1
XARİCİ DÖVLƏT BORCLARI VƏ
BMİ-LƏRİN LAYİHƏLƏRİNDƏ İCTİMAİ İŞTİRAKÇILIQ
www.bankmonitoring.org
2
XARİCİ DÖVLƏT BORCLARI VƏ BMİ-LƏRİN LAYİHƏLƏRİNDƏ İCTİMAİ
İŞTİRAKÇILIQ
Bank Monitorinq Koalisiyası
Müəlliflər:
Zöhrab İsmayıl
Salman Nəcəfov
Fuad Cəfərli
Fridrix Ebert Fondu maliyyələşdirib
3
MÜNDƏRİCAT
1. Giriş ...............................................................................................................................5
2. Azərbaycanın xarici borcları .........................................................................................7
3. Azərbaycanın xarici borcları ödəmə qabiliyyəti ...........................................................13
4. Beynəlxalq maliyyə institutlarının Azərbaycan üzrə strategiyaları ..............................16
5. Beynəlxalq kredit layihələrində ictimai iştirakçılıq ......................................................20
Tövsiyələr ..........................................................................................................................27
4
QISALTMALAR
AÇG
“Azəri-Çıraq-Günəşli”
AİB
Asiya İnkişaf Bankı
AYİB
Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı
AİYİB
Azad İqtisadiyyata Yardım İctimai Birliyi
ARDNF
Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu
BƏƏ
Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri
BMİ
beynəlxalq maliyyə institutları
DB
Dünya Bankı
İİB
İslam İnkişaf Bankı
KİV
kütləvi informasiya vasitələri
MBQ
Milli Büdcə Qrupu
MMC
məhdud məsuliyyətli cəmiyyət
NHMT
Neftçilərin Hüquqlarının Müdafiəsi Təşkilatı
YBƏA
Yaponiya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Agentliyi
SDR
xüsusi borcalma hüququ
İVMM
İctimai Vəsaitin Monitorinqi Mərkəzi
QHT
qeyri-hökumət təşkilatları
XFO
Xüsusi Fasilitasiya Ofisi
5
1. GİRİŞ
Son 10 il ərzində Azərbaycan hökuməti beynəlxalq maliyyə institutlarından müxtəlif idarəetmə
islahatları, infrastrutkur və sosial layihələrinin həyata keçirilməsi məqsədilə kreditlərin
alınmasını intensivləşdirib. Neft gəlirlərinin artdığı bir dövrdə ölkənin kredit reytinqinin də
artması ilə Azərbaycan hökumətinin aldığı borcların məbləği çoxalmaqda davam edir. 2012-ci il
yanvar ayının əvvəlinə Azərbaycan hökumətinin imzalanmış kredit layihələrinin ümumi məbləği
10.495 milyon ABŞ dolları təşkil edib ki, bunun da 5.818 milyonu xərclənib
1
.
Bir tərəfdən artan maliyyə imkanları və xarici borcun ÜDM-ə nisbətinin aşağı olması xarici
kreditorlardan alınan borcun məbləğinin o qədər də yüksək olmadığını göstərir. Əksinə, bir sıra
iqtisadçı ekspertlərin fikrincə, xarici borclar makroiqtisadi inkişaf baxımından çox
əhəmiyyətlidir, çünki uzunmüddətli borclar təxirəsalınmaz layihələrin maliyyələşdirilməsində
“təcili yardım” maşınına bənzəyir. Azərbaycan hökumətinin həlli vacib layihələrinin həyata
keçirilməsi üçün daha çox vəsait tələb olunur və görünən budur ki, hökumət bu sahədə aktivlik
göstərərək daha çox borclanmaya gedir. Lakin imzalanmış kreditlərin 96%-nin 10 ildən artıq
müddətli kreditlərin təşkil etdiyini və onların ödənilməsinin neft gəlirlərinin azaldığı dövrə
təsadüf edəcəyini nəzərə alsaq, gələcəkdə borcların qaytarılmasında çətinliklərin yaranması
ehtimalı vardır. Onu da qeyd edək ki, xarici borcların 2012-2013-cü illərdə kəskin artacağı
gözlənilir. Hökumətin proqnozlarına əsasən, 2012-ci ildə 1472,6 milyon manat, 2013-cü ildə isə
1.300 milyon manat xarici kredit alınacaq. Beləliklə də 2014-cü ilin əvvəlinə xarici borclar 8
milyard dolları keçəcək ki, bu da həmin dövrə xarici borcların 2013-cü ilin proqnozlaşdırılan
ÜDM-nə nisbətinin 11,7% təşkil edəcəyini göstərir.
Azərbaycan hökumətinə kredit ayıran fond və bankların da sırası genişlınməkdədir. Artıq bi
siyahıda Cənubi Koreyanin Şinhan Bankı, İran Bankı və Qazaxstan hökuməti kimi donorlar da
var.
Qeyd edək ki, indiyədək Azərbaycanın xarici borclarının hərtərəfli monitorinqi həyata
keçirilməyib. Buna səbəb isə dövlət qurumlarının xarici kreditlər üzrə hesabatların, həmçinin
bəzi illər üzrə dövlət təminatı ilə alınmış xarici borcların sahələr, dövlət qurumları və kreditorlar
üzrə tərkibinin ictimaiyyətə açıqlanmamasıdır. 2005-ci ildə “İnformasiya əldə etmək haqqında”
1
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2011-ci ildə fəaliyyəti haqqında Hesabat
6
qanunun qüvvəyə minməsi vətəndaş cəmiyyəti institutlarının informasiyalara çıxışını təmin
etməyə müəyyən şərait yaratsa da, qanunun icrasındakı problemlər sistemli və detallı
məlumatların əldə edilməsini çətinləşdirir.
Bu hesabatda bir neçə istiqamət üzrə araşdırmalar aparılıb. Bunlar Azərbaycanın xarici
borclarının sahələr, donorlar və dövlət qurumları üzrə tərkibi, ikincisi beynəlxalq maliyyə
institutlarının siyasətləri və kredit layihələrində ictimai iştirakçılıqdır.
7
2. AZƏRBAYCANIN XARİCİ BORCLARI
1991-ci ildə keçmiş SSRİ-nin süqutu ilə respublikaların müstəqillik qazanması ilə bir dövrdə bu
ölkələrin iqtisadiyyatının transformasiyası üçün beynəlxalq maliyyə institutları ilə əməkdaşlıq
prosesi başlandı. Azərbaycan da Beynəlxalq Valyuta Fondu və Dünya Bankı ilə əməkdaşlığa
1992-ci ildən başlayıb və təxminən 2 il sonra ilk borcunu alıb. 1990-cı illərin sonlarında
Azərbaycan Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı və Asiya İnkişaf Bankı da daxil olmaqla bir
sıra beynəlxalq və regional maliyyə institutları ilə əməkdaşlığını genişləndirib. Bu əməkdaşlığın
nəticəsi olaraq Azərbaycan son 15 ildə ən müxtəlif təyinatlı layihələr üçün xarici borcları cəlb
edib.
