Utepbergenov Farxad

 

25

AFRIKA XALQLARI. 

 

Er yuzi quruqlik qismining 20% ni egallagan Afrika qitasining maydoni 

30,3 mln.km.

2

 Olimlarning shisoblariga qaraganda 1650 yili unda 100 mln. (er 

yuzining 18%) asholisi yashagan bwlsa, XX asr boshlarida 130 mln. 7,5% kishisi 

istiqomat qilgan. 

 

Afrika xalqlari madaniyatiga qitaning geografik sholati katta tasir etgan, 

uning shududlari ekvatorial va tropik zonalardan iborat. Afrikaning 66%i savanna, 

dasht va sashrolardan tashkil topgan. Eng yirik darёlari: Nil (6500 km. suv 

shavzasi 2800 km.

2

), Kongo (4600-3690), Niger (4160-2099), Zambezi (2860-

1330). Kwllar: Tana, Turkana, Ukereva (Viktoriya), Kivu, Tanganika, Nyasa. 

Afrika banan, yams, er ёng’oq, er loviyasi, sorgo, teffa, kofe daraxti, ёg’ va finik 

palmasi, kauchuk lianasi va boshqa ekinlar vatanidir. 

 

Qita oltin, xromit, olmos zashiralari bwyicha birinchi marganets, kobalt, 

qalay, uran, platina zashiralari bwyicha oldingi wrinlarni egallaydi.  

 

Antropologik tarkibi. Qita inson vatanidir. Arxeologlar Lyuis va Richard 

Likilar topgan arxantroplar 3-3,6 mln. yil bilan belgilangan. İrqlar doirasida asholi 

evropeoid, negroid, kichik pigmey, boskon (koysan), shabashoid va mongoloid 

(Madagaskar malgashlari)dan tashkil topgan. 

 

Qitaning shimoli, Sashroi Kabirning janubida evropeoidlar: arablar, 

tuareglar, barbarlar yashab ular irqning Wrta er dengizi tipiga oiddir. 

 

Sashrodan janubdagi kwpchilik asholi negroidlardir. Ular sham 2 ta lokal 

gurush nilotlar va past bwyli pigmeylardan iborat. Negroid va evropeoidlar 

oralig’ida xabash irqiy tipi shakllangan. 

 

Afrikaning janubiy rayonlarida koysan, bushmen va gottentotlar yashab ular 

keng burni, jingalak sochlari bilan negrlarga yaqin bwlsa; yapaloq yuzlari, sariq-

sarg’ish badan ranglari, epikantuslari (kwzlarining qisiqligi) nisbatan yupqa va 

ingichka lablari bilan mongoloidlik xususiyatlarini kuzatish mumkin. 

 

Asosiy xususiyatlari: steatopigiya - dumbalarida ёg’ twplanishi bwlib, u 

qurg’oqchilikda suv-tuz almashinuvini yaxshilashga ywnaltirilgan. Bu asholining 

yana bir xususiyati ularning yuzlari va badanlarida ajinning erta tushishidir.  

 

Madagaskar malgashlari mongoloid va avstroloidlar oralig’ida shakllangan 

bwlib ular bu ikki irq xususiyatlarini mujassamlashtirgan. Bu irqiy gurushlar 

Afrikaning wzida shakllangan bwlib, yuqori paleolit va mezolitda nisbatan wz 

xususiyatlarini egallaganlar. 

Lingvistik klassifikatsiya. 

 Afrika asholisining til klassifikatsiyasi sham rang-barangdir. Misol uchun 

Germaniyalik olim Meynxof 20-30 yillarda faqat bantularda 184 til va lashjalarni 

wrgangan. Belgiyalik Van Byulk esa 50 yillar Zairda 518 mustaqil til bwlganini 

takidlaydi. Bugungi etnografiyaga oid darsliklarda lingvistika Grinberg 

klassifikatsiyasi bwyicha beriladi. 

