Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
103 VIII, s.208) orta əsr qərb cəngavərliyinin Trabzonlu Komnenoslar vasitəsilə keçə biləcəyi fərziyyəsi ilə G.A.Marininin «Colloan- dros»unu (təxminən 1590-1650) irəli sürdü. Həqiqətən, istər «II Colloandro Sconosciuto» adlı romanda (1652-1653-cü illərdəki yayınında (ilk yayını 1640-1641) adı «II Colloandro Fedele» ol- muşdur) olsun, istərsə də G.A.Marininin «II Colloandro» (1640) adlı tragikomediyasında olsun, Trabzondan və Türkmənistandan bəhs edilirdə də, heç bir tarixi əsası yoxdur. Bununla yanaşı, nə G.A.Marininin əsərlərindən, nə XV-XVI əsrlərdəki fransız və italyan dilindəki qərbi cəngavərlik dastanlarında, məsələn, Trabi- sonda (Venedikdə 1488-ci ildə nəşr edilmiş cansıxıcı səkkizlik dastan) Montalbanolu Finaldonun Trabzon və şərqdəki macərala- rından, eyni zamanda orta əsr Trabzonundakı Komnenosların xə- yali cəngavərlik həyatından bəhs edən məlumatlar əldə edilə bilər 1 . Erməni dastan və xalq ədəbiyyatı üzərində çalışan mütəxəs- sislər «Dədə Qorqud hekayələri»ndə bəlki bəzi bənzərliklər aş- karlaya bilərlər. Kiçik Ermənistan kralı Leonun Məmlüklər tərə- findən əsir alınmasına dair (1266-cı ildə) bir xalq türküsü 2 , eyni dövrün yunanca dastansayağı şərqilərinı xatırladır. Sasonlu (To- ros dağları) Davidin atı ilə «dənizdən doğma» macərası 3 və Şah- zadə Kxandut (Xan-doht) ilə olan, yəni dueldə qalib gələrək ev- lənməsi bəzi ayrıntıları ilə «Dədə Qorqud» eposunu xatırladır. Ruben adı çəkilən əsərində «Dədə Qorqud hekayələri» üzə- rində Hindistan mədəniyyəti və folklorunun müqayisəsini apar- mış və yenə əvvəlcə «Raznixan və Mahfiruz» adlı məqaləsində 4 türk hekayəçiliyində Hindistan motivlərinin aşkarlanmasına sə- yunan sözlərindən də bəhs edir. 1 A.A.Vasiliev. The Empire of Trebisond in History and Literature. Byzantion, XV, 1940-1941, s.316-377. 2 Recueil des Historiens des Croisades. Documents arméniens, s.539. 3 Abeghian. Das armenische Volksepos. Mitteil. der Ausland-Hochschu- le, Berlin, c.42, 1939, Westas. Studien, s.225-238. 4 Ülkü, XVII, 1941, Ankara, s.489 və digərləri. 104 bəb olaraq buddist hinddilli abidələrin uyğur dilinə çevrilməsini göstərmişdi. Rusların Bizans və türklərlə bizim bu göstərdiyimiz dövrdə əlaqələri olmasına baxmayaraq, Slav dünyasına aid çox az qeyd- lər vardır. XII əsrdəki məşhur «İqor» dastanında (slovo, epik Şərqi türk dilindəki soylama kimi, türk epik tərzi ilə bəzi bənzər- likləri irəli sürülə bilir (girişdəki) «yer üzündəki bozqurd». Bi- lindiyi kimi, mətndə türk dilində bəzi sözlər vardır 1 . Qərb dünyasının qəhrəmanlıq şeirləri və cəngavərlik heka- yələrinin müqayisəsindən xalq qəhrəmanlığının ümumi bənzəmə- sindən çox gözləyə bilmərik. II və IV hekayələrdəki əsir oğlunu axtaran ata Cozue Karduççinin «II Passo di Roncisvalle» adlı ro- manında təkrarlanan İspanya və Portuqaliya şərqilərindən çox uzaqdır. Həmçinin XII hekayədə ölmək üzrə olan Beyrəyin fran- sız dastanındakı «Rolandın şərqisi»ni xatırlatması kimi. «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilinin orta əsrlərdə Qərb türkcəsində olan yazılı mənbələr arasında yeri «Kitabi-Dədə Qorqud»un mətni, bildiyim qədəri ilə dilçi- likdə indiyə qədər araşdırılmamışdır. Lakin mətnin sərbəstliyi və əhəmiyyəti baxımından türkoloq və türk dili tarixinin tədqiqat- çıları tərəfindən bəzi nüansları göz önünə gətirilərək tədqiqata cəlb olundu 2 . 