Utepbergenov Farxad

 

33

 1775-1783 yildagi metropoliyaga qarshi urushda g’olib chiqqan Shimoliy 

Amerika shtatlari (AQSh) ni tuzadilar. 1830 yilga kelib   AQSh  Texasni, 1846-48 

yilgi urushlar natijasida Nyu-Meksika, Arizona, Kolorado va Kaliforniyani bosib 

oldi. 

Lingvistik klassifikatsiya. 

I.  Ýñêèìîñ-àëåóòëàð 102 ìèíã êèøè. 

II. Algonkin-vakashlar 196 ming kishi. 

III. Na-dane («dene»-«odamlar») atapasklar asosiy xalq 210 ming kishi. 

IV. Siu-xoka-71 ming kishi, irokezlar 66 ming kishidan iborat.  

V. Penuti til oilasi chunuk va x.zo. 

VI. Yuta-atstek-tanoan til oilasi. 1,442 ming 1,020 ming atsteklar. 

Amerika xalqlarini xwjalik madaniy tiplariga qarab wrganish qulay. 

I. Eskimos va aleutlar. Arktika ovchilari va baliqchilari bwlgan eskimoslar 

wzlarini «iniut»- odamlar deb ataydilar. Ular eng shimoliy xalq bwlib, xwjaliklari 

miloddan avvalgi IV ming yillikda shakllangan. Algonkinlar ularni «eskimante» 

yani xom gwsht eyuvchilar deb ataganlar. Kiyimlari kopyushonli bwlib, ularda 

«kayak»-qayiqlar bwlgan. Uylar qordan kesib yasalgan-«iglu» uylar bwlib, morj, 

tyulen ёg’idan ёritiladi va isitiladi. XIX asrning birinchi yarmiga qadar «erkaklar 

uylari»-kajimilar mavjud bwlgan. Eskimoslar suyak va ёg’och wymakorligida 

nom qozonganlar.  

Aleutlar-(wz nomlari «unangan») eskimoslar bilan qwshni yashab, bir xil xwjalik 

yuritganlar. 

II. Shimoliy-G’arbiy indeetslar. Tlinkitlar bu gurushning tipik vakili bwlib, 

xwjalik turi asosan baliq ovlash bwlgan. Xwjalikning ёrdamchi soshalari ёvvoyi 

qwy, echki va kiyiklarni ovlash edi. Wsimlik taomlaridagi etishmovchilik ёvvoyi 

meva va wsimliklarni terish bilan twldirilgan. Xwjalik faoliyatida daraxtdan wyib 

yasalgan qayiq, sanchqi, nayza, twr va qopqonlar ishlatilgan. Matalldan faqat 

misni bilganlar. Uni tabiiy sholda olib sovuq sholda ishlov berilgan. Sopolni 

bilmagan tlinkitlar ёg’ochdan qilingan idishlarga issiq toshlarni tashlab taom 

pishirganlar. Deshqonchilik va chorvachilikni bilmagan bu qabilalar faqatgina 

itdan ovda foydalanishgan. Tlinkitlar  kerak paytda ёvvoyi qwy va echkilarni 

qwraga qamab yungni qirqib swng qwyib yuborganlar. Ularning mushim yashashi 

baliqchilikning yaxshi rivojlangani natijasida bwlgan. Shimoliy-g’arbiy 

qabilalarning ijtimoiy asosi urug’ bwlgan. Urug’lar totem shayvonlar bilan 

atalgan. Tlinkitlar va xaydalarda 2 ta: Qarg’a va Bwri fratriyalari bwlgan. 

