World Bank Document

74 
 

 
Beynəlxalq  mülkiyyət  hüquqlarına  riayət  etmək  daxil  olmaqla  Qanunun  tələbləri    bütün 
hallarda tətbiq olunurdu. 

 
Bəzən milli fikir formasında səslənən siyasi öhdəliklər sənayedə uğur əldə etmək üçün vacib 
rol oynayırdı. 
                                                 
43
 OECD, Trade and competitiveness in Argentina, Brazil and Chile: not as easy as A-B-C, 2004 
  
HaĢiyə 1.4: Təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələrdə diversifikasiya: Malaysiya və Çili 
Malayziyada palma yağının diversifikasiya proqramı 
 
1957-ci ildə müstəqillik əldə olunandan sonra Malayziya iqtisadiyyatı rezin və qalaydan asılı idi. Belə ki, həmin dövr ərzində 
rezin və qalay ölkə ÜDM-nın 50 faizini təĢkil edirdi və bu malların istehsalı hökumət tərəfindən dəstəklənirdi. Lakin, sintetik 
rezinin  gəliĢi  rezinin  qiymətinin  aĢağı  düĢməsinə  gətirib  çıxarmıĢ  və  60-cı  illərin  iqtisadi  və  sosial  böhranının  yaranmasının 
səbəbi  olmuĢdur.  Hökumət  iqtisadi  artıma  təkan  vermək  üçün  iqtisadiyyatın  bazasını  geniĢləndirmək  zərurətini  etiraf  etmək 
məcburiyyəti ilə üzləĢmiĢdir. Nəticədə Hökumət palma yağının ixracını inkiĢaf etdirmək və istehsal sektorunun artırılmasına 
yönəlmiĢ  sənaye  zonalarının  yaradılması  əsasında  diversifikasiya  strategiyasını  qəbul  etmiĢdir.  Palma  yağı  sənayesinin 
stimullaĢdırılması özünü doğrultmuĢ və nəticədə kənd və kənd təsərrüfatına verilən önəm kəndlərin yoxsul  təbəqəsinə gəlir 
əldə etmək və iĢlə təmin olmaq Ģəraitini yaratmıĢdır. Bu, əsasən bazarın geniĢlənməsi və dərinləĢməsi təĢəbbüsü, tədqiqatlar 
və  inkiĢaf  (TĠ)  və  əlveriĢli  tənzimləmə  çərçivəsinin  yardılmasına  arxalanan  palma  yağı  istehsalının  artırılmasına  və  ixracın 
zənginləĢdirilməsinə yönəldilmiĢ siyasətin nəticəsində baĢ vermiĢdir: 

 
Federal torpaq inkişafı qurumu palma yağının istehsal edən fermaları stimullaĢdırmaq üçün torpağı olmayanlara torpaq 
paylamıĢdır.  

 
Palma  yağının  qeydiyyata  alınması  və  lisenziyalaşdırma  qurumu  palma  yağının  istehsalı,  nəqli,  saxlanması,  ixracı  və 
satıĢı ilə bağlı qurumlara lissenziya verilməsi,  məhsulun keyfiyyətinə nəzarət edilməsi və ticarət müqavilələrinin qeydə 
alınması yolu ilə palma yağı sənayesinin lazımı qaydada inkiĢaf etməsini təmin etmiĢdir.  

 
Malayziyanın palma yağı tədqiqat institutu məhsuldarlığın artırılması, əlavə dəyər, keyfiyyət və palma yağı sənayesinin 
digər  aspektlərinə  görə  cavabdehlik  daĢıyırdı.  Xüsusilə,  institut  palma  yağına  həsr  olunmuĢ  bir  sıra  tədqiqatlar 
hazırlamıĢdır. 

 
Malayziyanın  palma  yağının  istehsalının  stimullaĢdırılması  Ģurası  ticarət  missiyaları,  sərgilər,  və  palma  yağının  qida 
xüsusiyyətləri  barədə  məlumatları  yaymaqla  palma  yağının  beynalxalq  bazarlara  çıxıĢını  təmin  etmək  və  ictimayyətlə 
əlaqələrin  qurulmasına  görə  məsul  idi.  Bu  qurum  istehlakçıların  palma  yağı  məhsulları  barədə  biliklərin  artırılması 
sahəsində mühim səylər göstərmiĢ və palma yağının istifadə olunmasının inkiĢafı üçün texniki dəstək vermiĢdir 
 
-
 
 
 
Çilidə diversifikasiya (mis). 
 
