Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek Fonu Bu kitap Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek
Yüklə 144 Kb. Pdf görüntüsü
|
meşələrdə bitir, efedra isə səhra-çöllük və dağlıq zonada. Cır moruq İssık-Kul gölünün həndəvərində, Boom dərəsindəki qayaların səthində və daş- kəsəkli dağ yamaclarında çox yayılmışdır. Çaytikanı qəribə bitkidir. Qırğızıstanda yalnız İssık-Kul gölünün sahilində və Çuy vilayətində deyil, bütün rayonlarda çayların sahilinə yayılaraq, çətin keçilən kolluqlar əmələ gətirib. Yerli camaat onlara çıçırkənək deyir. Çaytikanının meyvələri karotin, alma və digər üzvi turşuları (2.7%-ə qədər), şəkər (3,5%-ə qədər), aşılayıcı maddələr, C,B2, E və b. vitaminləri ehtiva edir. Təbabətdə geniş istifadə olunur. Ələlxüsus, meyvələrdən alınan çaytikanı yağı yüksək qiymətə malikdir. Hal-hazırda çaytikanı Qırmızı kitaba salınmışdır və qanunla mühafizə olunur. Semyonov ağ şamı – 30 m hündürlüyə qalxan, gur tünd-yaşıl iynə yarpaqlara, ehramşəkilli taca malik ağacdır. Yüksək dekorativ xüsusiyyətləri var. Ağ şam meşələri Qırğızıstanda 6 min ha sahəni tutur, əsas etibarilə Çatkal silsiləsində yerləşir. Zanbaq – Tyan-Şanın fəxridir. Qırğızıstanda onun 20 növü bitir. Onlardan iri al-qırmızı, moruğu, ortası qara Albert zanbağı; enli xallı yarpaqlı, iri narıncı-qırmızı güllü Qreyq zanbağı; zahirdən qırmızımtıl-bənövşəyi, daxildən ağ, yaxud çəhrayı, dibində sarı, nadir hallarda ağ ləkəli Kaufman zanbağı; ortasında qara xallı incə qırmızı, narıncı- qırmızı, yaxud sarı güllü Ostrovski zanbağı. Bu güllər Qırmızı kitaba salınmış və respublikada qorunan bitkilər siyahısındandır. Mədəni şəkildə becərilir, bir çox ölkənin botanik bağlarında sınaqdan çıxarılmışdır. Üvəz (quşarmudu) – gözəl meyvə ağacıdır. Üvəzin meyvələri al-qırmızı, acıdır, dondurulandan sonra acılığı gedir. Sentyabrın əvvəlində yetişir və bütün qışı ağaclarda sallanıb qalır. Quş armudunun giləmeyvəsi vitamin yığımıdır. Vitamin C, karotin, şəkər, acı və aşılayıcı maddələr, alma turşusu, sorbit spirti və digər maddələr bu giləmeyvəyə toplanmışdır. Polivitamin vasitə kimi istifadə olunur. Yeyinti sənayesində isə spirt-araq məmulatlarının, mürəbbələrin, rıçalların və s. istehsalında işlənir. Qara-qarağat – ikmetrlik koldur. Qırğızıstan ərazisində bir neçə növ qarağata rast gəlmək olar (Meyer qarağatı, Yanıçevski qarağatı və b.). yabanı halda dağ yamaclarında, dərələrdə, kiçik meşəliklərdə bitir, mədəni bitki kimi becərilir. Qarağatın giləmeyvələrinin çox faydalı olduğu hamıya bəllidir. Onların tərkibində üzvi turşular, C vitamini, efir yağı, şəkər, aşılayıcı, boya maddələri və s. var. Qarağatdan yüksək vitaminli ekstraktlar, mürəbbələr, müxtəlif içliklər, şirələr, sirop və b. hazırlanır. Ancaq hamıya məlum deyil ki, qarağat yarpağı təbabətdə tərqovucu və yel əleyhinə vasitələr qismində işlədilir. Yarpaqları konservləşdirmə zamanı və tutmalarda qoyulur. Tutma xiyar, pomidor, göbələyin dadı digər ədvalarla bahəm qarağat yarpağı ilə daha dadlı olur. Qarağat tumurcuqları efir yağı ehtiva edir, onlardan qənnadı sənayesi üçün meyvə essensiyası, siroplar, likörlər hazırlanır. Meyvələr avqust- sentyabrda yetişir. Dağların yamaclarında, süni salınmış meşə sahələrində qara yumurtavari meyvəli, hündürlüyü üç m-ə çatan kolluqlara rast gəlinir. Bu, murdarçadır. Cəlbedici sulu meyvələri dadlı deyil, şirintil- acımtıl dad