III.  İrokez va algonkinlar-Janubiy-Sharqiy shindu qabilalari. Wzaro yaqin 

qabilalar bwlib xwjalik va madaniyatda kwplab umumiylikka ega. Ularning 

barchalari muqim yashab motiga deshqonchiligi bilan shug’ullanganlar. Qurollari 

wq-ёy, tomogavk va palitsalardan iborat bwlgan. Asosiy turar-joylari-vigvam-

daraxt shoxlaridan qurilgan chayla bwlgan. Uning usti daraxt qobig’i bilan 

qoplangan. Kiyimlari zamshadan tikilgan bwlib, undan yumshoq etik-mokasinlar 

sham tikilgan. 

---

 

34

Algonkinlar evropaliklardan birinchi bwlib tazyiqqa uchrashgan. Kurash 

uzoq davom etib Ottava qabilasi sardori Pontiak boshchiligida minglab jangchilar 

uzoq vaqt kurash olib borganlar. 

İrokezlar 5 ta qabilasi: seneka, kayyuga, onondoga, onenda, mogovkalar 

shaёtlari va faoliyatlari L. G. Morgan tomonidan wrganilgan. Olimning ёzishicha 

«uzun uylar»da irokezlarning kichik oilalari joylashib umumiy qozonlarda taom 

tayёrlashgan. Bir uyda 5-7 ta wchoq bwlgan. Morganning ёzishicha XVII asrga 

qadar irokezlarda nikosh er-xotinning birga yashashiga olib kelmagan. 

 

İrokezlarda ovchilar boshlig’i aёl kishi shisoblanadi. Ularda shokim aёldan 

tashqari «sharbiy sarkarda»sham saylangan. AQSh dagi urushlardan swng 

irokezlar rezervatsiyalarga surib chiqariladi. 1983 yili ularning soni 21 m kishiga 

etdi. 

Wrmon ovchi qabilalari. 

 Mustamlakaga qadar Kanada va AQSh da algonkin, atapask va boshqa 

qabilalar wrmonlarda karibu, los, ayiq, ёvvoyi qwylarni ovlab xwjalik yuritganlar. 

Xwjalikning qwshimcha tarmoqlari-baliqchilik va terib-termachlash orqali oziq 

twldirganlar. Bu indeetslar itni mashsus chanaga qwshganlar va u «taboggan» deb 

atalgan. Qwshni qabilalar bilan mol ayirboshlash mavjud bwlgan.  

 

 

 

 

 

Preriya ovchi qabilalari. 

 Shammaga malum badiiy «vestern»lar siymosi preriyalik otliq bizon 

ovchilari shamma vaqt sham bwlmagan. Bu ramziy timsol mustamlakadan keyin 

vujudga kelgan. 

 

Bizonlar sham oziq, sham kiyim bosh uchun xizmat qilgan. XVIII asrning 

ikkinchi yarmida indeetslar otdan foydalanishni wzlashtirganlar. Otlar (mustang)ni 

qwlga wrgatishdan avval preriya indeetslari sham itlarni chanaga qwshganlar 

shuning uchun ular otlarni-«katta seshrli it» deb nomlaganlar. Uylari kwchma 

konussimon-tipda bwlgan. Kiyimlarni bizon terisidan tayёrlashgan-zamshadan 

tikilgan. 

Gwshtni quritib saqlashgan. Qurigan gwsht talqon qilib ёg’ga va ёvvoyi 

mevalar suviga aralashtirilgan. Ushbu-pemmikan pastasini uzoq safarga ёki ovga 

wzlari bilan olishgan. «Preriya buyuk konfederatsiyalari»ni tuzgan preriyaning 

shindulari 1837-1890 yillarda yana wz erlaridan shaydalib rezervatsiyalarga 

yuborilgan. 

Kaliforniya shindulari. 

Qatoriga Nevada va Yuta shtatlaridagi asholi sham kiradi. Ular 7ta til 

oilasiga (atapask, algonkin, xoka va boshqalar) mansubdir. Bu qabilalar terib-

termachlash, qisman ovchilik shamda baliqchilik bilan shug’ullanganlar. Ёzda 

chodir va chaylalarda, qish paytida (bir uyda 700 kishiga qadar) yarim ertwlalarda 

---