1 A.Zajaczkowski. Zwiazki jezykowe poloiweckow polowieckich. Wroclaw, 1949, s.48-62. D.A.Rasovski bir rus salnaməsində gördüyü «Ku- man dastan» şərqisinin adını çəkir və Kuman (türk mənşəli köçəri tayfa – Q.Şəhriyar) qəhrəmanlıq şərqilərinin (rusca «половцы») ruslar tərəfindən tərcümə və təqlid edildiyi fikri üzərində durdu: «Les Comans et Byzance», Sofyada toplanan 4. Milletlerarası Bizans toplantıları Actesleri, c. 1, 1934, s.346-355. 2 J.Deny. Grammaire turque, Paris 1921, türlü yerler; C.Brockelmann, «Altosmanische Sprachstudien I», ZDMG, LXXIII (1919), s.1-29, türlü yer- ler. Saadet Çağatay, «Eski Osmanlıcada Fiil Müştakları», A.Ü. Dil ve Tarih Çoğrafya Fak. Dergisi, VI/1-2, s. 537 vd. Ömer Asım Aksoy, Gaziantep Ağzı 105 «Kitabi-Dədə Qorqud» ilə birlikdə mətnin anlaşılmasına yardım etməsi üçün bir neçə Osmanlıdan əvvəl və ya arxaik Osmanlı dili ilə yazılmış əsərlərlə Azərbaycan və türkmən ədə- biyyatına dair son zamanlarda müxtəlif elm adamları (A.Vam- beri, C.Brokelmann, F.Taeşner, H.V.Duda, T.Houtsma, K.Foy, A.Zajakovski, T.Banquoğlu, Əbdülbaki Gölpınarlı, Mükrimin Xəlil Yinanç, Fuad Köprülü, Səadət Çağatay, V.Minorski kimi dahilər) tərəfindən nəşr edilmiş və ya araşdırmış əsərləri tədqiq etdim. Hər nə qədər «Dədə Qorqud» mətninə yaxın bir mətn əl- də edə bilmədimsə də, XIV-XV əsrdə Anadoluda yazılmış mətn- ləri incələyib yaxınlığını gördüm. Bu arada XVI əsr mətnlərini də gözardı etmədim. Dilçilik baxımından Yunis Əmrənin «Di- van»ı Brokelmann tərəfindən tədqiq olunan «Qisseyi-Yusif», Aşıq Paşanın «Qəribnamə»si, Əhmədinin «İskəndərnamə»si, Ənvərinin «Düsturnamə»si, Aşıq Paşazadə və Nəşrinin «Ta- rix»ləri, «Behcətül-Həqayiq» 1 XIV-XV əsrlərdə türk dilinə tər- cümə edilən ərəbcə və farsca dini mətnlər (Quran, Aydınoğlu Mehmed bəyin əmri ilə «Araisül-Məcalis» adı altında tərcümə edilən «Qisseyi-Ənbiya»), «Qabusnamə», «Kəlilə və Dimnə» kimi əsərləri tədqiq etdim. Dil və üslub baxımından bənzərlik- lərlə yanaşı, içərisində dastansayağı havalar da mövcuddur. Se- yid Battalın «Qəzavat»ını və ya digər adı ilə «Battalnamə»sini və eyni zamanda «Danişməndnamə»ni də gözardı etmədim. Adı- nı çəkdiyim bu son əsəri S.Smirnovun «Записки Восточного отделения Императорского Русского археологического об- щества» (XVIII, 1908) adlı dərgidə çıxan araşdırması ilə M.Ş.Akkayanın «A.Ü.Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi» dərgi- sində çıxan məqaləsindən tanıdım (VIII, 1951). I (1945), s.334 III (sözlük). A.Cevat Emre, Türk Dilbilgisi, İstanbul 1945, s. 330-331, 533, 568-570. 1 I.H.Ertaylan, Ed. Fak. Dergisi, III (1949), s.275-294. XIII. asır sonuna ait olması muhtemel, çok ehemmiyetli bir metindir. Yusuf ve Zuleiha üzerine de bir araştırması vardır (s. 211-230). Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|