Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
109 özü anladığı kimi yazdığı üçün mübahisəli nəticəyə gəlmişdir. Bu nizamı Gökyay da öz nəşrində bəzi dəyişikliklərlə izləmişdir. Daha əvvəl də söylədiyim kimi, bəndlərin müxtəlif heca sa- yı var. Adətən yeddi (4+3), səkkiz (4+4), on bir (4+3+4), on iki (4+4+4), on dörd (4+3 və 4+3) və on altı (4+4+4+4) hecalı bəndlər hakimdir. On dörd (4+3 və 4+3) ilə on altı hecalı bənd- lər üçün yeddi və səkkiz hecalılar cütləşibdir deyə bilərik. Bənd- lərin sonunda ara, fasilə hiss edilir. Qitələrin quruluşu ilə bağlı xüsusi sxem yoxdur. «Soyla- ma»ya daxil olan misralar və ya misra qrupları mövcuddur. Bə- zən sərbəst qalan qafiyə və ya vəzn müşahidə olunur. Bəzi mis- ralarda gördüyümüz bu müxtəlifliklər isə nəqarətdən irəli gəlir. Bəzi misallar bunlardır: I) II boyda Beyrəyə qarşı bacısının dediyi sözlər 1 : Mərə ozan! Qarşu yatan qara dağdan aşub gəldüñ (4+4+4+4) Aşduğuñda Beryək adlu bir yiğidə bulişmaduñ mı? (4+4+4+4+1) Daşqun daşqun suları geçüp gəldüñ (4+3+4) Beryək adlu bir yiğidə bulışmaduñ mı? (4+4+4+4+1) Aġır adlu şəhərlərdən bərü gəldüñ (4+4+4) Beryək adlu bir yiğidə buluşmaduñ mı? (4+4+4+1) Mərə ozan! Gördüñ isə digil baña (4+4+4) Qara başum qurban olsun, ozan, saña (4+4+4) 3, 4, 6-cı misralardaki «mi 4 » sual şəkilçisi ritmə daxil ol- mur, hətta son qismdə vurğu yoxdur. 3-cü misrada «sularını» şəklində oxusaq, o zaman 4+4+4 olur. II) Drezden nüsxəsindəki Dəli Domrulun Tanrıya yalvarma- sı (Kilisli, s.90; Gökyay, s.51): Yücələrdən yücəsin! (4+3) Kimsə bilməz nicəsin! (4+3) Görklü Tañrı! Nicə cahillər 1 Drezden nüsxəsindən fərqlidir (Kilisli, s.57, Gökyay, s.38). 110 Səni göktə arar, yerdə istər. Sən çox möminlər gönlündəsin. Dâyim duran Cabbar Tañrı (4+4) Baki qalan Səttar Tañrı (4+4) Mənüm canumı alur olsañ, Sən algil, Əzrailə almağa qomagil. Bunlar həqiqi qitə deyillər 1 , çünki heç bir şəkildə məcburi «qafiyə» uyğunluğu yoxdur. Lakin yenə də şeirin daxilində və ya sonunda ahəng qanununun mövcud olduğunu (cahillər, arar, istər, möminlər) görürük. Bu misraları mən nizamladım. Bu əsnada misralararası və ya müəyyən parçalarda xüsusi nəqarətlərlə də qarşılaşırıq, bunu da başlanğıcdakı hərf və ya hecanın təkrarlan- masından anlayırıq. Bəzən də şeir boyu bütün sözlər təkrarlanır. II hekayədəki Qaracuq Çobanın sözləri dediklərimizi təsdiqləyir: Qarşu yatan qara dağlar, Qarıyupdur, otı bitməz. (Qızıl) qızıl dəvələr, Qarıyıpdur, köşək virməz. Qazan begüñ anası Qarıyıpdur, oglı doğmaz 2 . Diqqət edilməsi vacib olan sözlər birinci misradakı «qarşu», «qara» və sonra ikinci misranın əvvəlindəki «qarıyubdur» və üçüncü misradakı «qızıl» və s.-dir. V.Radlov qırğızların dastanla- rının mənzum quruluşunu «Proben der Volksliteratur der türki- schen Stämme» əsərinin 3-cü cildinin girişində təhlil etmişdir. Gi- rişdəki nəqarəti «akrostiş qafiyəsi» və ya «misra qafiyəsi» adlan- dırır. Radlovun yuxarıdakı əsərindən bir parçanı misal gətirək: Ülköngö kirseñ kaldı da As kuyundu tegeşke Ülkön bilər kalganda, 1 Türk xalq şeirində dördlüklər «aaba» və ya «aaab» şəklində düzülür. 2 Vatikan nüsxəsi, 89v. Dresden nüsxəsi haqqında ətraflı məlumat almaq üçün bax: Kilisli, s.34, Gökyay, s.22. 111 Kuldan kirdi keñeske; Keñeskende ne desti? Tırnadai moynun teñesti; Keñeskende ne desti? Birine biri sert kıldı, Öygo kedei kelgende, Bir ayak as bermeske 1 . Minusinsk 2 bölgəsində məskunlaşan türklərin dastanlarında istifadə edilən bu ölçüyə qırğızlar tərəfindən «gir» adı verilmiş- dir. Hər hansı bir qaydası yoxdur 3 . Misralar yeddi (4+3 yaxud 2+2+3) və ya səkkiz (3+2+3) ola bilər. 1-ci və 3-cü misralardakı «ülköngü» və «ülkön» ilə 5-ci və 7-ci misralardakı «keñesken- de» sözləri birinci heca üçün nümunədir. 1-ci misradakı «(ül) kön(gö) kir(señ)» və «kal(dı)» sözləri nəqarətdir. Son hecalarda bu, açıq şəkildə müşahidə olunur. Orta Asiya türklərinin şeirlərində istifadə etdikləri nəqarət və başlanğıc qafiyələri səciyyəvi xarakter daşıyır. Xalq şeiri ilə şa- man dualarında bu, müəyyən olunur. Bundan həyəcanverici təsir yaratması üçün istifadə edilmişdir. V.Radlovun «Proben der Volksliteratur der türkischen Stämme» adlı əsərində buna aid çoxlu misal mövcuddur. Xüsusilə IX cilddə Sayan dağlarında, Abakan vadisində və Minusinsk bölgəsindəki türklərin istifadə etdikləri mətnlərlə N.T.Katanovun qaraqaşlardan topladığı mətnlər mövcuddur. Mani dininə 4 mənsub uyğurların şərqilərini 1 Proben der Volksliteratur der türkischen Stämme, mətn c. III, s.1. Rad- lov burada alman dilinə tərcümə etmişdir. 2 Minusinsk – Şərqi Sibirin ən qədim şəhərlərindən biridir. Şəhər Yeni- sey çayının hər iki sahilində yerləşir. Əhalisinin sayı 68270 nəfərdir (2015) – Q.Şəhriyar. 3 Radlov burada qırğızların «olong» adlandırdıqları şeir növü ilə bağlı misallar verir. On bir və ya on iki hecalı aaba qafiyə quruluşları vardır. Türk xalq ədəbiyatında ən çox istifadə olunan «aaba» və ya «aaab» qafiyə quru- luşlu yedi, səkkiz və on bir hecalı qitə və ya misralar yaradırlar. 4 Manixeizm və ya Manilik – Mani (216-277) tərəfindən yaradılmış Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|