Beynəlxalq borc öhdəlikləri həm də yerli qanunvericiliyin hazırlanması ilə etibarlı kreditor
tərəfdaşı olmaq üçün Azərbaycan hökumətinin öhdəliklərini artırıb və bir sıra qanunvericilik
aktlarının qəbul olunmasında mühüm rol oynayıb. Qəbul olunmuş bir neçə qanun və normativ-
hüquqi akt Azərbaycanda beynəlxalq maliyyə institutlarının verdiyi kredit layihələrinin
maliyyələşdirilməsi əsasında dövlət tərəfindən zəmanət verir. Verilən borcların təsdiq olunması,
həmçinin borc öhdəlikləri üzrə zəmanətli ödənişlərin hüquqi əsasları ölkənin bir sıra
qanunvericilik aktı ilə tənzimlənir:
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası;
“Borclar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu;
Azərbaycan tərəfindən imzalanmış beynəlxalq müqavilələrin imzalanma, həyata
keçirilmə və imtina olunması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu;
Azərbaycan tərəfindən imzalanmış beynəlxalq müqavilələrin imzalanma, həyata
keçirilmə və imtina olunması Qaydaları;
Beynəlxalq maliyyə və kredit təşkilatlarında ölkə nümayəndələrinin təmin
olunması haqqında Prezident sərəncamları.
Azərbaycanın 1 yanvar 2012-ci il tarixinə beynəlxalq maliyyə institutları və başqa donorlarla
imzaladığı kredit sazişlərinin ümumi dəyəri 10,5 mlrd. ABŞ dolları təşkil edir ki, bu da əvvəlki
illə müqayisədə 1,6 mlrd. ABŞ dolları və ya 17,7% çoxdur.
8
Diaqram 1. İmzalanmış kreditlərin məbləği, milyard ABŞ dolları
Qeyd edək ki, imzalanmış kredit sazişlərinin əksəriyyəti 2004-cü ildən sonraya təsadüf edir.
2004-2011-ci illərdə Azərbaycan hökuməti beynəlxalq və xarici maliyyə-kredit təşkilatları ilə 71
layihənin maliyyələşdirilməsi üçün 92 kredit sazişi imzalayıb ki, onların da ümumi məbləği
9.550 milyon manat təşkil edir (Cədvəl 1).
Cədvəl 1. 2004-2011-ci illərdə Azərbaycan hökumətinin imzaladığı kredit layihələri və
onların məbləğləri
Kredit layihələri
Layihələrin
sayı
Məbləğ,
Mln. US$
Yekunda
payı, %
1 Avtomobil yolları
18
3500
36.66
2 Enerji
10
2300
24.09
3
Su təchizatı və kanalizasiya
sistemlərinin yenilənməsi
8
1066
11.17
4
İrriqasiya, meliorasiya və
kənd təsərrüfatı
9
335.9
3.52
5 Sosial-mədəni
12
354.2
3.71
6 Nəqliyyat
5
1500
15.71
7 İqtisadiyyat və maliyyə
7
261.9
2.74
8 Ekologiya
2
227.9
2.39
Yekun
71
9545.9
100
İmzalanmış sazişlər üzrə kreditlərin 5,8 mlrd. ABŞ dolları istifadə olunub və 1 yanvar 2012-ci il
tarixinə istifadə olunmuş kreditlər üzrə xarici dövlət borcunun məbləği 4.817 milyon ABŞ dolları
9
təşkil edib. Həmin tarixə adambaşına düşən xarici dövlət borcunun həcmi 521,6 ABŞ dolları
olub. 2011-ci ildə xarici dövlət borcunun ÜDM-ə nisbəti 7,6% olub ki, bu da 2010-cu illə
müqayisədə 1,7 faiz bənd aşağıdır. Onu da qeyd edək ki, 2012-2013-cü illərdə Azərbaycanın
xarici borclarının ÜDM-ə nisbətinin artacağı gözlənilir. Hökumət infrastruktur layihələrinin
reallaşdırılmasına 2012-ci ildə 1472,6 milyon manat, 2013-cü ildə isə 1.300 milyon manat xarici
kredit cəlb etməyi planlaşdırır ki, bununla da ümumi xarici borcların ÜDM-ə nisbətinin 2013-cü
ilin əvvəlinə 10,2%, 2014-cü ilin əvvəlinə isə 11,7% təşkil edəcəyi gözlənilir.
Diaqram 2. Azərbaycanın xarici dövlət borcu və onun ÜDM-ə nisbəti
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, xarici dövlət borcu statistikasında Maliyyə Nazirliyi ilə Dünya
Bankının verdiyi məlumatlar arasında uyğunsuzluqlar var. Diaqram 3-dən görmək olar ki, 2008-
ci ildə bu fərq 314 milyon, 2010-cu ildə isə 35 milyon ABŞ dolları təşkil edib. Qeyd edək ki,
statistik məlumatlardakı bu fərq 2009-cu ilədək özünü daha qabarıq göstərib. Ortaya çıxan bu
fərqlər metodoloji və dövlət zəmanəti ilə dövlət şirkətlərinin aldığı kreditlərin statusuna fərqli
yanaşmalardan irəli gəlir.
10
Diaqram 3. Maliyyə Nazirliyi və Dünya Bankının Azərbaycanın xarici dövlət borcu
üzrə statistikaları
İstifadə edilmiş xarici kreditlər üzrə dövlət borclarının istiqamətlərinə gəldikdə isə, burada yol-
infrastruktur və sənaye-energetika sahələri əsas yer tutur – uyğun olaraq 41,4% və 36,2%
(Diaqram 4). Kənd təsərrüfatının payı 5,9, sosial-mədəni layihələrin payı isə cəmi 4,2 faiz təşkil
edir.
Diaqram 4. İstifadə edilmiş xarici kreditlər üzrə dövlət borcunun sahələr üzrə strukturu, 1
yanvar 2012
11
İmzalanmış kredit sazişlərinin donorlar üzrə strukturuna nəzər yetirsək, burada Dünya Bankı 29,
Yaponiya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Agentliyi 14, AYİB 12, AİB 10, İslam İnkişaf Bankı 7 faiz
payla əsas kreditorlar siyahısındadır. 2004-cü ilədək Azərbaycanın iki əsas kreditorundan biri
olmuş BVF isə 5% paya malikdir və hökumətin bu qurumdan kredit alınmasını dayandırdığını
nəzərə alsaq, bu payın sonrakı illərdə daha da azalacağı gözlənilir. Diaqram 5-dən göründüyü
kimi, imzalanmış kredit sazişlərinin 20%-i digər donorların payına düşür ki, burada Çin
hökumətindən tutmuş ərəb fondlarınadək, Şotlandiyanın “Royal Bank”ından tutmuş ABŞ-ın
İxrac-İdxal Bankınadək 20-dən çox maliyyə-kredit qurumunun adı var.
