Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
100 Tarixi baxımdan XVIII əsrin birinci yarısında formalaşdığı irəli sürülən bu əsərin bir çox variantı vardır ki, bunlar arasında ən önəmlisi Xodzkonun İran Azərbaycanındakı türklər arasından toplamışdır. Koroğlu Mirzə Şərəfin oğludur. Bu adam krala layiq olmayan Amu-Dərya sularındakı ayqırdan doğulan tayları hədiy- yə etdiyi üçün Türküstanlı Sultan Murad tərəfindən kor edilmiş- dir. Atasının tövsiyəsi ilə Koroğlu iki taydan birini əhlilləşdirir. Çox sürətli at olan Qıratı Dəli Həsən ilə dost olur və onunla türk torpaqlarına yürüş edir. Sonra 777 atlı ilə birlikdə Eyvazı öz yeri- nə qoyur. Sonda Şah Abbasın iki vəziri tərəfindən öldürülür. Ko- roğlu da tuka tayfalarına mənsub türkməndir; adına ithaf edilən dastanda dağlar çox yüksəkdir. Erkək heyvanlar qurban edilir. Çılpaq olanlar geyindirilir, acların qarnı doyuzdurulur. Çətin za- manlarda Qırata minən Bozatlu Hızır görünür. Koroğlu da «Dədə Qorqud»dakı Qazan bəy və digər qəhrəmanlar kimi yalançı igid- dir. Böyük bir mücadilədən əvvəl üç gün yatır, sərxoş olur. Bığla- rı o qədər uzundur ki, ənsəsinə çatır və burulur 1 . Türklərin İran Azərbaycanı ilə Şərqi və Cənubi Anadoludakı başqa ənənəvi dastansayağı romanın və məhəbbət dastanının daha geniş yayıldığı yer olmaqla yanaşı, «Dədə Qorqud hekayələri»n- dəki mühitdən uzaqdırlar. Daha çox ərəb və İran hekayə tərzinin təsirindədir: «Danişməndnamə» (XIV-XV əsr məhsulu olub XI əsrdə Anadoludakı Səlcuq fəthlərinin əfsanəvi hekayəsidir): «Bat- talnamə» (XIV-XV əsr məhsuludur. Ərəblərin bizanslılar ilə cə- nub sərhədlərində apardığı müharibələrin tarixi mühiti) 2 . «Şah İs- Bu, bizə II və V hekayələrdəki Uruz ilə Dəli Domrulun sözlərini xatırla- dır. Toros bölgəsində XIX əsrdə yaşayan türkmən xalq şairi Dadaloğlu da bir baxımdan «Dədə Qorqud hekayələri»nin mübaliğəli şərhini xatırladır. Adı türk dilində olan və 1945-ci ildə yayınlanan məktəb kitabının 93-cü səhifəsi. 1 P.N.Boratav. Köroğlu Destanı. İstanbul, 1931; Chodzko. Specimens of popular Poetry of Persia. London, 1842. 2 H.Ethenin tərcüməsi, 1871. «Battalnamə» ilə «Dədə Qorqud kitabı» arasında bəzi bənzərliklər mövcuddur: yuxuda olan qəhrəman Seyid Battalın düşmənlərin hücumuna uğraması, qızlarla mücadilələr və s. Lakin bütövlükdə 101 mayıl ilə Gülzar» 1 , «Kərəm və Qərib» 2 və s. «Dədə Qorqud heka- yələri»nin ahəngi ədəbi olmaqdan daha çox saf, xalq ruhunda ola- raq Hz.Məhəmməd, Hz.Əli və oğlanlarının apardığı mübarizələri müşahidə edən aşıqlar sadə xalq təxəyyülündə inkişaf etdirdikləri dastanlarda görünür. Məsələn, Məhəmməd Hənəfi Cənginin dəfə- lərlə ərəb və latın hərfli daşbasma üsulu ilə yayınlanan Hz.Əlinin oğlanlarına həsr olunan dastansayağı hekayəsinin adı çəkilə bilər. Ərəb xalq hərb ədəbiyyatı ilə «Bəni-Hilalın ətrafı» hekayə- lərinin oxşar cəhətlərini təhlil etmək vacibdir. Türk və ərəb dünyasından başqa, ən böyük oxşarlıq (İran ədəbi xalq ənənələrindən başqa, «Dədə Qorqud hekayələri»ndə- ki təsirləri hələ tədqiq olunmamışdır) Bizans tarix və mədəniy- yət sahəsi ilə müqayisə edə bilərik. «Dionis Akrit» dastanı bir ərəb ata və yunanlı anadan (yəni Digenis) doğulan bir qəhrəma- nın Orta Fəratdakı sərhəddə müsəlman ərəblər ilə (Akrai, yəni Akrit) döyüşlərindən bəhs edir. Türkcə «Battalnamə» ilə olan əlaqəsindən başqa, «Dədə Qorqud