verir. Lakin ondan işlətmə dərmanı kimi istifadə etmək olar. Giləmeyvələrin tərkibində ramnoemodini parçalayan antroqlikozidlər, şəkər, pektin maddələri, kitrə, rəngləyici və başqa maddələr var. Giləmeyvənin tam yetişməsi avqustda olur, demək olar ki, şaxta vurana qədər tökülmədən kolun üstündə qala bilir. Koyçu batık – quşəppəyi. Bu bitki öz adını çobanların heybəsinə və ya tənbəki kisəsinə bənzəyən meyvəsinin qeyri-adi formasına görə almışdır. Bu, uzunsov dəstə halında xırda ağ çiçəkləri olan, balaca, birillik ot bitkisidir. Kaakım – zəncirotu. Yer kürəsində ən çox yayılan və uşaqlar tərəfindən sevilən bitkidir. Bizdən hər birimiz uşaq vaxtı onun yumşaq başcıqlarını üfürməkdən zövq almışıq. O, parklarda, qazonlarda, çəmənliklərdə, yol kənarlarında, meşə talalarında, çəmənlərdə, yaşayış məntəqələrində, bərri- biyabanda, yüksək dağlarda bitir. Qırğızıstanın ən müxtəlif ekoloji zonalarında zəncirotunun 40-a yaxın növünə rast gəlinir. Kadimki tanatsetum – dağ tərxunu. Bu, çoxillik, dik dayanan, yuxarı hissəsi şaxəli bitkidir. Yarpaqları növbəli şəkildə, lələkli, ikiyə bölünmüş haldadır. Bitkinin güclü səciyyəvi qoxusu var. Gül səbəti nazik qalxanaoxşar sarı rəngli hamaşıçiçəklə toplanmışdır. Bir ümumi hamaşıçiçəkdə 100-ə qədər səbət saymaq olar. İyul-avqust aylarında çiçəkləyir. Baka jalbırak – bağayarpağı. Birkinin adı latin sözü olan “planta” – pəncə sözündən gəlir, bu da qeyri-tələbkar bitkinin həmişə təpik altında bitməsini bildirir. İnsan ayağı hara dəyirsə, bağayarpağı da orada bitir. Böyük bağayarpağı. Çoxillik saçaqlı köklü və torpağa sıxılmış böyük yumru rozetkalı, enli, rəvan, yumurtavari yarpaqları olan bitkidir. Yarpaqları enli gövdəlidir və 5-7 qövsşəkilli damarları vardır. Yarpağın rozetkasının ortasından ucu sıx, 165 gözəçarpmayan, xırda, qonur, qılaflı çiçəklərlə dolu uzun sünbül çıxır. May ayından avqusta qədər çiçəkləyir. Bağayarpağının bir nüsxəsi bir vegetasiya mövsümündə 8-60 min toxum verə bilir. Orta bağayarpağı – yaxşı inkişaf etmiş dərin kökə malik çoxillik bitkidir. Yarpaqları, demək olar ki, yerə yatandır, enli özəklidir, elliptik formalıdır, hər iki tərəfdən qıllıdır. Çiçək saplaqları yuxarı qalxan, solğun-çəhrayı rəngdədir. May-iyun aylarında çiçəkləyir. Neştərəoxşar bağayarpağı – çoxillik, bir qədər xovlu bitkidir. Kökü qollu-budaqlıdır. Yarpaqları ensiz, neştərəoxşar, uzunözəklidir. Çiçəklərin saplağı yarpaqlardan uzundur, çiçək tağları açıq- kürən rəngdədir. İyun ayında çiçəkləyir. Qırğızıstanın floristik tərkibi çox rəngarəngdir. Əgər Orta Asiya səhralarının florasında 600 növ varsa, öz coğrafi mövqeyinə görə mülayim iqlimli səhralarda yerləşdiyi səbəbindən, Qırğızıstandakı bitki növlərinin sayı 3,5 minə çatır. Floranın bu cür zənginliyi – dağ landşaftının müxtəlifliyi və Qırğızıstanın bitki növlərinin miqrasiya yolunda yerləşməsi ilə izah edilir. Respublikanın bitki örtüyündə tez-tez şimal, Mərkəzi Asiyaya xas, Hind-Himalay, Ön Asiya floristik ünsürlərinə, bəzən isə onların vəhdətinə rast gəlinir. Bununla bərabər, qədim Avropa-Asiya quru torpağında və Tetis dənizi sahillərindəki bitkilərdən özünəməxsus Tyan-Şan-Alay florası əmələ gəlmişdir. Təbii şəraitin qeyri-bərabərliyi – bitkilərin yaşama şəraitləri – və yerin səthinin inkişaf tarixinin mürəkkəbliyi nəbatatın müxtəlifliyinə şərait yaratdı. Beləliklə, Qırğızıstanın ərazisində səhra və yarımsəhralıqlar, çöllüklər