Diaqram 5. 1 yanvar 2012-ci il tarixə imzalanmış kredit sazişlərinin donorlar üzrə strukturu,
mln. ABŞ dolları
Xarici dövlət borcunun əsas hissəsini ABŞ dolları ilə nominasiya olunmuş kreditlər təşkil edir
(35,9%). Azərbaycanın xarici borc zənbilində avronun payı 30,3%, Yaponiya yeninin payı isə
11,9% olub. BVF-nin xüsusi borcalma hüquqlarının – SDR-in (Special Drawing Rights) payı isə
19% təşkil edib. Bundan başqa, xarici borc zənbilində İslam dinarı 1,3, Səudiyyə rialı 0,8,
Küveyt dinarı 0,4, İsveçrə frankı və BƏƏ dirhəminin payları isə 0,2 faiz təşkil edir.
12
Diaqram 6. 1 yanvar 2012-ci il tarixə xarici dövlət borcunun valyuta tərkibi
Xarici dövlət borcunun əsas hissəsini bilavasitə hökumətə verilən və dövlət büdcəsi vəsaiti
hesabına qaytarılan kreditlər təşkil edir – bu kreditlər üzrə borcun məbləği 2,6 milyard ABŞ
dolları və ya xarici dövlət borcunun 54,1%-ni təşkil edir. Xarici dövlət borcunun 24,3%-ni (1,2
milyard ABŞ dolları) dövlət zəmanəti ilə təmin edilən kreditlər, 21,7%-ni isə (1 milyard ABŞ
dolları) hökumətə verilən, icraçıya ötürülən və icraçı tərəfindən qaytarılan kreditlər təşkil edir.
Diaqram 7. Xarici dövlət borcunun strukturu
13
3. AZƏRBAYCANIN XARİCİ BORCLARI ÖDƏMƏ QABİLİYYƏTİ
Azərbaycan beynəlxalq neft-qaz şirkətlərindən əldə olunan gəlirlər hesabına son illər valyuta
ehtiyatlarının həcmini artırıb. 1 oktyabr 2012-ci il tarixə ölkənin strateji valyuta ehtiyatları
44698,9 milyon dollar təşkil edib ki, bunun 33192,4 milyon dolları ARDNF-nin aktivləri
2
,
11506,5 milyon dolları isə Mərkəzi Bankın valyuta ehtiyatlarıdır
3
.
Hökumətin indiki xərcləmə siyasətini nəzərə alsaq, növbəti illərdə valyuta ehtiyatlarının artması
gözlənilmir. Belə ki, 2013-cü ilin icmal büdcəsi layihəsinə əsasən, ARDNF-nin xərcləri
gəlirlərindən 1780,5 milyon manat artıq planlaşdırılıb. Bu da o deməkdir ki, 2013-cü ildə xam
neftin dünya bazarındakı qiyməti barelə görə 100 dollardan çox olmasa, valyuta ehtiyatları
azalacaq.
“Dövlət borcu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa edilmiş 13 noyabr 2007-ci il
tarixli düzəlişlə “Dövlət zəmanəti ilə alınan borcların Təminat Fondu” yaradılıb
4
. Nazirlər
Kabinetinin 10 aprel 2008-ci il tarixli 84 saylı qərarı ilə fondun idarəedilməsi qaydaları
təsdiqlənib. Dövlət büdcəsinin nəzdində yaradılmış bu fondun məqsədi dövlət zəmanəti ilə
təmin edilmiş borc öhdəliklərinin əsas borcalanlar tərəfindən yerinə yetirilməsi mümkün
olmadığı təqdirdə zəmanətçinin (bu halda Azərbaycan Respublikasının) borc öhdəliklərini yerinə
yetirməsini təmin etməkdir.
2011-ci ildə dövlət büdcəsindən xarici dövlət borcuna xidmətlə əlaqədar ödənişlər 88057,6 min
manat təşkil edib. Dövlət zəmanəti ilə alınan borcların Təminat Fonduna 242.500 min manat
köçürülüb. Ümumiyyətlə, 1990-cı illərdən fərqli olaraq, 2000-ci illərin əvvəlindən indiyədək
Azərbaycanın xarici borclarının ödənməsində heç bir problem yaranmayıb. Lakin bir tərəfdən
xarici borcların sürətlə artması, o biri tərədfən isə neft gəlirlərinin getdikcə azalması gələcəkdə
Azərbaycanın xarici borclarının ödənməsində çətinliklərlə üzləşməsini istisna etmir.
Diaqram 8-dən göründüyü kimi, 1 oktyabr 2010-cu il tarixə imzalanmış sazişlər üzrə kreditlərin
53%-i 10-20 il aralığında olan müddətə, 42%-i isə 20 ildən çox müddətə imzalanıb. Bu da o
2
http://www.oilfund.az/az_AZ/hesabatlar-ve-statistika/son-reqemler.asp
3
http://www.cbar.az/infoblocks/money_reserve_usd
4
http://e-qanun.az/files/framework/data/13/c_f_13680.htm
14
deməkdir ki, hazırkı və sonrakı onilliklər ərzində Azərbaycan indiyədək imzaladığı xarici kredit
sazişləri üzrə ödənişləri həyata keçirməlidir.
Diaqram 8. 1 oktyabr 2010-cu il tarixə imzalanmış xarici kreditlərin ödənmə müddəti üzrə
borcunun müddət strukturu, milyon ABŞ dolları
Maraqlıdır ki, xarici borcların ödənməsinin əsas dövrü məhz Azərbaycanın neft gəlirlərinin
azaldığı dövrə təsadüf edəcək. Məsələn, ARDNF-nin proqnozlarına görə, 2015-ci ildən
başlayaraq fondun AÇG üzrə gəlirləri azalmağa başlayacaq
5
(Diaqram 9). O biri tərəfdən
ARDNF-dən dövlət büdcəsinə transferlərin ilbəil artdığını (2010-cu ildə bu göstərici 5.915
milyon manat idisə, 2011-ci ildə 9 milyard manat olub, 2012-ci ildə 9,9 manat, 2013-cü ildə isə
11,4 milyon manat həcmində nəzərdə tutulub) nəzərə alsaq, bir neçə il sonra, xüsusən də post-
neft dövründə Azərbaycanın xarici borclarını ödəməsində problemlər yarana bilər.
