Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
118 LASZLO RASONİ (1899-1984) Türkiyədə macarşünaslığın banisi olan türkoloq Laszlo Rasoni 1899-cu ildə Macarıstanın Liptoszentmiklos şəhərində dünyaya gəl- mişdir. Budapeşt və Berlin Universitetlərində türkologiya dərsləri alan alim 1929-cu ildə Helsinki Universitetində fəaliyyətə başlamış- dır. 1933-1934-cü illərdə o, İstanbul Universiteti Araşdırmaları İnsti- tutunda çalışmışdır. 1935-ci ildə Atatürkün dəvəti ilə Ankara Univer- siteti dil, tarix və coğrafiya fakültəsində türk dili və türk tarixi dərsini tədris etməyə başladı. 1942-ci ildə Laszlo Rasoni Macarıstana geri dönmüş, orada Kolozsvar Universitetində türkologiya sahəsindəki fəa- liyyətini davam etdirdi. 1942-1944-cü illərdə bu Universitetdə türko- logiya kürsüsü yaratdı və 1946-cı ildə Budapeştdə geri döndü. O, Bal- kan İnstitutunda (1947-1949) və Macar Elmlər Akademiyasında çalış- mış, Şərqşünaslıq İnstitutunu yaratmışdır. 1961-ci ildə təqaüdə çıxdıq- dan sonra bir müddət Ankara Universitetində dərs vermişdir. Laszlo Rasoninin təqdim etdiyimiz məqaləsi «Tarixdə türklük» (Türk Kulturunu Araştırma Enstltusu Yayınları: 126, Seri: III – Sayı: A 34, Ankara, 1993) əsərindən götürülmüşdür. TARİXDƏ TÜRKLÜK Türk xalq ədəbiyyatı Prisk Paniyski 1 V əsrdə hunlardan bəhs edərkən onların tür- küləri və qəhrəmanlıq dastanları olduğunu qeyd edir. Atillanın mərkəzinə girərkən hun qızlarının türkülərlə qarşıladıqlarının şahidi olduğunu deyir və axşam Atillanın süfrəsində «iki hun ozanı hazırladıqları barbar türküləri ilə onun zəfərlərini və dö- yüşdə göstərdiyi şücaətləri tərifləyirlər» – deyir. Çin mənbələri türklərdən və türk dilində danışan Kao-çe qəbiləsini xatırlarkən türkü bəstələdiklərini əlavə edir. Kao-çe 1 Prisk Paniyski (yunanca: Πρίσκος Πανίτης) antik mədəniyyətin sonun- da – V əsrdə yaşamış diplomat, tarixçi və yazıçıdır – Q.Şəhriyar. 119 oymaqları göyə ithaf olunan böyük at qurbanı mərasimi üçün toplandıqları zaman da türkülər (ilahilər) söyləyirdilər. Turfandakı xarabalıqlardan çıxarılan əlyazmaların qalıntıları arasında uyğur türküləri aşkar edilmişdir. Məsələn, bunlardan birinin vəzn və qafiyəsi belədir: 24-2+2+2, 2+2+2+2, 2+2+2+2, x, a, x, a. Bu türküdə yurdundan uzağa düşən bir uyğur möv- sümlərin dəyişməsini xatırlarkən ana yurdunda qalanların necə olduqlarını və onun arxasınca ağlayıb-ağlamadıqlarını soruşur. Aklar bulıt örlep kökirep Alkuka mu kar yağurur? Ak bir saçlığ karı anam Açıyu mu yaşların akıdur? Karalar bulıt örlep kökirep Kar mu yamğur ol yağurur? Karı yaşlığ ol anam Kayguta mu yaşın akıdur? Yazkı bulıt yaşlap kökürep Yağmurlar mu ol yağıdur? Yaşı kiçig alğanlarım Yaşların mu akıdur? Küski bulıt kökirep örlep