Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2) BÖYÜK ÇİLLƏ
hakimiyy əti öz əlinə alır, yəni qış girir. Qışın ölümlə, qaranlıqla, zülmətlə bağlanılması heç də təsadüfi deyil… Ayı il ə qurdu onun köməkçiləri hesab edən slavyanlara görə, qış gündoğumu vaxtı ayı öz kahasında bir böyründən o biri böyrü üst ə çevrilir. Qurd isə çovğun, boran gətirir. Slavyan dill ərindəki “Ona Karaçun gəldi”, “Karaçunu gözlə”, “Karaçun tutub”… kimi ifad ələr aid olduğu şəxsə azar-bezarın, ölümün g əldiyindən xəbər verir. Maraqlıdır ki, bu gün Karaçun soyadı geniş yayılmış soyadlardandır. Hətta ona toponimlərdə də rast g əlirik. Bundan başqa Karaçun həm də milad çörəyinə verilən addır. Bu çörəyi ailə üzvləri həm öz aralarında, həm də ev heyvanları arasında bölür, bir tikə də qoruyucu vasitə kimi saxlayırlar. Karaçun çörəyilə fala baxmalar da maraq doğurur. Ev yiy ələri çörəyi suda isladaraq onu döşəmədə diyirləyirlər. Əgər arxası üstə düşərsə, heyvanlarla, ailəylə bağlı bir fəlakətin baş verəcəyi düşünülür. Bəzən Karaçun çörəyini qapıdan masaya q ədər diyirləyirlər ki, çörək bol olsun. Xalq Kolyada bayramında müxtəlif maskalar geyinir ki, Marenadan, yəni qışdan qorunsunlar. Qərbdə xristian kilsəsinin xalqın qədim inancı ilə mübarizədə zəngin təcrübəsi vardı. Xristian kilsəsi bu t əcrübədən slavyanlar arasında da geniş istifadə edirdi. “N əticədə qədim slavyan Kolyada bayramı… İisusun doğumu il ə əlaqələndirildi. Sonralar buraya vatiz bayramı da əlavə olundu” [116, s.19]. Müxt əlif təbiət hadisələri, Günəşin durumu dünyanın bütün xalqları tərəfindən eyni cür qəbul olunsa da (yəni onlar 21 dekabrı 22 dekabra bağlayan gecənin ilin ən uzun, ən qaranlıq gecəsi olduğunu bilirlər), hərənin bu hadisəyə fərdi yanaşma tərzi var. Bu da, əsasən, iqlim şəraiti, hakim dinlər, coğrafi yerləşim yeri, məşğuliyyət sahəsi… ilə bağlıdır... 121 1) YELDA GECƏSİ Gün əşin dirilməsi ilə əlaqədar olan Yelda gecəsi tək farslarda deyil, h əm də türklər arasında keçirilən mərasimdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, dünyanın bir çox yerlərində bir çox xalqlar Gün əşin doğmasını bayram edirlər. Hərə həmin gün ə bir ad verir, süfrəsinə yaşadığı yerin özəlliklərinə xas nem ətlər düzür. Folklorşünas alim Ə.Cəfərzadə “Unudulmuş əziz günl ərimiz” məqaləsində Yelda gecəsinin şairlərimizin yaradıcılığındakı əksindən, qısaca da olsa, danışır, daha sonra “Çill ə çıxarma Bayramı” başlıqlı mövzuya keçir, bizlərə Böyük Çill əylə Kiçik Çillədəki adətlərlə, Xıdır Nəbi, Novruz bayramları, ağız ədəbiyyatı örnəklərilə bağlı çox dəyərli materiallar verir… [5, s.157-176] Araşdırmalar göstərir ki, İranda mövsüm hesabından hələ d ə istifadə edilir. Burada artıq neçə əsrdir ki, 21 dekabrda keçiril ən, payızın bitdiyinin xəbərçisi olan şəb-i yelda şənlikləri qeyd olunur. Kökü Gün əş Tanrısı Mitranın doğumu ilə bağlı olan bu bayramın əvvəli 20, sonu 26 