5
AİYİB-in informasiya sorğusuna cavab olaraq ARDNF-nin 6 aprel 2012-ci il tarixli dnf/1/mk-
455 saylı məktubu
15
Diaqram 9. AÇG və “Şahdəniz” yataqları üzrə daxilolmaların proqnozu
6
, milyard ABŞ dolları
6
Xam neftin qiyməti barelə görə 80 ABŞ dolları nəzərdə tutulub
16
4. BEYNƏLXALQ MALİYYƏ İNSTİTUTLARININ AZƏRBAYCAN ÜZRƏ
STRATEGİYALARI
2000-ci
illərdə
Azərbaycanda
iqtisadi
artımın
sürətlənməsi
və
infrastrukturun
yenidənqurulmasına olan tələbat beynəlxalq maliyyə qurumları ilə əməkdaşlığın genişlənməsinə
zəmin yaratdı. Böyük neft gəlirləri əldə edən Azərbaycan həm beynəlxalq maliyyə institutları,
həm də müxtəlif regional maliyyə-kredit qurumları üçün cəlbedici tərəfdaşa çevrildi. Həmçinin
beynəlxalq maliyyə qurumları 2005-ci ildən sonra Azərbaycan üzrə strategiya və prioritetlərini
yenilədilər.
Dünya Bankının 2007-2010-cu illəri əhatə edən ölkə strategiyası artıq başa çatıb
7
və hazırda
yeni 2010-2013-cü illər üzrə strategiya fəaliyyətdədir. Hazırda yeni layihələr bu strategiyaya
uyğun həyata keçirilir. DB Azərbaycan hökumətinin ən böyük kreditoru və çoxsaylı layihələrin
müəllifidir. 2011-ci ilin sonunadək DB-nin Azərbaycanda 34 layihəsi tamamlanıb, 21 layihəsi
isə davam edir. Əvvəlki illərdə olduğu kimi, DB-nin Azərbaycan üzrə siyasətində əsas hədəflər
dövlət sektorunda idarəçiliyin keyfiyyətinin və şəffaflığının artırılması, özəl biznes mühitinin
yaxşılaşdırılması, qeyri-neft sektorunun davamlı və balanslı inkişafının dəstklənməsi, su və
kanalizasiya sistemlərinin yenidənqurulması, enerji sektoru, maliyyə sektoru, sosial xidmətlərin
keyfiyyətinin artırılması və ona çıxış, səhiyyə sektoru və sosial müdafiə sahələri daxildir. 2011-
2014-cü illər üzrə strategiyada adı qeyd olunan sektorlarla yanaşı, dəmiryol nəqliyyatının
təkmilləşdirilməsi də prioritetlər arasındadır
8
.
1 yanvar 2012-ci il tarixinə Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı ilə dövlət sektorunda 9
layihənin maliyyələşdirilməsi üçün 1,1 milyard avro məbləğində kredit müqaviləsi bağlanmışdır.
Bankın hazırkı portfelinin 32%-i enerji sektorunun payına düşür. Ümumilikdə isə AYİB 16 təbii
ehtiyat layihəsinə 347 milyon avro məbləğində vəsait ayırıb. Bank həmçinin “Azərenerji” SC-yə
213 milyon avro məbləğində kredit verib. Sənaye, kommersiya və aqrobiznes sahələrinə isə cari
7
http://www.worldbank.org/en/country/azerbaijan
8
http://www-
wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2010/09/23/000334955_20100923012251/Re
ndered/PDF/562460CAS0P1191Official0use0Only161.pdf
17
kredit portfelinin 13%-i həcmində kredit ayrılmışdır. Bank həm də “Qaradağ Sement” də daxil
olmaqla, 21 layihəyə 167 milyon avro vəsait ayırib
9
.
Azərbaycanla bağlı AYİB gələcək strategiyasını belə müəyyən edib:
Enerji sektorunda bank özünün Azərbaycandakı ən böyük müştərisi olan
“Azenerji” SC-ni dəstəkləməkdə davam edəcək. Bundan başqa, AYİB
Gürcüstandan Azərbaycana gələn Qara Dəniz Fibrooptik Xəttinin tikinitisini
maliyyələşdirməyə, bunun üçün Avropa Birliyi Qonşuluq İnvestisiya İmkanı
çərçivəsində vəsait ayırmağa və başqa donorlarla layihə üçün vəsait almağa
hazırıdr.
Bank Bakı Elektrik Paylayıcı Şəbəkəsinin yeraltı kabel xətləri, yarımstansiya və
transformator sisteminin yenidən qurulmasında da maraqlıdır. Gələcəkdə AYİB
qazla bağlı infrastruktur layihələrinin, xüsusilə də paylama effektliyinin
artırılmasını təmin etmək üçün vəsaitlər axtaracaq.
İnfrastruktur sektorunda isə bank şəhər nəqliyyatı, bərk tullantı, su təchizatı və
kanalizasiya layihələrində maraqlıdır. Bu məqsədlə AYİB özəl sektordan dəstək
üçün vəsaitlərin alınması səylərini genişləndirəcək. AYİB-in prioritet investisiya
maraqları arasında Bakıda yeni dəniz portunun tikilməsinin maliyyələşdirilməsi
də vardır.
Asiya İnkişaf Bankının Azərbaycandakı layihələri ölkə strategiyası və proqramların yenilənməsi
hesabına həyata keçirilib. Ən son yenilənmə isə 2006-cı ildə qəbul olunub
10
. Sonrakı dövrdə
Azərbaycanla bağlı hər hansı bir ölkə strategiyası hazırlanmayıb. Belə ki, AİB-in siyasətlərində
ölkə strategiyaları yox, biznes əməliyyat planlarının hazırlanması əsas götürülür , 2011-2013 və
2012-2014-cü illər üzrə əməliyyat biznes planları əsas hədəfləri müəyyən edir. AİB-in 2011-ci il
üçün ölkə üzrə əməliyyat biznes planı 340 milyon ABŞ dolları təşkil edib, 2012 və 2013-cü
illərdə isə müvafiq olaraq 355 milyon və 250 milyon ABŞ dolları dəyərində müəyyənləşdirilib.
Bank həm də gələcək strateji əməkdaşlığın davam etdirilməsindən ötrü texniki
qiymətləndirilməsi üçün də vəsait ayırır – bu məqsədlər üçün ümumi olaraq 2 milyon dollar
9
http://www.ebrd.com/pages/country/azerbaijan.shtml
10
http://www.adb.org/documents/azerbaijan-country-strategy-and-program-update-
2006?ref=countries/azerbaijan/strategy
18
istəniləcək. Hökumətin borc planı yerli və regional infrastrukturun yenilənməsini və regional
miqyaslı layihələrin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.
