136
misranın bölgüləri daxilində uzun və qısa hecaların bəra-
bərliyini – balansını tələb edir. Belə ki, bölgülərdə uzun
hecalar nəzərə çarpacaq dərəcədə azlıq təşkil etdikdə,
qısa hecalarda saitlər məcburi uzadılır. Uzun hecalar
çoxluq təşkil etdikdə isə şeir deyilişi ləngləşir və çətinləşir.
3. Şeirşünaslıqda adətən əruzun ərəb dilindən öz-
özünə doğduğunu, yəni ərəblərin xalq yaradıcılığının
məhsulu olduğunu və türk dilinə uyğun olmadığını deyir-
lər. Əslində isə dəqiq ritmik sistemə malik əruz vəzninin
yaradılması fərdi şüurlu fəaliyyət tələb etdiyindən heç bir
xalqın dilində öz-özünə formalaşa bilməzdi. Bu gün əruz-
dan istifadə edən xalqlar (ərəblər, farslar və s.) da əruz
yaranana qədər xalq yaradıcılığı məhsulu kimi məhz
sillabik vəzndən istifadə etmişlər. Ərəblər məhz sillabik
vəzn üzərində şüurlu fəaliyyət nəticəsində əruzu yaradıb-
lar. Ona görə də əruzla heca vəznini mənşə etibarı ilə
tamamı ilə biri-birindən ayırmaq olmaz. Əslində əruz
yalnız metrik yox, sillabik-metrik vəzndir və türk dilinə uy-
ğundur. Hətta onun ritmik elementləri türk dili və folklo-
runda da var. Təmiz türkcədə əruz şeiri yaratmaq olar və
bu böyük məhdudiyyət yaratmır.
Son min illik yazılı türk poeziyasının böyük əksəriy-
yətinin əruz vəznində olması və dahi şairlərin yetişməsi
və nəhayət, XX əsrin əvvəlindən təmiz türkcədə, imalə-
lərə demək olar ki yol vermədən əruz şeiri yazmaq ənə-
nəsinin başlanması və çox uğurla davam etdirilməsi əru-
zun türk dilinə uymaması haqqında irəli sürülən fikirlərin
yanlış olduğunu praktiki olaraq sübut edir.
X.İ.Əhmədin əruz nəzəriyyəsində şeirə hecalar və
onların səslənişi baxımından yox, ərəb qrafikasındakı
hərflərin sayı və xüsusiyyəti baxımından yanaşılması və
əruzu öyrənmək üçün zəruri olmayan çoxsaylı mürəkkəb
anlayışların müəyyən edilməsi bu nəzəriyyə ilə əruzun
öyrənilməsini süni surətdə çətinləşdirmişdir. Ona görə də
cəmi iki ritmik ünsürdən ibarət (“da” – qısa heca, “dah” –
137
uzun heca) sadələşdirilmiş qəliblərdən istifadə etmək da-
ha əlverişlidir.
4. Poeziyamızda mövcud olan sərbəst şeirlərin xü-
susiyyətlərini nəzərə alaraq bu şeir formasının aşağıdakı
növlərini müəyyən etmək olar:
- Eyni bölgülü qafiyəli sərbəst şeir;
- Fərqli bölgülü qafiyəli sərbəst şeir;
- Qismən bölgülü qafiyəli sərbəst şeir;
- Bölgüsüz qafiyəli sərbəst şeir (qafiyəli nəsr);
- Eyni bölgülü qafiyəsiz sərbəst şeir (nəzəri);
- Fərqli bölgülü qafiyəsiz sərbəst şeir;
- Qismən bölgülü qafiyəsiz sərbəst şeir;
- Bölgüsüz qafiyəsiz sərbəst şeir (mənsur şeir).
5. Şeirin forma elementlərinin məhdudiyyət yarat-
maqla bərabər aşağıdakı funksiyaları var:
- Deyilişi asanlaşdırma və gözəlləşdirmə funksiyası.
- Yadda saxlamanı asanlaşdırma funksiyası.
- Məcazlardan istifadəyə yönəltmə funksiyası.
- Mövzu vermə funksiyası.
- Müxtəlif şeirlərin eyni melodiyada oxunmasına
imkan vermə funksiyası.
Bu funksiyaları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, heç bir
şeir formasından imtina edilməməli, bütün şeir formaları
pralel olaraq inkişaf etdirilməlidir.