dekabra düşür. Şəb-i Yelda önc əsi İranda hər kəs bu uzun gecə üçün alış-veriş edir. Dey ayının birinci günü, yəni 21 dekabr axşamı başda qarpız olmaqla masaya nar, alma, portağal, narıngi, halva, müxtəlif ç ərəzlər qoyurlar. Farslar, o cümlədən də Güney Azərbaycan türkl əri inanırlar ki, Yelda gecəsi nə qədər çox qarpız yesən, bir o q ədər soyuqdan, xəstəlikdən uzaq olarsan. Vaxtilə Osmanlıda Yelda gec əsi, yəni ilin ən uzun, ən qapranlıq gecəsi ilə bağlı bir beyt dill ər əzbəri idi: 122 Şeb-i yeldayı müneccim ile muvakkit ne bilir Müptela- yı gama sor kim geceler kaç saat. M əşhur Türküstan şairi İshakxan İbrət (1862-1937) yazırdı: Ahim tü tümle çozgarim. Yelda tünidey qara bolubdur. (Ahımın tüstüsündən həyatım Yelda gec əsitək qara olubdur). Oğlaq bürcündə Günəş 0 dərəcəlik açılır. 0 dərəcə həyat enerjisinin başlanğıcı olaraq qəbul edilir. Əski xalq inancında 21 dekabra «ayna günü» d ə deyilir. Dekabrın 21-dən 22-ə keç ən gecə Günəşin yenidən doğulmasına inanırdılar. Bu gecə köhn ə Günəş öləcək, sabah isə yenidən doğulacaqdır. Xürr əmilər də Yelda gecəsini Xorrəm-Ruz (Mübarək Gün) kimi qeyd edirdil ər… Az ərbaycan aşıq, eləcə də klassik ədəbiyyatında yelda gec əsi ilə bağlı bir çox örnəklər var: Dilq əmi saydı bir gəda, Rüb ənd açdı mələkzada. Müxt əsər, şəbi-yeldada M ən onu mahtaban gördum [38, s.7]. “Gördüm” 123 Klassik ədəbiyyatda özünə dərin kök salan “şəb-i yelda”, “yelda gec əsi” ilə gözəlin qaşlarının, gözlərinin, saçlarının, onsuz keç ən günlərin qaranlığı müqayisə olunur: XV əsrin Osmanlı şairlərindən olan Əhməd Paşa sevgilisinin saçlarını şəb-i yeldaya, yanaqlarını al-qırmızı Novruza b ənzətmiş, uzun qış gecələrindən sonra gələn al- qırmızı Novruzla qara saçlar arasında paralellər aparmışdır: Ey müneccim ruh u zülfin göricek dilberümün İyd-i nevruza bulaşmış şeb-i yelda göresin [59, s. 45] 2) BÖYÜK ÇİLLƏ Qeyd etdiyimiz kimi, Yelda gec əsinin bağlı olduğu təbiət hadis əsi, yəni ilin ən uzun, ən qaranlıq gecəsi Azərbaycanda Böyük Çill ənin girişi, Çillə gecəsi adı ilə keçirilir. İnsanlar magik xarakterli sözl ər və ayinlərlə, bayram əhval-ruhiyyəsilə Gün əşə yardım etdiklərini düşünürdülər. “Çill ə” (qırx) sözünün el arasında əsas mənası “ağırlıq”, “ç ətinlik”, “ağır sınaq”dır. Ələvi-bektaşi dərvişləri yalnız çillə çıxarandan sonra əsl ərmiş sayılırlar. Bunun üçün çillə çıxaracaq şəxs dəyirman daşı ilə bağlı mağaraya girir, 40 gün, y əni Böyük Çillənin vaxtı qədər bəs edə biləcək çörək, su götürür, 40 gün burada qalırdı. Əsl ərmiş o şəxs sayılırdı ki, vaxtın tamamında mağaradan çıxanda, çörəyindən quşlara yem ola bil əcək, suyundan da bir udum saxlamış olsun. Bir çox xalqlarda, o cüml ədən də özbəklərdə həm yay, h əm də qış çilləsi var. Belə ki, özbəklər arasında 22 iyundan üç gün sonra, y əni iyunun 25-dən avqustun əvvəlinə qədər 40-41 124 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|