2006-cı ilin proqramına uyğun olaraq, AİB təhsil, maliyyə, sosial, kənd inkişafı, nəqliyyat, enerji
və şəhər xidmətləri sektorunda işləmək niyyətində olub. Yeni biznes planına görə
11
, AİB növbəti
üç ildə də Azərbaycana borc verilməsini davam etdirəcəkdir. Azərbaycanda özəl sektorun
əməliyyatları AİB üçün prioritet sahələrdən biri sayılacaq. Özəl Sektorun Əməliyyat
Departamenti nəqliyyat və logistika, maliyyə sektorlarında müxtəlif investisiya imkanları üçün
artıq araşdırmalara da keçib. AİB-in 2020-ci il strategiyasına uyğun olaraq, əsas ictimai sektor
əməliyyatlarının tam olmayan siyahısı belədir:
Nəqliyyat. Dəmiryol Şəbəkəsinin İnkişafı Proqramı bu müddətdə də davam edəcək.
Proqram AİB Direktorlar Şurasında 2007-ci ildə təsdiq olunub və artıq 1-2-ci
hissələri davam edir. Üçüncü hissə 2011-ci ildə təsdiqlənib, dördüncüsü isə 2013-cü
ildə təsdiq olunacaqdır.
Enerji. Enerji sektorunun yenidən qurulması gündəlikdədir və 2012-ci ildə elektrik
enerjisinin paylanması sahəsi üzrə investisiya proqramı qəbul olunacaqdır.
Su təchizatı və kanalizasiya, şəhər xidmətləri. Bu layihə 2009-cu ildə təsdiq olunub
və 2-ci hissəsi həyata keçirilir. Layihənin 3-cü hissəsinin reallaşdırılması 2013-cü ilə
nəzərdə tutulur.
Tematik prioritetlər və özəl biznes əməliyyatları. AİB hökumətə iqlim dəyişikliyi
ilə bağlı problemlərin həlli üçün köməklik göstərmək niyyətindədir. Bunların içində
iqlimə uyğunlaşma və investisiya imkanları, su resursları və tullantı menecmenti kimi
layihələr vardır.
Texniki dəstək. AİB bir neçə texniki dəstək layihəsi hazırlayır, bunların içində AİB-
lə
hökumətin
2014-2017-ci
illər
üçün
hökumət
partnyorluq
siyasətinin
formalaşdırılması da daxildir.
“Nəhəng üçlüy”ün Azərbaycan üzrə borclanma-investisiya prioritetlərinin təhlili bir daha
sübutdur ki, BMİ-lər hələ qeyri-müəyyən müddətədək ölkə iqtisadiyyatında mühüm
11
http://www.adb.org/documents/azerbaijan-country-operations-business-plan-2012-
2014?ref=countries/azerbaijan/strategy
19
investorlardan olacaqlar və bu şəraitdə onların fəaliyyəti ilə uzlaşan bir monitorinq-nəzarət
sxeminin yaradılması artıq reallığa çevrilməkdədir.
Qeyd edək ki, Azərbaycanda indiyədək yalnız DB, AYİB və AİB-lə imzalanan kredit sazişləri və
layihələrə çıxış vardır. Bu sənədlərin əksəriyyətini onların internet səhifələrindən əldə etmək
mümkündür.
20
5. BEYNƏLXALQ KREDİT LAYİHƏLƏRİNDƏ İCTİMAİ İŞTİRAKÇILIQ
Layihələrin daha effektiv həyata keçirilməsi üçün BMİ-lər müxtəlif nəzarət mexanizmlərini
işləyiblər. Ölkələr üzrə keçirilən layihələrdə ətraf mühitin qiymətləndirilməsi və mülkiyyətin
qorunmasından ötrü yaradılmış təftiş qurumları və təlimatlar onların həyata keçirilməsi üçün
əziyyət çəkən qrupların hüquqlarının qorunması üçün bir vasitədir. BMİ-lər bu tipli müfəttişlik
və nəzarət mexanizmlərinin işlənməsinə 1990-cı illərdən başlayıblar. Layihələr həyata
keçirilərkən ətraf mühitə vurulan ziyan və ətrafda yaşayan insanların əziyyət çəkməsi son
nəticədə BMİ-lərə şikayətlərin sayını artırmağa başlamışdır. Belə şərait layihələrin effektiv
həyata keçirilməsindən başqa, onların şəffaf və son nəticədə vaxtında başa çatdırılmasına da
ciddi bir maneə olub. Borc alan ölkənin bu vəasiti tam geri qaytarmasına zəmanət verməsinə
baxmayaraq, ətraf mühitə dəyən insan və mülkiyyət hüquqlarının pozulması BMİ-lərin nüfuzuna
ciddi zərbədir. Bunu nəzərə alan BMİ-lər müxtəlif səviyyəli hesabatlıq və cavabdehlik
mexanizmləri yaradırlar.
Dünya Bankının Təftiş Paneli müstəqil kommunikasiya sxemi olub, DB-nin maliyyələşdirdiyi
layihələr həyata keçirilərkən vurulan ziyan zamanı istifadə edilə bilər. Bu müfəttişlik şurası
layihələrin icrası müddətində yaranan problemlər üçün DB İcraçı Direktorlar Şurasına bilavasitə
müraciət üçün kömək edir
12
.
Təftiş Panelinə üç nəfər müxtəlif millətlərdən olmaqla, 5 il müddətində seçilmiş üzvlər daxildir.
Panelin əsas fəaliyyətində faktların araşdırılması durur: o, DB-nin kredit əməliyyatları siyasətini
məxsusi prosedurlarına uyğunlaşdırmaq üçün müstəqil və obyektiv fəaliyyət göstərir. Təftiş
Panelinin internet saytı və illik hesabatları onların bu sahədə apardığı yoxlamalar və tədbirlər
barəsində məlumat verir. Müşahidə Şurasının səlahiyyətləri qismən Beynəlxalq İnkişaf
Assosiasiyası və ya Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı tərəfindən maliyyələşən bütün
layihə və proqramlara şamil olunur. Bu şuranın ünvanına su bəndləri tikintisindən tutmuş meşə
təsərrüfatı, elektrik enerjisi və kreditlənməyə qədər müxtəlif sahələrdəki layihə və proqramların
icrası zamanı yaranmış suallar və şikayətlər daxil olur. Şuranın prosedurlarına görə, şikayət
ərizələri fərdi surətdə, onu təqdim edən şəxs və ya QHT tərəfindən təqdim oluna bilər. Şikayətçi
tərəfin hüquqlarını beynəlxalq QHT-nin nümayəndələri də müdafiə edə bilər. Müşahidə Şurası
12
http://www.inspectionpanel.org
21
həmçinin şikayətçi tərəfin təhlükəsizliyi üçün onun anonimliyini də təmin edə bilər. 1993-cü ilə
kimi BMİ-də hər hansı qərar qəbulu prosesində narahatlıqlarla bağlı prosedurlar olmamışdır.
