Bayram günü qadınların halva, qoğal, karamel... dolu
xonçalarla m
əzarlıqlara getdiyi, yasin oxunduğu da məlumdur.
Bir çox yerl
ərdə məhz Novruz bayramı günü məzarlıqlara
gedilm
əsi K.V.Nərimanoğluya haqq qazandırır. Lakin həmin
gün ilin t
əhvil olmasını nəzərə alsaq, bu həm də yeni ilə keçid
günüdür v
ə bayram edilməlidir. Bu baxımdan yanaşanda,
əlbəttə ki, bayram günü məzarların, ölülərin ziyarəti məntiqsiz
görünür. Bayra
mın əsas ağırlığını üzərində daşıyan qadınların
bayram günü m
əzarlığı ziyarət etdikdən sonra ağlamış gözlərlə,
ağrıyan başla, ürəyi getdikdən sonra halsız vəziyyətdə bayram
süfr
əsi açması, əylənməsi, şənlənməsi nə dərəcədə məntiqə
uyğundur?! Üstəlik də qəbirsanlığın ağırlığını, şər qüvvələri
özü il
ə bayram ovqatlı həyətinə, evinə gətirməsi də yol
verilm
əzdi. Bunun qarşısını almaq məqsədilə qadınlar gərək
qüsl d
ə etsinlər. Bakıdakı bu adəti H.Sarabski belə təsvir edir:
“
Bayram axşamları arvadlar əlvan xonçalarla qəbristanlığa
ged
ərdilər. Qəbristanda hər kəs öz xonçasını ölüsünün qəbri
üz
ərinə düzərdi və sonra oxşayıb ağlamağa başlardı… Qəbir
üstünd
ə qadınların ürək yandıran oxşama səsləri, mollaların
quran v
ə yasin oxumaları ölgün şüalar saçan günəşin dağlar
arxasında gizlənməsinə qədər davam edərdi. Sonra hər kəs öz
evin
ə qayıdardı” [32, s.23-24].
Gördüyümüz kimi, qadınlar şər qarışana kimi
q
əbirsanlıqda olurlar. Bundan sonra gedib bizim
t
əsəvvürümüzdə canlandırdığımız bol Novruz süfrəsi açmaq
mümkün deyil.
Doğrudur, atalar deyib “xeyirlə şər qardaşdır”,
amma o da var ki, yeni ili nec
ə qarşılayarsan, elə də yola
salarsan...
Osmanlı ailəsini meydana çıxaran Qayı boyuna mənsub
olan Qarakeçilil
ərin 21 martda Ərtoğrul Qazinin türbəsi
235
ətrafına toplandıqları, burada Yörük Bayramı adı verdikləri, at
yarışları ilə, ciritlə (atüstü oyunlardandır – G.Y.), güləşlə daha
da maraqlı etdikləri bayramı keçirdikləri məlumdur. Rəşad
G
ənc bayramın Ərtoğrul Qazinin türbəsi yanında keçirilməsini
t
əsadüf saymayaraq yazır: “Bu gün hələ də Güney-doğu
Anadolu bölg
əmizdə, Doğu Anadolu bölgəmizdə və
Az
ərbaycanda Novruza yaxın günlərdən birinin adı “Ölülər
Bayramı”dır. O gün özəlliklə qəbirlər ziyarət edilir. Atalar
xatırlanır və onların ruhları üçün dualar edilir. Fatihələr
oxunur. Yen
ə onların adına xeyriyyə işləri görülür” [16, s. 19] .