Çili Ģaquli və üfuqi inteqrasiyanın uzlaĢdırılması yolu ilə kənd təssərüfatı məhsullarıının istehsalı və qida emalı 
məhsullarının ixracını təmin edən uğurlu diversifikasiya modelini təklif edir. Dünya qida sənayesi təmərküzləĢib 
və  beynəlxalqlaĢıb  ki,  burada  pərakəndə  satıĢ  qida  zəncirinin  əsas  komponentinə  çevrilib.
43
 Bu  baxımdan  aqro-
qida sektorunun dünya bazarlarında rəqabət qabilliyəti aĢağı loqistikadan, nəqliyyat xərclərindən və ümumiyyətlə 
qida  zəncirinin  vəziyyətindən  asılıdır.  Eyni  zamanda  bu  proses  aqronomiya  üzrə  tədqiqatların  aparılması, 
texnologiyaların cəlb olunması, iĢçilərin treninqlərinin keçirilməsi, keyfiyyət standartlarının yaxĢılaĢdırılması və 
kreditə çıxıĢın sadələĢdirilməsi yolu ilə məhsuldarlığın artırılmasını tələb edir.  
 
Çili  aqrar  və  qida  məhsullarının  (Ģərab,  orqanik  məhsullar,  təzə  meyvələr  və  yüksək  keyfiyyətli  taxıl)  ilkin 
differensiasiyasında  və  ixracının  xidmət  komponentinin  inkiĢafında  (yaxĢı  loqistika  və  brendlər  hesabına) 
xüsusilə  uğurlu  olmuĢdur.  Bu  tədbirlər  ölkənin  göstərdiyi  iqtisadi  mühitin  yaxĢılaĢdırılması  üçün  böyük 
əhəmiyyət kəsb etmiĢlər: sabit makroiqtisadi vəziyyət, müasirləĢdirilmiĢ infrastruktur, inteqrasiya olunmuĢ ticarət 
Ģəbəkəsi  (kiçik  fermerlər  daxilolmaqla),  qeyri-ticari  sektorda  rəqabət,  kreditə  daha  yaxĢı  çıxıĢ,  təhsil  və 
tədqiqatlar. 
 
Qızıl  balıq  sənayesinin  inkiĢafı  beynəlxalq  müvəffəqiyyət  əldə  etmək  sahəsində  hökumətlə  özəl  sektorun 
əməkdaĢlığı  baxımından  xüsusilə  maraqlıdır.    Hökumət,  ilkin  olaraq  ölkənin  balıq  təsərrüfatları  üçün  mövcud 
olan imkanları  müəyyən etdi  (donorlardan yardım və  birlikdə  maliyyələĢdirmə) və  bu sektorun tədricən inkiĢaf 
etdirilməsi  üzərində  iĢləyən  qurumları  maliyyələĢdirdi.  Çili  Hökuməti  qızıl  balıq  və  forel  təsərrüfatlarının 
yaradılmasına birinci dəfə 1960-cı ildə diqqət yetirmiĢdir. Bu məqsədlə balıqçılıq təsərrüfatlarının texniki-iqtisadi 
əsaslandırılmasının  nəzərdən  keçirilməsi,  görülməli  iĢlərin,  istiqamətlərinin  müəyyən  olunması,  donorlarla 
əməkdaĢlığın  qurulması  (Yaponiyanın  Beynəlxalq  ƏməkdaĢlıq  Agentliyi)  və  bir  sıra  yerli  ekspertizaların 

---

75 
 
 
 
1.48.
 
Ġslahat aparmamaq baha baĢa gəlir. Digər tərəfdən isə məlumdur ki, təbii ehtiyatlarla 
zəngin  olan  ölkələr  inkiĢaf  sahəsində  zəif  ola  bilərlər.  Uğursuzluq  adətən  məmurların 
vəzifələrindən  sui-istifadə  və  korrupsiyaya  meyllilik,  təbii  ehtiyatlar  sektorunun  iqtisadiyyatın 
digər  sektorlarına  dolayı  effektinin  olmadığı,  ixracın  zəifliyi  və  dövlət  xərclərinin  aĢağı 
səmərəliliyi  Ģəraitində  baĢ  verir.
44
 Digər  sözlərlə,  belə  bir  hallar  adətən  müvafiq  qurumların 
zəifliyi
45
 və dövlət xərclərinin qeyri-məqbul idarəçiliyi mühitində mümkündür.
46
 Diaqram 1.25-
də Azərbaycanda institusional baxımdan güclü olan tərəflərin ümumi qiymətləndirilməsi və təbii 
ehtiyatlar bumu müĢahidə olunan dövrdə təbii ehtiyatlarla zəngin olan ölkələrlə və kiçik və açıq 
iqtisadiyyatlarla müqayisəsi göstərilib. Diaqramda göstərildiyi kimi (digər ölkələrlə müqayisədən 
də  bunu  görmək  olar)  Azərbaycanda  dövriyyəni  təmin  edən  qurumlar  (faktiki  olaraq,  bazarları 
iĢlədəd qurumlar) zəifdir. Eyni zamanda diaqram göstərir ki, Azərbaycanda yaxĢı nəticələr əldə 
olunub və ölkə boĢluqları aradan qaldırmaq üçün iĢləyə bilər. 
1.49.
 
