Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
121 dastan qalıqlarının yaşadığı halda, islam missionerləri olan dər- vişlər onları islam əfsanələri qəlibinə salmışlar. Qədim türk na- ğıl motivlərini də bu gün yalnız toplanmaqda olan böyük nağıl xəzinəsi ilə müqayisə edərək fikir yürütmək mümkündür. Nağıl ünsürləri başqa tayfalara da keçdiyindən və müqayisə üsulu ilə əvvəlki şəkli çox uğurla təsbit edilə bildiyi üçün əski türk nağıl- larını da az-çox «rekonstruksiya» etmək mümkündür. Macar na- ğıllarındakı bəzi əski ünsürlər də, böyük ehtimalla, bozqırlarda yaşayan türk babalarından qalmış olmalıdır. Bu ünsürlər yalnız türklərdə müşahidə edildiyindən başqa mülahizələr irəli sürülə bilməz. Hətta Əziz Laszlo əfsanəsində kralın Kuman bahadırı ilə duelindəki bəzi ünsürlər Geza Nagi və xüsusilə Gyula Laszlonu araşdırmalarına əsasən, üzərində atlar gəzən torpaqların təsvirlə- rində mövcuddur və türk nağıllarında da adları çəkilir. Bu halda bunlar macarlara türklərdən keçmiş olmalıdır. Folklordan ədəbiyyata geri dönsək, görərik ki, türk ədəbiy- yatı üç böyük çağa bölünərək tədqiq olunur: I) İslamdan öncəki ədəbiyyat, II) İslam təsiri altındakı ədəbiyyat, III) Qərb təsirləri altında yaranan ədəbiyyat. İlk çağa Göktürk kitabələri, uyğur buddist, manixeizm və xristian; ikinciyə uyğur və ya qaraxanlı, cağatay, özbək, Qazan, Azərbaycan və əhəmiyyətli dərəcədə Osmanlı ədəbiyyatı; üçün- cüyə XIX əsrdən başlayaraq yeni bir yön alan Osmanlı, Qazan və Qafqaz türk ədəbiyyatı daxildir. Türk xalq musiqisi Türk xalqları musiqi folklorunun bu gün iki və əsas tamami- lə ayrı köklərdən qaynaqlanan sahələri vardır: şimal və cənub sahəsi. Cənub sahəsindən təxminən 50 dərəcə şimal enliyinə qə- dər ərəblərin makamının özünəməxsus səs rəngləri (chromatis- me) və qamların əvəzedilməz zəngulələri ilə dəyərlidir. Bu mu- siqi müsəlmanlıqla birlikdə yayılmışdır. Ən qədim türklük nöq- 122 teyi-nəzərindən bu bizi maraqlandırmır. Qədim türklük bu musi- qiyə yad idi. Əsas mənşəyi «autochton» 1 olan xalq musiqisi daha çox şi- malda Volqa-Ural və Sibir ətrafında qalmışdır. Bununla yanaşı, cənub türk qövmlərinin köçəri həyat tərzi keçirən və şəhər mə- dəniyyətinin təsirindən uzaq qalan Yörük türkmənlərində qədim ənənələrinin yaşadığı qəbul edilə bilər. Bir neçə gənc türk təd- qiqatçısı ilə 1936-cı ildə Bela Bartokun Anadoluya səyahəti za- manı topladığı materiallar bu nəticəyə gəlməyimizə əsas verir. Şimalda yaşayan türklərdə, başda tatarlar, çuvaşlar və onların mədəniyyətlərinin təsiri altında qalan Volqa ətrafında məskunlaşan fin əsilli çeremislərdə ortaq musiqi xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: Yarı səsi olmayan pentatonik, başqa sözlə, a, b, c, d, f-dən ibarət beş səsli «qam»ların nizamı (quint addım), simmetrik dört sətirli və enişli taganni, başqa sözlə, taganniyə ən yüksək pərdə- dən başlayıb tədricən alçalma və sonda ən dərin səslə bitirmə. Macarlar arasında macar xalq musiqisinin ən qədim üslubu Transilvanyadakı sekelərdə 2 mühafizə edilərək adı çəkilən türk xalq musiqisi təbəqəsinə aid edilir. Mezosiq və Maldovadakı çanqa-tar vasitəsi ilə bu musiqi onlara qonşu olan rumenlilərə də təsir etmişdir. Bu macar musiqisi böyük ehtimalla, qədim ana yurdun bir mirasıdır. Bu nəticəyə əsasən, Koday (Zoltan Koday (1882-1967) – Q.Şəhriyar), Sabolç (Bens Sabolç (1899-1973) – Q.Şəhriyar) və Bartokun (Bartok Bela (1881-1945) – Q.Şəhri- yar) macar xalq musiqisinin bənzərinə Volqanın ətrafında və Cənubi Anadolu Yörükləri arasında rast gəlmələrinə heyrətlən- mək lazım deyil. Kodayın fikrincə, ən azından bir-iki yüz hava- da bu əsas musiqi dili pozulmadan qalmışdır. Şərq mirasını ən təmiz şəkli ilə yaşadan bu havaların unudulma ehtimalının yük- 1 Göstərilən ərazilərdə yaşayan yerli əhali nəzərdə tutulur – Q.Şəhriyar. 2 Macarlarda bir subetnosdur – Q.Şəhriyar. 123 sək olması ilə yanaşı, yeni musiqi üslubunda inkişaf və davam etməsini müşahidə edirik. Bugünkü türklük musiqi alətləri arasında indi də, qədim dövrlərdə də qopuz (macar dilində «koboz») başda gəlir. Uyğur ədəbiyyatında və Mahmud Kaşğarinin lüğətində də bu ad çəkilir. Bu söz əslində türkcədir. Kiçik ölçülü bu musiqi alətinin Orta Avropada, çox güman ki, 4-5 sistemə əsasən köklənmiş qoşa teli vardı. Bunlar quart (qamda dört notluq aralıq), yaxud quint (beş notluq aralıq) üzərində tənzimlənirdi. Bu alət Asiya və Avropa- da, adı ilə birlikdə geniş mühitdə – Çindən Orta Avropaya qədər yayılmışdı. «Koboz» hər yerdə eyni formada deyildi. Məsələn, Radlova görə, bugünkü qırğızlarda «kobys» iki telli, kamana bənzəyən bir musiqi alətidir. Başqa bir qədim türk musiqi aləti də qoşa qavaldır. Bu qa- val Macarıstanda Yanoşida qəzasında bir avar məzarında aşkar edilmişdir. Qaval durna sümüyündən yüksək sənətkarlıqla dü- zəldilmişdir. Bu xüsusiyyəti qavalın hər yerdə və çox qədim dövrlərdə istifadə olunduğunu və bunun bir ənənəsinin olduğunu göstərir. Bu cür qoşa qavallar indi də Qafqazda və xüsusilə də Volqa ətrafında yaşayan xalqlar arasında istifadə edilir. Bartanın fikrincə, Çindən qərbi Avropaya qədər hər yerdə rast gəlinən bu musiqi alətinin vətəni, böyük ehtimalla, Altay-Ural arasıdır. Türklüyün vətəninin də bura olması gərəkdiyini daha əvvəl izah etmişdik. 2-5 dəlikli avar qavalının tonimetrik tədqiqi qədim avar qamlarının mahiyyətini müəyyənləşdirməkdə bəlkə bizə dəstək ola bilər. Qədim macar sip (şip) = düdük, qaval sözünün də türkcədən gəldiyi göstərilmişdir. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|