Maraqlıdır ki, Türkiyədə Tunceli, Bingöl, Ərzincan
ç
ərçivəsində və Muşun dağ kəndlərində Qara çərşənbə birinci
ç
ərşənbəyə deyilir. Kişilər, oğlanlar alınlarına qara ləkə və ya
his sürtür, sonra da çaya, arxa ged
ərək o ləkəni yuyur və suya
dua oxuyur, n
əzir deyirlər. Vəhşi qızılgül ağacı və ya əsnək
ağaclarının uclarını kəsir, dairəvi uclar bir-birinə
yaxınlaşdırılır. Xəstəliyi olanlar bu halqadan keçirilirlər: “qurd
başının ağzını bağlayıb qurtulmağımıza səbəb olan o günün
hörm
ətinə xəstəmizə şəfa ver, bu günün xatirinə sürülərimizə
toxunma” dey
ə nəzir-niyaz edirlər ” [87] .
Bir sözl
ə, əhali ölülərini ilin, ayın Axır çərşənbəsində
ziyar
ət edir, ağlayıb kədərləndikdən sonra evində bayram
keçirir, deyir,
gülür, şənlənir, tonqal üzərindən atılır, qulaq
falına çıxır, halay gedir, baca-baca payı aparır, papaq atırlar…
Bu, h
əm kasıb süfrəsinin bayrama qədər boş qalmasına, həm də
xüsusil
ə qadınların işinin ən çox olduğu bayram günü
m
əzarlığa gedilməsi ilə vaxtın çatışmazlığına, əhval
d
əyişikliyinə gətirib çıxarır. Məzarlıqların ziyarətinin bayram
günün
ə salınması imkansız ailələrin uşaqlarının bayram gününə
q
ədər dözərək başqa uşaqların əlinə baxmaları ilə nəticələnir...
236
S.M.Demidovun t
ədqiqatlarına görə, bir çox türkmən
tayfaları, məsələn, Türkmənistanın qərbindəki, cənub-
q
ərbindəki yomutlar qara çərşənbəni qeyd edirlər. Qurqen
yomutları isə qara çərşənbəni ildə iki dəfə keçirirlər – həm
s
əfər ayında, həm də Novruzqabağı [140, s.6-7]. Onu da qeyd
ed
ək ki, Azərbaycanda da həm Qara bayram, həm də Qara
ç
ərşənbə keçirilir. Əgər Qara bayram İslam dini ilə
bağlanılırsa, Qara çərşənbə qədim türklərin atalar kultu ilə
bağlıdır.
Y.Kalafat da özünün “
Türk Kültürlü Halklarda Ahır
Çerşembe`nin Mitolojik Muhtevası” məqaləsində göstərir ki,
“Kabir-
Üstü inanç ve uygulamaları Ahır çarşambadan evelki
son Salıda (çərşənbə axşamında – G.Y.) yapılır». Müəllif
ayrıca onu da qeyd edir ki, Karsın Tuzluca yörəsində bu
hazırlıqlar Ölülər Bayramı olaraq bilinir” [225].
Onu da qeyd ed
ək ki, 1990-cı ilin martına qədər
A.N
əbiyev də daxil olmaqla, heç bir folklorşünas, heç bir
etnoqraf alim (M.T
əhmasib, Ə.Axundov, P.Əfəndiyev,
V.V
əliyev, B.Abdulla, M.Qasımlı və b.) çərşənbələrə dörd
ünsürün adını vermir, əsasən, əsərlərində Axır çərşənbədən
b
əhs edirlər... Bəs onda necə oldu ki, dörd ünsür- dörd çərşənbə
m
əsələsi ortaya çıxdı?
Tarix boyu bir çox mü
əlliflərin əsərlərinin qadağan
olduğunun şahidiyik. Öz əsərlərini yandıranlar da az olmayıb.
Əksər hallarda bu kitabların müəllifləri kiminsə bostanına daş
atıb, kiminsə işinə yaramayıb... Lakin haqqında danışacağımız
kitab (toplu) h
əm mövzu, həm içindəkilər baxımından öz
m
əsumluğu ilə seçilir. Mövzu Novruz, içindəkilər xalqdan
toplanan atalar sözl
əri, zərb-məsəllər, meydan tamaşaları, xalq
oyun
ları, inanc və adətlərdir...
237
Dostları ilə paylaş: |