Köp mü yamğur ol yağıdur? Köngül taşım iki kiçig Köz yaşların mu ol akıdur? Ağ buludlar gurlayaraq Həmişə qar yağdırırmı? Ağ saçlı ixtiyar anam Acıyaraq yaşların axıdırmı? Qara buludlar gurlayaraq Qar və ya yağmur yağdırırmı? İxtiyar, yaşlı anam Həsrətdən göz yaşların axıdırmı? Bahar buludu həyat bəxş edərək Yağmurlarını yağdırırmı? Kiçik yaşlı alqanlarım 1 Göz yaşlarını axıdırmı? Payızdakı bulud kimi kükrəyərək Çox yağmur yağdırırmı? Könül daşım iki kiçik Göz yaşların axıdırmı? 2 Bu türkü macar dilinə də şeir kimi çox uğurlu tərcümə edil- mişdir. Qədim macar səkkiz hecalı türküləri də bunun eynisidir. Bu, əslində Ural-Altay tayfalarının ortaq xəzinəsi hesab edilmə- lidir. Xüsusilə də XI əsrdən qalan ensiklopedik lüğətində Mah- mud Kaşğari bir çox xalq mani nümunəsi vermişdir. Bu dörd sə- 1 Alqan – zövcə 2 Uyğur türküsünün orijinalı. Bang-Rachmati, Lieder aus Alt-Turfan: AM. IX. s.131. 120 tirlik manilərdə çöl və dağlıq ərazilərdə, meşələrdə yaşayan qə- bilələrin tabiətlə ahəngdarlıq təşkil edərək diqqətlərini kiçik tə- fərrüata qədər ətraflarına yönəltdiklərini görürük. Məhəbbət türküləri isə bu gün Anadoluda mani adlandırılan dörd sətirlik şeirlərə çox bənzəyir. Bunlarda hər sətiri 2-4 hecadan ibarət 2-4 vəznli və vurğulu milli türk şeir şəklini görürük. Xoş və ahəngdarlıq, milli macar xalq türkülərində olduğu kimi, şeirin ritmini saxlayır. Məsələn, Kaşğaridəki bir türkü (IH. 309) ritm və mənaya sadiq qalmaqla aşağıdakı kimi tərcümə edilə bilər: Yelkin bulup barduki Könglüm ağlar bağlayu, Keldim erinç kadguka Işım udhu yıglayu 1 . (Sevgilim) qonaq olub getdi, halbuki Gönlümü ona bağladım, Qayğılandım, İşim arxasından ağlamaq oldu. Etil suvı aka turur, Kaya tübi kaka turur, Balık telim baka turur, Kölüng takı küşerür 2 . İdil suyu axar, durar, Qayaların dibin döyər, durar, Bol balıalar baxar, durar, Göllər də daşar. Birincinin vəzn şəkli 2+2+3; 2+2+3; 2+2+3; 2+2+3, ikinci- ninki isə 2+2+2+2; 2+2+2+2; 2+2+2+2; 2+2+3. Xalq ədəbiyya- tının ümumilikdə mühafizəkar olduğunu və əsrlər boyunca çox az dəyişdiklərini nəzərə alsaq, XI əsrdən əvvəlki ən qədim çağ- larda da xalq şeirinin yuxarıda göstərilən şəkildə olduğunu iddia edə bilərik. Bir mənzildən o biri mənzilə köç edən qopuzçular ov aləmində, yas və digər mərasimlərində, qədim qəhrəmanlar- dan bəhs edən dastanlarını və yeni hadisələrlə bağlı improvizə edilmiş türkülərini və ağılarını söyləmiş olmalıdırlar. Bu gün bilinən ən qədim türk dastanı (epik əsəri) oğuz xan- dan bəhs edir. Əsərin islam təsirinə məruz qalmayan bir nüsxəsi aşkarlanmışdır. Xalq ağzında bunun kimi bir çox yadigarlar və 1 M.Kâşgari. Ill, s.309 2 M.Kâşgari. I, s.73 Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|