 

I. Afrosiё til oilasi: semit, kushit va barbar, shuningdek chad tillari 

gurushlariga bwlinadi. Semit tillarida gaplashuvchi asholi qitaning shimoliy va 

---

 

26

shimoliy-sharqiy shududlarida yashaydi. Efiopiyaning asosiy asholisi tigre, tigrai, 

amxara, galla-gurage, xararilar sham semit tillar oilasiga mansubdir.  

1) Kushit til gurushiga oid asholi Efiopiyadan, Sudan, Somali, Djibuti shimoliy-

sharqiy Keniyaga qadar joylashgan. Bedja, ababde, galla, oromo, sidamo, 

somali va boshqalar. 

2) Barbarlar - Mavritaniya, Mali, Nigerda yashaydilar. Eng kwp sonlilari tuareg 

va imoshag (tamoshen tili)lardir. 

3) Semit tili barcha arab xalqlari gaplashadigan tildir. 

4) Chad gurushi Shimoliy Nigeriya, Niger - xausa eng yirigi, kwp sonli bwlmagan 

kotoko, muzku, karekarlar va boshqalar. Xausalar tili Afrikada xalqaro savdo 

tili bwlgan. 

 

II. Niger-kordofan til oilasi. U 2 ta gurush va kwplab mayda 

gurushchalarga bwlinadi. 

1) Niger-kongo gurushi: g’arbiy atlantik, kva, benue-kongo, mande va adamaua. 

Senegal, Gambiya, Gvineya Bissau, Serre-Leone, Liberiya, Gana, Togo, Benin, 

Mali xalqlar ushbu til oilasiga mansubdir. Eng yiriklari senufo, ibo, ashanti, 

yoruba va boshqalar. 

2) Benue-kongo gurushi asholisi Kamerun, Kongo, Zair, Namibiya, Botsvana, 

Tanzaniya, Zambiya va Zimbabvelarda yashaydi. Umumiy bantu tillari nomiga 

sham ega. Kordofan tillari Sudan asholisida tarqalib u sham 5 ta gurushga 

bwlinadi. 

 

III. Nil-sashro til oilasi sham turli xil bwlib, songai, sashro, maba, fur, 

shari-nil, koma gurushlariga bwlinadi. 

 

IV. Koysan tillari. Markaziy, Janubiy va Sharqiy Afrika erlaridan gottentot 

va bushmenlar tilidir. Ular Botsvana, Namibiya, Angola va JAR da tarqoq 

yashaydilar. «Koykain» («odamlar sarasi» gottentotlarning wzlik atamasi bwlsa, 

«saan» deb ularni bushmenlar atashadi. Namibiyadagi damaralar sham shu 

gurushga kiradi.  

 

Avstroneziya til oilasiga Madagaskar oroli malgashlari kiradi. Ularning 

tillari malayo-polineziya gurushiga yaqindir. 

 

Bugungi kunda Afrikada 200-250 ta etnoslar mavjud. Ulardan faqat ikkitasi 

bitta davlatda yashaydi. Amxara Efiopiya va yoruba Nigeriyada. 83 ta xalq soni 1 

mln.dan ortiqroqdir. Xausa 25 mln, yana 10 mln. kishi bu tilni biladi. Amxara 13 

mln, ibo va fulbe 15 mln.dan, yoruba 20 mln. va boshqalar. Afrikani wrganilishi 

tarixiga nazar solsak, Karfagen miloddan avv. 146 yilda rimliklar tomonidan tor-

mor etilishi bilan uning wrnida imperiyaning Afrika viloyatlari vujudga keladi. 

Nubiya, Dangola va Xabashiston shaqida IX asrda al Farg’oniy malumotlar ёzib 

qoldirgan. Mushammad Xorazmiyning «Surat ul arzi»da wsha davrda malum 

bwlgan barcha mamlakatlar va joy koordinatalari berilgan. Beruniyning ёzishicha 

qitada asholining mashg’ulotlari, savdo-sotiq darajasi yuksak bwlgan. Afrika 

shaqida Nosir Xisrav (IX asr) sham malumotlar ёzib qoldirgan. 

Etnik tarixi. 

---