəniz qartalları, çayqaranquşu, durna, sutoyuqları (pastuşki), cüllüt, qağayı, su qaranquşu, daşadöyən, qamışquşu, susərçələri. Bir çox növlər insan tərəfindən dəyişdirilmiş landşaftlarda məskən salmağa uyğunlaşmışlar: şəhərlərdə, kəndlərdə, tarlalarda. Bir quşlar burada çöllüklə, meşə ilə oxşar şərait tapır. Digərləri insanlara o qədər alışmışlar ki, kənddən kənarda vəhşi təbiətdə, demək olar, təsadüf olunmurlar. Belələrinə sərçələr, qumrular misaldır. İnsan tikililərini qaranquşlar üstün sayır, şəhər yaşıllıq zolaqlarında isə özləri üçün çox yaxşı şərait tapan – qaratoyuqdur. Nə qədər çox quş növü var, bir o qədər təbiət mühiti rəngarəngdir. Belə mühitdə insanlara da yaşamaq rahatdır. Bu o deməkdir ki, çirkləndirici və zəhərləyici maddələr azdır. Quşlar – təbiət mühitinin sağlamlığının ən nəzərəçarpan və etibarlı göstəricisidir. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, onlar insanlar kimi istiqanlıdır və təkamül inkişafında insana yaxındırlar. Hətta şamlıqların yaxşı vəziyyəti də çox halda quşlardan asılıdır. Şamlıq qurşaqda təqribən 100 növ quş məskən salıb. Onlar Qırğızıstanın demək olar ki, üçdə birini təşkil edir; quşların hamısı bu və ya digər səpkidən faydalı hesab olunur. Düşmənlərimizin düşmənləri – çoxsaylı faydalı heyvanlar olmasaydı, vəziyyət acınacaqlı olardı. Xəzli heyvanlar: gəlincik, sincab, dələ, tülkü ilboyu siçankimi gəmiriciləri məhv edir. Ziyanverici həşəratların buğumayaqlılarına arasında çox düşməni var. Xüsusilə hörümçəklərin, sarı meşə qarışqalarının, qarafatmalar, parəbüzənlərin və mənənələrin rolu böyükdür. Qərbi Tyan-Şanın Mərkəzi Asiyanın cəmi 1/40 hissəsini tutmasına rəğmən, burada 63% quş və 34% məməli növü yaşayır. Quş növlərinin Mərkəzi Asiya üzrə orta sıxlığından sahə vahidində 5 dəfə, məməlilərin ki 15 dəfə çoxdur. Heyvanların və bitkilərin digər qruplarında oxşar mənzərə müşahidə olunur. İlan qartalı – qəribə yırtıcı quşdur. İlanlarla (bəzən zəhərli) və kərtənkələlərlə qidalanır, ətcəbalalarını da onlarla yemləyir. Buradan da əcaib adını almışdır. İri quşdur – təqribən 2 kq-a yaxındır. İlanı tutanda, başını dimdiyi ilə əzir, udur, yalnız quyruğunun ucunu saxlayır. Uçub qayıdır, yuvasının kənarına oturur, ətcəbala quyruğun ucundan tutub dartır və sürünəni yeyir. Qırğızıstanda nadir dağ qazı yaşayır. Yaşayış 156 yerləri Son-Göl və Çatır-Göldür. Son-Göldə cəmi 30 cüt, Çatır-Göldə 50-60 cüt quş var. Dağ qazı Qırmızı kitaba düşüb. Yıxılmış atın cəmdəynin üstünə keçəl kərkəslər, qızıl ağbabalar və toğlugötürənlər uçub gəldi. Bu, nadir hallarda ələ düşən mənzərədir – müxtəlif leşyeən quşların ziyafəti. Qırğızıstanda qar keçəl kərkəsi yaşayır. Qanadlarının açılmış uzunluğu 3 m-ə çatan nəhəng, ölçüsü 12 kq-a qədər nadir quş. Lələkləri açıq- sarıdır, qanadları və quyruğu qaradır, başı və boynu açıq rəngli pərqu ilə örtülmüşdür. Uzaqdan lap keçəl görünür. Uca dağlarda məskundur, əlçatmaz qayalarda yuva qurur. Kərkəsə təbiətin sanitarı deyirlər – leşyeyən quşdur. Toğlugötürən – 6 kq-a qədər çəkisi olan iri quşdur. Qanadları açılanda 3 m-ə çatır. Çənəsində uzun saqqal şəklində uzanmış qara lələkləri var, ona görə saqqallı da deyirlər. Kərkəskimilərə aiddir. Heyvanların sümükləri əsas qidasıdır. Qonur gərdənli balaca dərəquşu (susərçəsi, olyapka) ilboyu dağ çaylarının yanında məskundur. Onu heç vaxt sudan uzaqda görməzsən, adətən sahil çınqılında... ya da dağ çayının dibində qidalanır. Dərəquşu gözəl dalğıcdır. Su onun təbiətidir. Təəccüblüdür, bu balaca və zahirdən zəif quş necə cəsarətlə özünü guruldayan dağ çayının köksünə atır. Caynaqları ilə daşlardan yapışan