6. Professional bəstəkar mahnılarının yekcinsliyi və
biri-birinə oxşaması problemini aradan qaldırmağın aşa-
ğıdakı yollarını müəyyən etmək olar:
-Mahnı mətni kimi sərbəst, bölgüsüz şeir formalarına
müraciət etmək;
-Bölgülü şeir formalarına mahnı bəstələdikdə musiqi
bölgülərinin mümkün qədər şeir bölgülərindən fərqli olma-
sını təmin etmək;
- Mahnıları əvvəldən bəstələnmiş musiqiyə sonra-
dan mətn yazmaqla yaratmaq (burada əsas vəzifə bəstə-
karlardan çox yazarların üzərinə düşür).
138
Ədəbiyyat siyahısı
Tədqiqatlar və dərsliklər:
1.
Axundov Ağamusa, Şeir sənəti və dil. Bakı-1980.
2.
Araslı Həmid, Rəfili Mikayıl, Qədim ədəbiyyat. Bakı-1950.
3.
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Altı cilddə. AMEA N.Gəncəvi ad.
Ədəniyyat İns. I c.-2004; II c.-2007; IIIc-2009; IV c.-2011.
4.
Babazadə Baba, Ədəbiyyat nəzəriyyəsi elminin tarixi və
metodologiyası. Bakı-2008.
5.
Babazadə Baba, Ədəbiyyatda lirik növ. Bakı-2008.
6.
Cavadov Nuru, Şeir necə yaranır. Bakı-2004.
7.
Cəfər Əkrəm, Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu.
Bakı-1977.
8.
Cəfər Əkrəm, Mirzə Ələkbər Sabir şeirinin qafiyə lüğəti. Bakı-
2006.
9.
Cəfərov Nizami, Qədim türk ədəbiyyatı. Bakı-2004.
10.
Dəlidağ Şamil, Azərbaycan dilinin qafiyə lüğəti. Bakı-1997.
11.
Elçin, Quliyev V., Özümüz, sözümüz. Bakı-1993.
12.
Eldarova Əminə, Azərbaycan aşıq sənəti. Bakı-1996.
13.
Ədilli Şirvani, Əruz vəzninin sadələşdirilmiş qəlibləri. Bakı-
2011.
14.
Əhməd Vüqar, Ədəbiyyatşünaslıq. Bakı-2008.
15.
Əlibəyzadə Elməddin, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Ən qədim
dövrlər. Bakı-2009.
16.
Əlimirzəyev Xalid, Ədəbiyyatşünaslığın elmi-nəzəri əsasları.
Bakı-2011.
17.
Əliyev Akif, Ədəbiyyat nəzəriyyəsindən mühazirələr. Bakı-
2010.
18.
Əliyev Məmməd, Azərbaycan şeir sənəti. Bakı-2000.
19.
Əliyev Məmməd, Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı-2012.
20.
Əliyev Rəhim, Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı-2008.
21.
Fərhadov F. Q., Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı-1970.
22.
Hacıbəyov Üzeyir, Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları. Bakı-
1985.
23.
Hacıyev Abbas, Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. Bakı-2009.
24.
Heyət Cavad, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Tehran-1979.
25.
Heyət Cavad, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. II cild. Bakı-1998
139
26.
Heyət Cavad, Ədəbiyyatşünaslıq. Bakı-1996.
27.
Hüseynov Məhərrəm, Şeirşünaslıqda dil sənətkarlığı. 1960-80-
ci il-lərdə Azərbaycan poeziya dilinin öyrənilməsi problemləri.
Bakı-2007.
28.
İracoğlu Məhəmməd, Azərbaycan şeirinin vəzn və evfoniya
problemləri (ümumtürk şeiri ilə müqayisəli araşdırma əsasında).
Bakı-2008.
29.
İsazadə Ə, Məmmədov N, Azərbaycan xalq mahnıları və oyun
hava-ları. Bakı-1984.
30.
İsmayılov M, Azərbaycan xalq musiqisinin janrları. Bakı-
1984.
31.
İsmayılzadə Nigar, Müasir Azərbaycan və türk poeziyasında
sərbəst şeir (Rəsul Rza və Nazim Hikmət yaradıcılığı əsasında).
Fil.e.n.a.dər. almaq üçün təqdim olunmuş dissertasiya. Bakı-2007.
32.
Qəhrəmanlı Nazif, Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı-2008.
33.
Qəhrəmanov K., Ədəbiyyatşünaslığa giriş. Bakı-1979.
34.
Quliyev Tərlan, Anadilli əruz vəznli şeirimizin poetik inkişaf
yolu. Bakı- 2011.
35.
Quliyev Tərlan, Azərbaycan şeirinin qədim dövrü. Bakı- 2001.
36.
Quliyev Tərlan, Əruz və qafiyəşünaslıq tarixi. VIII-XVI əsrlər.
Bakı- 1998.
37.
Məmmədli Elxan, Təcnis sənətkarlığı. Bakı-1998.