Həmin ildə DB-dən başlayaraq bir çox BMİ-lərin layihələri maliyyələşdirilərkən onların təsir
əhatəsinə düşən qruplarla bağlı qərarlar verməsi resursları yaradılmağa başlandı. İki müxtəlif
yanaşma qəbul olundu. Bunlardan birincisi institusional şikayətlər üçün mexanizmə
fokuslanmışdı. Bu halda bank layihəsinin təsdiqində və onun həyata keçirilməsində hər hansı bir
qrupa təsiri nəzərdə tutulurdu. İkinci tip mexanizmdə isə böyük məqsəd vardır və təsir
qruplarının narahatlıqlarına fokuslanmışdır. Mexanizmlər problem həlli və ya ombudsman
rolunda götürülür, korrektə və imkanların genişləndirilməsini nəzərdə tutur.
Bundan başqa, DB 2011-ci ildə özünün Məlumatlar Çıxış Siyasətini hazırladı ki, bunun da
əsasında ölkələr üzrə Açıq Statistikanın yaradılmasına start verildi. Eyni zamanda DB-nin Açıq
Statistikası internetdə və müxtəlif mobil əməliyyat sistemlərində əlavələr şəklində əlçatan oldu
13
.
Oxşar olaraq belə bir prosedur Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı tərəfindən də qəbul
edilib. 14 may 2002-ci ildə AYİB-in Direktorlar Şurasının xüsusi iclasında bankın həyata
keçirdiyi layihələrin təsirinə məruz qalmış qrupların şikayətlərinin layihə əməliyyatlarında ayrı
olaraq birbaşa müraciət etməyi nəzərdə tutan mexanizmin işlənib hazırlanması nəzərdə
tutulmuşdur. Bu institutun hesabatlıq və şəffaflığının təmin olunması üçün belə bir mexanizmin
yaradılmasının vacibliyi qeyd olunmuşdur.
1995-ci ildə Asiya İnkişaf Bankı onun dəstəyi ilə həyata keçirilən layihələr zamanı təsirə məruz
qalmış qrupların AİB-in əməliyyat siyasəti və prosedurları ilə bağlı apelyasiyasının təqdim
olunması üçün müstəqil qurum olan Təftiş Funksiyasını yaratmışdır
14
. 2003-cü ildə geniş
icmaldan sonra 2010-cu ildə AİB Təftiş Funksiyasının əsasında Hesabatlıq Mexanizmi Siyasətini
hazırlamağa başladı
15
.
2010-cu ilin may ayında Özbəkistanın paytaxtı Daşkənddə AİB İdarə Heyətinin iclasında bankın
prezidenti Hesabatlıq Mexanizminin İdarə Heyəti – Menecment İcmalını bəyan etdi. Bu heyət
icmala nəzarət etmək üçün yaradıldı. Bu işçi qrupu iki beynəlxalq məsləhətçini də öz sıralarına
13
http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/PROJECTANDOPERATIONS/EXTINFODISCLOSURE/0,,menuPK:6486
4911~pagePK:4749265~piPK:4749256~theSitePK:5033734,00.html
14
http://www.adb.org/documents/review-inspection-function-establishment-new-adb-accountability-mechanism
15
http://www.adb.org/site/accountability-mechanism/overview
22
daxil etdi ki, icmalların nəzərdən keçirilməsinə nəzarət etsin. Bu nəzərdən keçirmə AİB-in başqa
oxşar mexanizmlərindən götürülərək bankın təcrübəsinə daxil olunmaqla Hesabatlıq
Mexanizminin yaxşılaşdırılmasına yönəlmişdi. Bu nəzərdən keçirmə həmçinin geniş ictimai
müzakirə nəzərdə tuturdu.
Qeyd edək ki, bankın Hesabatlıq Mexanizmi Siyasəti 2012-ci ilin martında tam olaraq
təsdiqlənib. Bu siyasət bankın şikayətlər üzrə siyasətinin təmin olunmasında mühüm rol oynayır.
Bununla da AİB-in əvvəl mövcud olan və şikayətlərə baxılmasını təmin edən Xüsusi Fasilitasiya
Ofisinin işi xeyli təkmilləşdirildi. Bu mexanizm AİB-in effektivlik və layihə keyfiyyətinin
yaxşılaşdırılmasına xidmət edirdi: layihələrin həyata keçirilməsindən əziyyət çəkən təsir qrupları
və qərar qəbul edənlər, heyətlərin və əməliyyatların yüksək peşəkarlıq və texniki standartlarının
əks olunması, mümkün qədər müstəqil və şəffaf olma, effektiv qiymətləndirmə, AİB-dəki
nəzarət, audit, keyfiyyətə nəzarət və qiymətləndirməyə başqa əlavələrlə uyğunlaşmaq.
Bu sənədin bir sıra üstün cəhətləri vardı. Mexanizm özlüyündə BMİ-lər arasında ilk dəfə olaraq
özəl və dövlət sektorları arasındakı problemin həlli funksiyasının institutlaşmasında pionerlik
etdi. Hesabatlıq Mexanizmlərində şəffaflıq, iştirakçılıq, etibarlıq və effektivlik əsas meyarlardır.
Qeyd edək ki, Azərbaycanda BMİ-lərin layihələrinin vətəndaş cəmiyyəti tərəfindən monitorinqi
kredit layihələrinin çoxaldığı dövrə – 2000-ci illərin ikinci yarısına təsadüf edir.