quş çayın dibi ilə əminlikjlə və sürətlə gedir, həşəratların sürfələrini, mollyuskları və b. yemi dartıb çıxarır. Ular – dağ hindtoyuğu xalq arasında müqəddəs quş sayılır. Belə bir inanc var: hərgah dağların hündürlüyünə qalxıb uların səsini eşitmişsənsə, demək həyatın gözəlliyini dərk etmişsən. Ularlar şaqraq cingilti ilə fitləşirlər, sanki fleytada çalırlar. Ağ şumkar – ağ dağ qırğısı. Məğrur, alicənab kübar quş. Təsadüfi deyil ki, ən ali fərqlənmə nişanı olan Qırğızıstan Respublikasının Qəhrəmanında ağ qırğı– Ağ Şumkar cəsarət və fədakarlıq rəmzi kimi təsvir olunmuşdur. Qırqovul (fazan) – Qırğızıstanın ən gözəl iri quşlarındandır. Gur günəş işığında qırqovulun lələkləri göy qurşağının hər rəngi ilə cilvələnir. Qırqovulun erkəyi gözəllikdə cürətlə nağılvari tovuz quşu ilə rəqabətə girə bilər. Qırqovulun başlıca düşmənləri – tülkülər və canavarlardır. Qırğızıstan – Orta Asiya qırqovulunun yayıldığı əsas bölgələrdən biridir. Fazanın yaşadığı sahə respublikanın bütün cənubu və şimalı, həmçinin Mərkəzi Tyan-Şanın bir çox vadiləridir. Bu yaraşıqlı quşlar daima təbiət həvəskarının diqqətini özünə çəkir, amma eyni zamanda da ovçular tərəfindən daimi ovlanmaya məhkumdurlar. Qırqovulun nisbətən asan ovlanması, vurulan quşların miqdarının və qırqovulun həyatında bioloji dövriyyəni nəzərə alan ov mövsümünün heç bir normalara salınmaması ucbatından, bu quşların sayı bütün respublika üzrə kəskin surətdə azalmışdır. Sona (anır) – bu quşu peyğəmbər gəlini adlandırırlar. Belə bir rəvayət var ki, peyğəmbər dəstəmaz alanda, gəlin içəri girib ona baxır. Peyğəmbər gəlinin getmək niyyətində olmadığını anlayanda, dillənir: “Anır bol” – “sona ol”. Həmin andaca quşa dönmüş gəlin uçub gedir. Çalağan – yırtıcı quşdur. Çalağan göydə süzəndə, quyruğunu yelpazə kimi açır və quyruqdakı dərin yarıq görünür. Quyruğundakı yarığa görə onu digər yırtıcı quşlardan seçmək mümkündür. Bu yaxınlaradək xalq arasında inanc mövcuddur. Keçmişdə barqı adlı bir ilahi quş var imiş. Səhər sübh söküləndə ayaq üstə olan adamları sanalayırmış. Əgər kimsə hələ oyanmamışdısa, quş belələrini ölülərin siyahısına daxil edir və gələcəkdə hər cür bərəkət-ruzidən məhrum edirmiş. Ona görə tənbəllik təkcə rüsvayçılıq sayılmırdı. “Qara” siyahıya düşməməkdən ötrü gününü sübhə qədər başlamaq lazım idi. Kəklik. Dimdik və ayaqları qırmızıdır, başında və böyürlərində qara zolaqları var. Kəkliyin beli boz daş rəngindədir, ona görə ovçular onu çətinliklə sezirlər. Qırğızıstanın çoxlu dağ dərələrində dağ kəkliklərinin şaqraq səslərini eşitmək olar. Daşlı sinələr, çılpaq qayalıqlar, maili ətəkli təpəliklər, cır yulaf, ayrıq və b. quru sevən dənli bitkilərlə örtülmüş dağ meydançaları kəkliklərin sevimli yerləridir. Yazdan savayı, ilin bütün mövsümlərində kəkliklər xırda dəstələrdə yaşayırlar. Qışa yaxın isə ətcəbala çıxarmış kəkliklər toplaşıb iri dəstələrlə dolanırlar. Bahar çoxalma dövründə dəstələr parçalanır, balalar qaçışıb səpələnir və kəkliklər cütləşirlər. Qartal – yaxşı xəbərlər rəmzidir. Qartal çox etibar edən quşdur və tez əhliləşir. Dünyada yeganə quşdur ki, günəşin şüalarına qarşı uçmağa qadirdir. Manasın atası yuxusunda qartal yedirtdiyini görəndə, anladı ki, bu, yaxşı yuxudur: qocalığında onu çoxsaylı düşmənlərdən qoruyacaq adam olacaq. Yuxu çin çıxdı. İki il sonra onun oğlu doğuldu. (Dastanda bəhs edilir ki, Manasın anası hamilə qalanda qəfildən pələng ürəyinə yerikləyir. Bu da müdafiəçi-oğul doğulacağına işarədir). Deyirlər ki, ötmüş XX əsrin 70-ci illərində Prjevalsk şəhərindəki (indiki Qaragöl) aeroport 157 Yüklə 144 Kb. Dostları ilə paylaş:
|