38.
Məmmədov Tariyel, Azərbaycan xalq-professional musiqisi –
Aşıq sənəti. Bakı-2002.
39.
Məmmədov Tariyel, Azərbaycan klassik aşıq havaları. Bakı-
2009.
40.
Mikayılov Şəmistan, Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı-2003.
41.
Mir Cəlal, Xəlilov P., Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. Bakı-1988.
42.
Mirəhmədov Əziz, Ədəbiyyatşünaslıq. Ensiklopedik lüğət. Bakı-
1998.
43.
Namazəliyev Qafar, Azərbaycan xalq mahnı və təsnifləri. Bakı-
1985.
44.
Pirsultanlı Sədnik Paşa, Azərbaycan şifahi xalq şeiri və heca
vəzninin inkişaf tarixi. Bakı-2013.
45.
Rəfili Mikayıl, Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə giriş. Bakı-1958.
46.
Rəhimova Aytac, Azərbaycan musiqisində meyxana janrı.
Bakı-2002.
140
47.
Səfərli Ə., Yusifli X., Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Qədim və
orta əsrlər tarixi. Bakı-2008.
48.
Şəfizadə Baloğlan, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Ən qədim
dövrlər. Bakı-2003.
49.
Təbrizi Xətib, Kitab əl-kafi fi-l-əruz və-l-qəvafi (Əruz və qafi-
yə elmlərinin yekunu). Tərc. ed. Q.Allahverdiyev, red. İ.Həmi-
dov. Bakı-2005.
50.
Verdiyev Nazim, Əruz nəzəriyyəsinin riyazi-kibernetik model-
ləşdirilməsi məsələləri. Fil.e.n.a.dər. almaq üçün təqdim olun-
muş dissertasiyanın avtoreferatı. AMEA Nizami ad. Ədəbiyyat
İnstitutu. Bakı-2008.
51.
Yusifoğlu Rafiq, Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. Bakı-2009.
52.
Стеблева, И. В., Поэзия древних тюрков VI-XII веков.
Москва- 1993.
53.
Терехова, А., Всеобщая история литературы. Москва -2009.
54.
Фролов, Д. В., Классический арабский стих. История и те-
ория аруда. Москва-1991.
Şeir nümunələrinin götürüldüyü ədəbiyyat:
55.
XX əsr Azərbaycan poeziyası. M.Ə.Sabir, Ə.Nəzmi, M.S.Or-
dubadi, Ə.Qəmküsar, M.Ə.Möcüz, C.Cabbarlı, A.Səhhət, M.Ha-
di, H.Cavid, A.Şaiq. Tərt. ed. M. Məmmədov. Bakı-1988.
56.
Axundov M.F., Bədii və fəlsəfi əsərləri. Bakı-1987.
57.
Araz Məmməd, Seçilmiş əsərləri. Bakı-2010.
58.
Aşıq Ələsgər, Əsərləri. Bakı-2004.
59.
Aşıq Valeh, Alçaqlı ucalı dağlar. Bakı-1970
60.
Aşıqlar. Tərt. ed. S. Axundov. Bakı-1957.
61.
Azərbaycan aşıqları və el şairləri. Tərt. Ed. Ə.Axundov. 2
cilddə. Bakı, I c-1983, II c-1984.
62.
Azərbaycan xalq mahnıları, 2 cilddə. Bakı-2005.
63.
Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. 20 cilddə. I c:
Xalq ədəbiyyatı, Bakı-1982; II c: VII-XII əsrlər Azərbaycan
şeiri, Bakı-1989; III c: XIII-XVI əsrlər Azərbaycan şeiri,
Bakı-1983; IV c: N.Gəncəvi, Bakı-1985; V c: İ.Nəsimi, Bakı-
1985; VI c: XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı, Bakı-
1988; VII c: M.Füzuli, Bakı-1986; VIII c: XIX əsrin birinci
yarısı Azərbaycan ədəbiyyatı, Bakı-1988.
141
64.
Azərbaycanın aşıq və şair qadınları. Tərt. ed. Ə.Cəfərzadə.
Bakı-1991.
65.
Babayev R.S., Min bir mahnı. Bakı-2010.
66.
Bayatılar. Tərt. ed. V.Vəliyev. Bakı-1985.
67.
Bayram Tofiq, Seçilmiş əsərləri. Bakı-2005.
68.
Əzizinəm Qarabağ... Bayatılar. Tərt. ed. İ.Quliyev. Bakı-1993.
69.
Fikrət Tofiq, Seçilmiş əsərləri. Bakı-2006.
70.
Xəlil Zeynal, Seçilmiş əsərləri. Bakı-2004.