İlk belə fəaliyyətlərdən biri – çoxtərəfli maliyyələşmə əsasında Azərbaycanda səhiyyə islahatı
layihəsində ictimai iştirakçılığın monitorinqi 2007-ci ildə keçirilib. İctimai Vəsaitlərin
Monitorinqi Mərkəzinin həyata keçirdiyi kredit layihələrinin monitorinqi layihəsi çərçivəsində
Dünya Bankı, Azərbaycan hökuməti və ABŞ-ın Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (USAID)
tərəfindən maliyyələşdirilən Səhiyyə İslahatları layihəsinin ilkin dövrü – ictimaiyyətin layihə ilə
bağlı maarifləndirilməsinin monitorinqi həyata keçirilmişdir
16
. Bu layihənin əsas fokusu ölkədə
səhiyyə islahatları çərçivəsində seçilmiş pilot rayonlarında (Ağdaş, Qax, Şəki, İsmayıllı və
Abşreon) yeni xəstəxanaların inşasını nəzərdə tuturdu. Mühüm məqamlardan biri odur ki, ilk
dəfə olaraq layihə donorları bu layihə monitorinqini aparan işçilər üçün müvafiq qısamüddətli
treninqlər keçiriblər və eyni zamanda, kredit layihələrinin monitorinq olunması üzrə metodiki
təcrübi vəsait çap edilmişdi. Bundan sonra layihə üzrə monitorinq qrupu İsmayıllı və Şəki
16
http://az.trend.az/capital/business/911896.html
23
rayonlarında olub, yerli icma, vətəndaş cəmiyyəti institutlarının nümayəndələri və yerli
idareətmə orqanlarının rəhbərləri ilə görüşlər keçiriblər. Layihə səhiyyəyə aid olduğu üçün yerli
səhiyyə idarələri, xəstəxanalar və poliklinikalarda baş həkim və tibbi heyətlə də görüşlər
keçirilib. Qeyd olunduğu kimi, bu layihənin əsas fokusu 2006-cı ildə adları çəkilən rayonlarda
başlamış pilot səhiyyə layihəsi ilə bağlı yerli icmaların fikrini öyrənmək idi. Monitorinq həyata
keçirilərkən layihənin icrasına tam başlanılmamışdı və onun sosial sahəyə təsiri ilə bağlı hər
hansı reaksiya və şikayət baş verməmişdi. Monitorinqin məqsədi layihə ilə bağlı ictimaiyyətin
məlumatlandırılması olduğundan, hədəf fokus qruplarının bu layihədə iştirakının öyrənilməsi
olub. Nəticə olaraq vətəndaş cəmiyyətinin bu layihə ilə bağlı cüzi məlumatlandırılmasını ortaya
çıxarıb. Baxmayaraq ki, layihə donorları ictimai məlumatlandırma sisteminin yaradılması ilə
bağlı qrant da ayırmışlar, layihənin realizasiyasının ilk ilin sonunda bu istiqamətdə heç bir iş
görülməmişdi. Aparılan sorğular və müşahidələr, həmçinin digər monitorinq formaları layihə ilə
bağlı aparılan informasiya işinin kafi olduğunu üzə çıxarmışdır və bununla bağlı ilk növbədə
DB-yə müraciət edilmişdir.
Sonrakı illərdə müəyyən fasilələrlə layihələrin monitorinqi davam etdirilib. Azərbaycanda BMİ-
lərin vəsaiti hesabına realizasiya olunan layihələrdə yerləşmə və ətraf mühitin təsirlərinin
qiymətləndirilməsi ilə bağlı yerli icmalarda yaranan narazılıq və ölkə QHT-lərinin baş verən
hüquqpozmalara qarşı tədbirlərə başlaması bu fəaliyyəti bir qədər intensivləşdirib. Bu
monitorinqlərin sayı çox deyil, buna baxmayaraq, onların əldə etiyi nəticələr və
hüquqpozmalarla bağlı verilən şikayətlər BMİ-nin yaranmış problemlərinin həllinin
məsuliyyətini artırıb, bir sıra hallarda isə şikayətlərin həllinə qədər bu layihələrin icrası
dayandırılıb. BMİ layihələrinin monitorinqlərinə nəzər saldıqda görmək mümkündür ki, demək
olar, bütün hallarda yaranmış problemlər mülkiyyət və ətraf mühitin qorunması ilə bağlıdır. Borc
layihələri həyata keçirilərkən mülkiyyətçilərlə sifarişcilər arasında mülkiyyətə qoyulan qiymətin
razılaşdırıla bilinməməsi əksər şikayətlərin predmetinə çevrilib. Bir neçə BMİ layihəsində oxşar
problemlər baş vermişdir və onların həllində bəzi ölkə QHT-lərinin təcrübəsi vardır.
Münaqişəli layihələrin həyata keçirilməsi və onun monitorinqinin kifayət qədər ətraflı aparılması
üçün bir neçə problem qoyuluşunun olması. Son illərdə ətraf mühitin qiymətləndirilməsi və
yerləşdirmə ilə bağlı yaranan nazarazılıqlar ölkə QHT-lərinin bir neçəsinin bu problemlə
maraqlanmasına şərait yaradıb.
24
Neftçilərin Hüquqlarının Müdafiəsi Təşkilatı BMİ layihələrinin monitorinqini genişləndirməyə
başlayan ilk yerli QHT-dən biridir. Bu təşkilat 2010-cu ildə DB ilə Azərbaycan hökuməti
arasında 2008-ci ildə bağlanmış 300 milyon ABŞ dolları məbləğində olan Ələt–Astara avtomobil
yolunun tikintisində monitorinq aparıb. Bu yol Azərbaycanın cənub regionları və qonşu İranla
nəqliyyat dəhlizinin yaradılmasından başqa şərti Şimal-Cənub avtomobil yolu adlandırılır
17
.
Layihəyə əsasən dördzolaqlı avtomobil yolunun inşası nəzərdə tutlulur və ərazi kənd təsərrüfatı
üçün yararlı torpaq sahələrindən və əhalinin pay torpaqlarından keçir. Bu yolun keçdiyi ərazidə
mülkiyyətçilərdən əlavə torpaq sahələrinin alınması lazım gəlmişdir. Lakin torpaq
mülkiyyətçilərindən alınan torpaqların əvəzinin ödənilməsi üçün təklif olunan kompensasiyanın
miqdarı ilə razılaşmayan kəndlilər hesab edirlər ki, onlara təklif olunan qiymətlərin hektara 1800
manat verilməsi real bazar qiymətlərindən aşağıdır. Torpaqların alınma qiymətləri haqqında
mülkiyyətçilərlə məsləhətləşmələr və izahatlar aparılmadığına görə yerli icra hakimiyyəti
orqanları müxtəlif təzyiqlərlə torpağı satın alıblar. Bu tipli torpaq alışı sonda yerli icma
nümayəndələrinin şikayətinə səbəb olmuş və məsələ ilə əlaqədar NHMT layihənin icrası ilə bağlı
DB-yə müraciət edib. QHT-nin hüquqşünası və ekspertləri problemi DB-nin nümayəndələrinə
çatdıra biliblər və torpaqların alınmasında kompensasiya verilməsi ilə bağlı problemlərin
həllində dəyişikliklər baş verib. Bu məqsədlə NHMT-nin nümayəndələri bankın bu tipli
layihələrinin həyata keçirilməsi zamanı apardığı siyasət sənədlərinə istinad ediblər. DB-nin Baş
və yerli ofisi ilə danışıqlardan sonra layihəyə monitorinq üzrə məsləhətçi işə cəlb olunub və
alınacaq torpaqlara kompensasiyanın məbləğinin təyin olunması ilə bağlı bir sıra dəyişikliklər
baş verib.