Bu  kimi  təbii  ehtiyatlarla  zəngin  olan  ölkələr  xərclərin  sabitləĢdirilməsi  üçün 
kəsir/borc  qaydalarının  yaradılması,  dövlət  xərclərinin  Ģəffaflığı  və  korrupsiyaya  qarĢı 
təĢəbbüslərin  təĢviq  edilməsi,  ticarət  maneələrinin  aradan  qaldırılması,  sahibkarlığın 
tənzimləməsinin  sadələĢdirilməsi  və  dövlət-özəl  qarĢılıqlı  əlaqələrin  inkiĢaf  etdirilməsi  yolu  ilə 
yüksək  gəlirlər  əldə  etməyə  müvəffəq  olublar.  Eyni  zamanda    məlumdur  ki,  təbii  ehtiyatlarla 
zəngin olan ölkələr iqtisadi uğur əldə etməkdə problemlərlə üzləĢirlər ki, bu da bu ölkələrə xas 
olan məmurların vəzifələrindən sui-istifadə və korrupsiyaya meylliliklə bağlıdır. Bununla yanaĢı 
təbii ehtiyatlar sektorunun iqtisadiyyatın digər sektorlarına dolayı effektinin olmadığı üçün onun 
digər  sektorların  ixracına  və  məĢğulluğa  təsiri  az  olur.  Bütün  bu  problemlər  zəif  institutların 
mövcudluğu və qeyri-məqbul dövlət maliyyəsinin mövcudluğu ilə ağırlaĢır. 
1.50.
 
Uğurla  diversifikasiya  olunmuĢ  təbii  ehtiyatlarla  zəngin  olan  ölkələrin  təcrübəsi 
göstərir  ki,  hökumət  tərəfindən  neft  gəlirlərinin  ən  səmərəli  istifadə  istiqaməti  özəl 
sektorun  məsrəflərinin  azaldılması  istiqamətidir.  Bu  isə  iqtisadiyyatın  volatilliyini  azaldan 
(məzənnə, inflyasiya) makroiqtisadi siyasətin tətbiq olunmasını nəzərdə tutur. Eyni zamanda bu, 
                                                 
44
  Sachs və Warner 2001.  
45
 Lane və Tornell 1995. 
46
 Manzano və Rigobom 2007. 
keçirilməsi  məqsədilə  Balıqçılığın  ĠnkiĢafı  Ġnstitutu  və  Kənd  təsərrüfatı  və  heyvandarlıq  xidməti  yaradılmıĢdır. 
Birinci  Çilinin  qızıl  balıq  sektoruna  Yaponiya  Ģirkətləri  investisiya  yatırmıĢlar.  1974-cü  ildə  Çilinin  Ġqtisadi 
ĠnkiĢaf  Agentliyi  (CORFO)  forel  təsərrüfatının  inkiĢafı  üçün  birinci  kreditini  ayırmıĢdır.  Qızıl  balıq  və  forelə 
tələb  artdıqca  bu  təkcə  istehsalın  artımını  gücləndirməmiĢdir.  Müəssisələr  balıq  yetiĢdirilməsi  üçün  zəruri  olan 
komponentlərin  istehsalında  da  özlərini  tam  Ģəkildə  təmin  etmək  baxımından  müstəqillik  əldə  etmiĢlər  (balıq 
torları, balıq yetiĢdirilməsi üçün xüsusi göllər) (kürüdən baĢqa)). Nəticədə, 1980-cı ildə balıq sənayesi artdıqca bu 
sahəyə cavabdeh olan Dövlət qurumlarında da dəyiĢikliklər baĢ vermiĢdir: strategiya və siyasət funksiyaları icra 
və nəzarət funksiyalarından ayrılmıĢdır. 
 
Ġllər ərzində hökumət bir sıra qurumları inkiĢaf etdirmiĢ, donorlar üçün Ģərait yaratmıĢ və sənayenin inkiĢafı üçün 
çoxsaylı imkanlar təklif etmiĢdir: kreditlərlə təmin olmaq üçün CORFO, yerli Ģirkətlərin həm-idarəçilik layihəsi 
Kanadanın  Beynəlxalq  ĠnkiĢaf  Agentliyi  tərəfindən  maliyyələĢdirilmiĢ,  daxil  əməkdaĢlıq  Norveç  və  Yapon 
Ģirkətləri  tərəfində  həyata  keçirilmiĢdir;  Fundacion  Chile  (mənfəət  əldə  etmək  məqsədi  olmayan  özəl  fond) 
çoxsaylı  eksperimentlərin  və  biliklərin  yayılması  sahəsində  çox  iĢlər  görmüĢdür.  1980-cı  ildə,  istehsalçıların 
kritik kütləsi formalaĢarkən aĢağıdakı məsələlərlə məĢğul olmaq məqsədilə xüsusi asosiyasiya (ĠNTESAL – qızıl 
balıq  və  forel  institutu)  yaradılmıĢdır  (a)  marketinq  tədqiqatları  və  (b)  standartların  yaradılması.  Hökumət 
tənzimləmə tədbirlərinin səmərəliliyinə diqqətini  yönəltmiĢdir (yurisdiksiyalar üzrə). 1990-cı ildə yeni bazarlara 
daxil olmaq imkanlarının araĢdırılması məqsədilə  Salmocorp səhmdar cəmiyyəti yaradılmıĢdır.
 

---