və çöllük- çəmənliklər, çəmənlər və meşələr, yüksək dağlıq səhraları formalaşmışdır. Onların respublika ərazisində yayılması yüksək qurşaqlıq qanununa əsasən baş vermişdir. Qırğızıstanda səhra və yarımsəhralıqlar Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkmənistandakı kimi geniş ərazini əhatə etməmişdir. Ancaq onlara tez- tez rast gəlinir. Səhra və yarımsəhralıqların bitki örtüyü çox seyrəkdir. O, çoxillik quraqlığa davamlı bitkilərlə, əsasən də, yovşan, teresken, ərkudə, şoran ot kimi kolluqlar və yarımkolluqlardan ibarətdir. Onlara balaca, çox zaman bozumtul-xovlu yarpaq örtüyü xasdır, çoxusu sukkulent (rütubəti yığıb saxlamaq üçün toxumalar) xüsusiyyətə malikdir. Tez- tez ceyranotuya da (dənli bitkilərdən), xüsusilə də Qafqaz ceryanotusuna rast gəlinir. Səhra və yarımsəhralara həm də efemer və efemeroidlər xasdır: qırmızı çuğundur və ayrıq, qırtıc, səhra qumotusu, zanbaqlar. Onlar yalnız yaz fəslinin bir-iki yağmurlu aylarında bitir və inkişaf edirlər. İlin başqa mövsümündə bu bitkilər qurumaqdan qorunmuş toxum, yaxud qalın qabıq (toxum) və ya çoxqatlı dəri yarpaqları (soğancıqlar, kökümsovlar) ilə yeraltı orqanlar şəklində mövcud olurlar. Respublikanın hər bir vadisində və çökəkliyində səhra və yarımsəhra sahələrə rast gəlmək olar. Fərqanə, Çuy, Talas kimi tam əkinçiliyə yararlı məkanlar şumlamaya qədər səhra və yarımsəhralıq idilər. Daxili Tyan-Şanın vadilərində və çökəkliklərindəki narıntorpaq, güclü şoranlaşmış torpaqlarda bolluca şoranotu, simpeqmalar, reomüriyalar, svedlər, potaşnik bitmiş şoranlıq səhralar yayılmışdır. Daha az şoranlaşmış torpaqlara yarımsəhralıq xasdır – buralarda aparıcı rol yovşanındır: Tyan-Şan yovşanı, fərqli güllü yovşan, hamçinin qumotu, tərəskən, ərküdənin də adını çəkə bilərik. Çuy, Talas, Fərqanə vadilərinin yarımsəhraları əsas etibarilə alçaq dağönünə aid olub yovşanla örtülüdür – Namanqan, Fərqanə yovşanları, efemerlə, efemeroidlə, habelə girgensoniya ilə, erinqiumla. Daxili Tyan-Şanın daşlı səhralarına, çılpaq torpaqlı yarımsəhralarına qatırquyruğu və orta cır-moruq, qırğız qaraqanası, traqakant sarmaşığı, akantolimonlar xasdır. Fərqanə vadisində daşlı səhralar və yarımsəhralar üçün tərəskən, sveda, ağacşəkilli şoranotu, darıcan, kaperslər, parnolistnik, səhrasevər, Namanqan, tacik yovşanları, püstə, tikanlı badam, otostegiya xarakterikdir. Yalnız səhraların və yarımsəhraların, vadilərin və alçaq dağlıq yerlərin aztorpaqlı və zəif şoranlaşmış sahələri suvarılan əkinçilik üçün istifadə olunur. Bəzi silsilələrdə onlar 4 000 m-ə qədər yuxarıda yerləşir. Çöllüklər və çəmənlik-çöllüklər Qırğızıstanın bütün ərazisində yayılmışdır. Onların arasında xırda çimli çöllər və çəmənlik-çöllər, yovşan və quruyadavamlı ot-ələf örtüklü quru çöllər və cənub hündürotluçöllər və çəmənlik-çöllər fərqləndirilir. Quru çöllərdə dənli bitkilər üstünlük təşkil edir – qumotu, şırımlı topal, itilaqrostislər və yovşanlar – Tyan-Şan, möhkəm, müxtəlif güllü yovşanlar. Onlarla bahəm burada az miqdarda yarımsıhranın müxtəlif ot-ələfi – ərküdə, tərəskən də bitir. Quru çöllərdə və çəmənlik-çöllərdə kolluqlar boldur. Onlar ən çox İssık-Kul və Narın çökəkliklərindıə, Qırğız və Talas Ala-Too silsilələrinin yamaclarında, həmçinin Fərqanə vadisini əhatələyən sıra dağların yamaclarında bitir. Quru çöllük kolluqlardan ən səciyyəviləri – 166 Yüklə 144 Kb. Dostları ilə paylaş:
|