hekayələri»nin üslub və mü- hitini də xatırladır. Qəhrəmanın qarşısındakılar türk igidlərinə bənzəyir. Müxtəlif adlar daşıyan ata qarşı sevgi də eynidır: Mau- ros ərəb, daios dorudur. Atlı öz atı ilə danışır. Divlərlə döyüşün və müharibənin təsvirləri çox müşahidə olunur. «Tas dinas klei- suras» (Τàς δεινàς χλεισουρας) adlanan qorxunc keçidlər «Dədə Qorqud»dakı Qara Dərbəndə bənzəyir. Tanrının birliyi üçün bir barmaq qaldırmaq və döyüşdə aman diləmək, bir ərəb adəti kimi qələmə verilir 3 . Dionis Akritin yurdu Lakopetra 4 Qazan bəyin bir-birlərindən fərqlidirlər. 1 H.A.Fischer. Schah İsmajil und Gülzar. Leipzig, 1929. 2 N.Sami Banarlı. Ahmedi. Türkiyat Mecmuası, VI, 1936-1939, s.177- 285. «Dədə Qorqud hekayələri»ndən 6-cısında XIV əsr şairi Əhmədinin «Cəmşid və Xurşud» adlı əsərində bənzərliklər aşkarladı. Lakin buna baxma- yaraq, bu müəlliflər xalq şairi deyildir. 3 Kolonaros nəşri, Atina, 1941, 391 v. «Battalnamə»də də vardır. 4 Kolonaros nəşri, 680 v., 671-ci misrada bu qəribə bənzərlik gözə çarpır. Dədə Qorqudun danışdığı 3-cü hekayədəki bir cümlədə Dəli Qarcardan bəhs 102 yurdu Ağca qalanı xatırladır (lakin qeyri-müəyyən bir yer adının bənzərliyi üzərində israr etmək istəmirəm). «Dədə Qorqud»dakı hekayələrin hamısının sonunda görünən həyatın sonu fikri bizans- lı qəhrəmanın dastanının sonunda da müşahidə edilir. Şərqi Anadoludakı formalaşan bu orta əsr Bizans və türk das- tanının bənzərlikləri S.Kiriakidis, H.Qreqori və başqaları tərəfin- dən araşdırılan «sərhəddəki əskərlərin dastan şərqiləri»nin («ta akritaika tragudia və ya akritika asmata») tədqiq edilməsi ilə mey- dana çıxır. Yuxarıda VIII hekayəni təhlil edərkən «Armuropulo və ya Armurisin oğlu şərqisi» bir variant kimi Kıbrıs adasında «Asquris şərqisi» kimi tanınır. «Dədə Qorqud»dakı «mərə» nidası Bizans dastanlarındakı Μωρε (mori) sözünün qarşılığıdır 1 . «Dədə Qorqud» qəhrəmanlarına verilən «evren» «əjdər» adı eyni şərqi- lərdəki «drakon»u yada salır 2 . «Dədə Qorqud»un mətnində rast gəldiyimiz «göndər» yunan dilindəki «contari» sözündən gəlir 3 . Türklər və yunanlar uzun əsrlər (yalnız döyüş vəsiləsi ilə de- yil) Anadoluda bərabər yaşadıqları üçün bu bənzərliklərə heyrət- lənməməliyik. Anadoludakı türk hekayələrində rast gəlinən Me- leaqr 4 mifi dolayısı ilə S.Kiriakidis (Laografia, XI, s.272) Anado- ludakı bu yunan təsirinin bir çox hekayədə görülməsi təsadüfi bənzərlik deyil, Bizans İmperatorluğu dövründəki yunan müğənni və musiqişünaslar vasitəsi ilə xalq arasına yayıldığını göstərmiş- dir 5 . Bəlkə Trabzon tarixinin də türk fəthindən əvvəl və sonrakı dövrləri ilə bağlı bəzi şəxsləri də tapa bilərik 6 . V.Bartold (ZVO, edərkən bu müqayisə diqqəti çəkir: tov badion kavallikene kai ton dagallon sure. 1 Byzantin, XIII, 1938, s.250. 2 H.Grégoire. Nouvelles chansons épiques de IX e et X e siècles. Byzan- tion, XIV, 1939, s.253. 3 Yuxarıya və RSO, XXV, 1950, s.40-a baxın. 4 Yunan mifologiyasında Etoliya qəhrəmanıdır. O, eyni zamanda Kali- don çarı Oyneyanın və həyat yoldaşı Alfeyin oğludur – Q. Şəhriyar . 5 Eyni zamanda bu əsərə bax: J.Th.Kakridis. Homeric Researches. Lund, 1949, s.217 və s. 6 I.P.Eleutheriadis. Historikon Skediasma peri tis eperkias Haldias. Ati- na, 1903. O bölgədəki akritik nəğmələrindən bəhs edərkən türk dilinə keçmiş Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|