World Bank Document

72 
 
1.45.
 
YaxĢı  bazar  institutları  qlobal  inteqrasiyanın  yuxarı  səviyyədə  olmasını  nəzərdə 
tutur. Bu, kiçik iqtisadiyyatların təcrübəsindən irəli gəlir və post-neft Azərbaycan üçün də 
gələcəkdə  vacib  olacaq.  Ġxraclarını  diversifikasiya  etmiĢ  və  dövlət  maliyyəsinin  idarə 
olunmasını  yaxĢılaĢdırmıĢ  təbii  ehtiyatlarla  zəngin  olan  ölkələr  uğur  əldə  etmiĢlər.  Uğur  əldə 
etmiĢ  təbii  ehtiyatlarla  zəngin  olan  ölkələr  –  Çili,  Malayziya  və  Ġndoneziya  -  institusional 
potensialını  gücləndirmiĢ  və  sonra  təbii  ehtiyatlarını  iqtisadi  artımın  stimullaĢdırılması  üçün 
istifadə etmiĢlər. Eyni zamanda, bir sıra kiçik iqtisadiyyatlar – Çexiya, Ġrlandiya, Cənubi Koreya 
və  Tayvan  –  qlobal  bazarda  rəqabət  apararaq  və  institusional  potensialı  gücləndirərək  kiçik  bir 
zamanda yüksək gəlirli ölkələrə çevrilmiĢlər.  Kiçik ölkələr üçün iqtisadiyyatın açıqlığı zəruridir 
(bazarların  geniĢləndirilməsi  zərurəti,  rəqabətli  olmaq  və  sair).  Bununla  belə,  qeyd  etmək 
vacibdir ki, uğur əldə etmiĢ təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələr idxal və BXĠ vasitəsilə ölkəyə 
lazımı komponentləri cəlb edərək ixraclarının diversifikasiya olunmasına nail olmuĢlar. Məsələn, 
Malayziya  və  Çili  təbii  ehtiyatlar  sektorlarının  texnoloji  hissəsini  geniĢləndirib  və  müqayisəli 
üstünlüyə  malik  olan  yeni  sahələr  yaratmıĢdırlar.
41
 Bu  cür  ölkələrin  səciyyəvi  cəhəti  aĢağıdakı 
məsələlərə yönəldilmiĢ siyasətləri nəzərdə tutur: sahibkarlıq mühitinin yaxĢılaĢdırılması və BXĠ-
lərin  cəlb  edilməsi    (məsələn  ticarətin  asanlaĢdırılması,  rəqabət  siyasəti,  ixtisaslaĢmıĢ  iĢçi 
qüvvəsi),  elə  diversifikasiya  strategiyasının  hazırlanması  (təbii  ehtiyatlar  sektorları  vasitəsi  ilə 
həm  Ģaquli  həm  də  üfüqi  diversifikasiya),  hansı  ki,  yüksək  bacarıq  və  təcrübə  tələb  edən 
ixtisaslara keçməkdən öncə mövcud olan iĢçi qüvvəsinin güclü tərəflərini inkiĢaf etdirir və özəl 
və  dövlət  qurumların  fəaliyyətinin  uzlaĢdırılmasına  yönəldilmiĢ  səyləri  gücləndirir.  Diaqram 
1.26-də  Azərbaycan  rəqabət  aparmaq  istədiyi  bir  sıra  kiçik  iqtisadiyyatların  ixrac  vəziyyəti 
göstərilib. Diaqram 1.27-a isə bir sıra təbii ehtiyatlarla zəngin və uğurla diversifikasiya olunmuĢ 
ölkələrin qeyri təbii ehtiyatlar ixracı təsvir olunub.  
1.46.
 
YaxĢı  bazar  institutları  ixracın  asanlaĢdırılmasına  (xüsusi  sektorların  və  yaxud 
dünya  bazarına  çıxmaq  imkanları  nümayiĢ  etdirən  malların)  yönəldilmiĢ  dövlət  və  özəl 
sektorlar  arasında  güclü  əlaqənin  qurulması  ilə  tamamlanmıĢdır.  Dövlət və özəl sektorları  
arasında  güclü  əlaqənin  yaradılması  maliyyə  bazarlarına  çıxıĢın  gücləndirilməsini,  keyfiyyətin 
                                                 
41
 J-F Jamet, ―What can Azerbaijan learn from successful diversification strategies abroad?‖, ÖİM Background 
Paper, 2007 
Diaqram 1.25:
 
Ġnstitusional
 
keyfiyyətin uzunmüddətli ölçülməsi 
 
 
Mənbə: Clague, Keefer, Knack və Olson (1999) hesablamaları əsasında (DB). 
Qeydlər: (a) Avronun tədavülə buraxılması ilə bağlı Ġrlandiya və Hollandiya üçün 1998-ci ildən sonra məlumat 
yoxdur; (b) Azərbaycan və Slovakiya üçün 1992-ci ilə qədər məlumat yoxdur; (c) Gürcüstan, Qazaxıstan və 
Ermənistan üçün 2006-2007-ci illərin orta rəqəmləri verilib; və (d) 1979-cu ilə qədər Ġndoneziya üçün məlumat 
yoxdur.
 