71.
Xəzri Nəbi. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. Bakı-2004
72.
Kaşğari Mahmud, Divanü luğat-it-türk. Dörd cilddə. Tərc. ed.
R.Əsgər. Bakı-2006.
73.
Kərim Əli, Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. I c: Şeirlər və poemalar.
Bakı-1991.
74.
Kəsəmənli Nüsrət, Seçilmiş əsərləri. Bakı-2004.
75.
Kitabi-Dədə Qorqud. Əsil və sadələşdirilmiş mətnlər. Tərt. ed.
S.Əlizadə; Nəşrə haz. və red. T.Hacıyev. Bakı-2004.
76.
Qabil, Seçilmiş əsərləri. Bakı-2004.
77.
Quliyev Ə. A, Əski türk yazılı abidələri müntəxabatı. Bakı-
1994.
78.
Müşfiq Mikayıl, Seçilmiş əsərləri. Bakı-2004.
79.
Natəvan Xurşidbanu, Əsərləri. Bakı-2004.
80.
Novruz Cabir, Seçilmiş əsərləri. Bakı-2004.
81.
Rahim Məmməd, Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. Bakı-2006.
82.
Rüstəm Süleyman, Seçilmiş əsərləri. 3 cilddə. Bakı-2005.
83.
Rza Rəsul, Seçilmiş əsərləri. 5 cilddə. Bakı-2005.
84.
Sabir M. Ə., Hophopnamə. Bakı-1992.
85.
Şaiq Abdulla, Seçilmiş əsərləri. 3 cilddə. Bakı-2005.
86.
Seyidzadə Mir Mehdi, Seçilmiş əsərləri, Bakı-2006.
87.
Səməd Akif, Seçilmış əsərləri. I cild. Bakı-2012.
88.
Şəhriyar M., Seçilmış əsərləri. Bakı-2005.
89.
Şirvani S.Ə., Seçilmiş əsərləri. Bakı-2002.
90.
Türkün 101 şairi. Tərt. ed. İslam Türkay. Bakı-1993.
91.
Vahabzadə Bəxtiyar, Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. Bakı-2004..
92.
Vahid Əliağa, Qəzəllər. Bakı-1999.
93.
Vurğun Səməd, Seçilmiş əsərləri. 5 cilddə. Bakı-2005.
94.
Ulutürk Xəlil Rza, Davam edir 37... Bakı-1992.
95.
Ulutürk Xəlil Rza,. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. Bakı-2005.
142
Kitabın içindəkilər
Ön söz (Tacir Səmimi)...................................................................................3
Giriş...............................................................................................................5
Şeirin əsas forma elementləri: misra, bölgü və qafiyə..............................6
Azərbaycan ədəbiyyatında işlənən
şeir formaları: vəznlər və şəkillər..............................................................16
-Heca vəzni.............................................................................................19
-Əruz vəzni və onun haqqında formalaşmış
yanlış təsəvvürlərə aydınlıq..................................................................40
-Azərbaycan əruzunun sadələşdirilmiş qəliblərinin siyahısı..................46
-Sərbəst şeir və onun növləri..................................................................61
-Qarışıq vəznli şeir.................................................................................81
-Şeir şəkilləri...........................................................................................85
Şeir formalarının yaranma tarixi haqqında............................................93
Şeir formalarının məhdudiyyətləri və funksiyaları...............................119
Mahnılarda mətn problemi.....................................................................125
-Mətn üçün şeir forması seçimi və bölgü məsələsi...............................125
-Mətnlə musiqinin ritmik və tonik uyğunluq məsələsi..........................127
Xalq musiqimizdə geniş yayılmış ritmik
vahidlər və qəliblər haqqında..................................................................131
Nəticələr.....................................................................................................134
Ədəbiyyat siyahısı.....................................................................................138
143
Ədilli Şirvani Kamil oğlu
AZƏRBAYCAN ŞEİRİNDƏ
FORMA MƏSƏLƏLƏRİ
144
«Елм вя тящсил» няшриййатынын директору:
профессор Nadir MƏMMƏDLİ
Компцтер дизайнери: Zahid Məmmədov
Чапа имзаланмыш 23.08.2014.
Шярти чап вяряги 9. Сифариш № 141.
Каьыз форматы 60х84 1/16. Тираj 500
Китаб «Елм вя тящсил» няшриййат-полиграфийа
мцяссисясиндя сящифяляниб чап олунмушдур.
E-mail: nurlan1959@gmail.com
Тел: 497-16-32 511-37-82; 050-311-41-89
Цнван: Бакы, Ичяришящяр, 3-cц Магомайев дюнэяси 8/4.
Dostları ilə paylaş: |