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Çili
İndoneziya
Norvec
Malaziya
Koreya
Niderland
İrlandiya
Slovakiya
Azərbaycan
1965-75
1976-90
1991-2000
2001-07

---

73 
 
standartlaĢdırılmasını,  nəqliyyat  xərclərinin  azaldılmasını  və  sair  məsələləri  məqsəd  tuturdu.  
HaĢiyə 1.4-də Malayziya və Çilinin nümumələri göstərilib.  
Diaqram 1.26: Bir sıra kiçik ölkələrin ixracı (ÜDM-də%)    
 
Diaqram  1.27:  Təbii  ehtiyatlarla  zəngin  olan  ölkələrdə  qeyri-
təbii        ehtiyatlar ixracı (ÜDM-də,%) 
 
Note: (*) non-oil exports as percent of non-oil GDP. 
1.47.
 
Hökumət  ölkə  iqtisadiyyatının  diversifikasiyasında  böyük  rol  oynaya  bilər,  lakin 
rəqabət qabiliyyətinə də diqqət yetirmək zəruridir. Bir sıra təbii ehtiyatlarla zəngin və zəngin 
olmayan  ölkələr  üzrə  10  uğurlu  diversifikasiya  halının  təhlili  özəl  sektorun  dəstəklənməsi  və 
diversifikasiyanın  təĢviqi  üçün  hökumətlər  tərəfindən  görülə  bilən  ümumi  tədbirləri  müəyyən 
etmiĢdir.
42
 AĢağıdakı sənayelər/ölkələr üzrə tədqiqat aparılmıĢdır: Hindistanda proqram təminatı; 
Tayvanda  və  Malaysiyada  elektronika,  Malaysiyada  palma  yağı  və  palma  yağı  ilə  bağlı 
məhsullar,  Çilidə  qızıl  balığın  yetiĢdirilməsi,  Çilidə  Ģərab  istehsalı,  Hindistanda  üzümçülük, 
Hindistanda  qarğıdalı  istehsalı,Uqandada  balıqçılıq,  Keniyada  quĢçuluq.  Qeyd  olunan  uğurlu 
diversifikasiya hallarında hökumətlər aĢağıdakı ümumi tədbirləri həyata keçirmiĢdir:  

 
Hökumət  qeyri-ənənəvi  və  yenicə  yaranan  sənayelərin  dəstəklənməsi  üçün  məqsədlər 
müəyyən etmiĢdir. Yeni sənayelər ixracyönümlü artım və xarici valyutanın dəyərli mənbəyi 
olaraq, eyni zamanda məĢğulluqla bağlı məqsədlərə də xidmət edirdi. 

 
O  demək  deyil  ki,  Hökumətlər  yalnız  qaliblərə  dəstək  verirdi  (elektronika,  palma  yağı,  və 
qızıl  balıq  istisna  olmaqla.  Qızıl  balığın  yetiĢdirilməsi  bu  fəslin  1.4  haĢiyəsində  müzakirə 
olunur).  Əksinə,  Hökumətlər  digər  sənayelərlə  müqayisədə  daha  sürətlə  artan  sənayelərə 
dəstək  verirdi.  Onlar  özəl  sektorun  yeni  texnologiyaları  tətbiq  etmək  və  öyrənmək  və  ixrac 
rəqabətini  dərinləĢdirmək  imkanlarını  asanlaĢdıraraq  onların  ixracyönümlü  artımına  təkan 
verirdi.   

 
Hökumətlər  ixraca  dövlət  dəstəyi  verərək  qalibləri  mükafatlandırıb,  rəqabətə  dözməyənlərə 
isə yardımı dayandırırdı. 

 
Daxili Ģirkətlər arasında, daxili və xarici Ģirkətlər arasında rəqabət əsasən məhdudiyyətsiz idi. 
                                                 
42
 Chandra, Vandana (ed.) Technology, adaptation, and exports: how some developing countries go it right. World 
Bank 2006. Adapted from Box 1.2, page 40. 
M
 
 ə
 
nb
 
ə
 
: Comtrade
 
91.7%
 
0%
 
20%
 
40%
 
60%
 
80%
 
Çili
 
Indoneziya
 
Norvec
 
Niderland
 
Malaziya
 
Azərbaycan
 
1965
 
-
 
75
 
1976
 
-
 
90
 
1991
 
-
 
00
 
2001
 
-
 
08
 
M 
 
ənbə 
 
: :Comtrade 
 
0%
 
20%
 
40%
 
60%
 
80%
 
Koreya
 
Mavrikiya
 
Tayvan
 
Çex Res.
 
Irlandiya
 
Az?rbaycan*
 
1965
 
-
 
75
 
1976
 
-
 
90
 
1991
 
-
 
00
 
2001
 
-
 
08
 

---