Ələt–Masallı avtomobil yolunun tikintisinin monitorinqində istifadə olunmuş meyarlar bir sıra
xüsusiyyətlərinə görə ilkdir. Məsələn, layihənin monitorinqi aparılarkən onun qanunvericiliyin
pozulmasından başqa DB-nin siyasətinin pozulması, layihə üzərində nəzarətin zəif olması və
ekoloji problemlər üzə çıxarılıb. NHMK bu problemlərin həlli yolunun ədalətli təminat, ictimai
məlumatlandırma sistemi, köçürülmə siyasəti, gəlirlərin bərpa edilməsi, əvəzetmə xərci və başqa
yerə yerləşdirmə ilə bağlı təkliflərini verməyə başlamışdır. Hüquqşünaslar və ekspertlərdən
ibarət işçi qrupu Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin birdən-birə bir neçə maddəsinin
pozulması ilə müşayiət olunan layihənin davam etdirilməsinin mümkünlüyünün yalnız bankın
17
http://www.nhmt-az.org/ts_general/download/hesabat_BMI_yanvar_2012.pdf
25
bilavasitə problemin həllinə qatılması vasitəsilə aradan qaldırılması yolunu görüblər. QHT-nin
DB ilə apardığı müzakirələrdən sonra kompensasiyaların ödənilməsindən başqa əvvəllər verilən
qərarların ləğvi və kompensasiyaların yenidən hesablanaraq bölüşdürülməsi ilə bağlı razılığa
gəliblər. Bununla belə, Salyan rayonu ərazisində bir çox mülkiyyətçinin pozulmuş hüquqlarını
bərpa etmək mümkün olmamışdır. Onlardan iki ailə məhkəmə instansiyalarında hüquqlarının
bərpasını davam etdirir.
Avtomobil yollarının çəkilişi üçün BMİ vəsaiti hesabına həyata keçirilən daha bir kredit
layihəsinin monitorinqi Azad İqtisadiyyata Yardım İctimai Birliyi tərəfindən“Şərq-Qərb
avtomobil yolunun yenidən qurulması” layihəsi çərçivəsində yolun iki hissəsində aparılmışdır.
AİB, İİB və Səudiyyə İnkişaf Fondu tərəfindən maliyyələşdirilən bu layihə Ətraf Mühit və Sosial
Təsir Qiymətləndirməsi də nəzərə alınmaqla, Gəncə dairəvi avtomobil yolu (39 km) və Qazax–
Gürcüstan sərhədi avtomobil yolu hissəsinin (38 km) dizaynını, tender keçirilməsini və yenidən
qurulmasını nəzərdə tuturdu. Yolun yenidən qurulması ilə əlaqədar özəl mülkiyyətçilərdən
torpaqların alınması və vətəndaşların ərazidən köçürülməsi də daxil olan məsələlər vardır və
onlar bankın köçürülmə siyasətinə uyğun olaraq həyata keçirilməlidir. Monitorinq zamanı
məlum olmuşdur ki, layihə ilə bağlı yerli idarəetmə orqanları və sakinlərin heç bir məlumatı
yoxdur, onlar qərarvermə prosesində iştirak etməyiblər. Bəzi hallarda yerli güc strukturları
monitorinq qrupuna görüşlərlə bağlı xəbərdarlıqlar edib. Yerli bələdiyyələr kompensasiyanın
məbləği ilə bağlı hər hansı bir sənədləşməyə malik deyillər və buna cəhd də olunmamışdır.
Şikayətlərlə bağlı hökumətin maraqsız olduğu isə açıq-aydın görünürdü. Ümumiyyətlə hiss
olunan budur ki, bu layihənin icraatı zamanı ictimai iştriakçılıqla bağlı hər hansı bir tərəfin,
həmçinin yerli icmanın maraqları üst-üstə düşmür.
Yolun bu hissəsinin tikintisinin monitorinqi və yerli icma ilə görüşlər bir sıra problemləri üzə
çıxarmışdır. Bu, ilk növbədə prosesin AİB-in 2007-ci ildə layihə üzrə qəbul etdiyi Köçürmə
Planına uyğunluğu ilə bağlıdır. Bu köçürülməni Nəqliyyat Nazirliyi aparmalı və bundan əvvəl
yerli idarəetmə orqanları ilə razılaşdırmalı idi. Bundan əlavə, “Köçürülmə və Torpaq Əldə
Olunmasının Təsriləri” sənədində (2008-ci il) göstərilir ki, hər hansı bir məqsəd üçün köçürülmə
aparılırsa, o, bankın müəyyən etdiyi qaydalara uyğun olaraq layihənin təsdiqlənməsindən qabaq
tədqiqat dövründə işlənməlidir. Görünən isə bu olub ki, belə bir hesablanma və tədqiqat işi
aparılmayıb və sonradan yaranan problemlərlə bağlı hansısa qabaqlayıcı tədbirlər olmayıb. Bu
26
nümunədə, qeyd etmək lazımdır ki, AİYİB Yevlax rayonu Aran kəndində monitorinq apararkən
30-dan artıq ailənin xüsusi ehtiyac olmadığı halda köçürülməklə üz-üzə qaldığını müəyyən edib
və bununla bağlı vətəndaşların AİB-in Xüsusi Fasilitasiya Ofisinə şikayətləri təşkil edib
18
. Bunun
nəticəsi olaraq şikayətlər bankın saytında yerləşdirilb
19
və Manilada yerləşən XFO-nun
nümayəndələri əraziyə səfər edərək vəziyyətlə yerindəcə tanış olublar və sakinlərlə görüşüblər.
XFO vətəndaşların şikayətini təsdiq etməsə
20
də, son nəticədə Aran kəndində bir məhəllənin
köçürülməsi icra olunmayıb.
Bir sıra layihələrdə isə ekoloji qiymətləndirmə həyata keçirilmişdir. Bunlara ən yaxsı misal
Masallı–Astara avtomobil yolunun tikintisi və Neftçaladakı yod-brom zavodunun tikintisi
zamanı ətraf mühitə vurulan ziyanın miqyasının qiymətləndirilməsidir.
Neftçalada yaradılan “Azəryod” MMC-yə Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı tərəfindən 15
milyon ABŞ dolları məbləğində vəsait ayrılmışdır (ümumi məbləğ 17 milyon ABŞ dollarıdır).
Bu məbləğ hesabına Neftçala rayonundan Xəzərin 150-200 metrliyində 10 hektarlıq ərazidə yod
zavodu tikilmişdir. Bu ərazidə əsas korpusdan 200 metr aralıda 1 hektardan böyük ərazidə yodlu-
bromlu su-xammal rezervuarları yaradılmışdır. Yod alınması prosesində yaranan kimyəvi
maddələr, o cümlədən xlor qazı, kükürd qazı, yod turşusu, sulfat turşusu və s. hava ilə ətraf
Mirqurbanları, Günəşli, Söyüdlü kəndlərini bürüyür. Belə bir çirklənmə nəticəsində ətrafdakı
yod birbaşa suya və torpağa çökür, təmizlənməmiş su birbaşa Xəzər dənizinə axıdılır. NHMT
özünün məlumatlarında qeyd edir ki, Ekoloji və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin üç dəfə xəbərdarlıq
etməsinə baxmayaraq, ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması ilə bağlı ciddi bir irəliləyiş əldə
olunmamışdır. Bununla əlaqədar olaraq NHMT banka müraciət edib. Bank şikayəti həll etmək
üçün NHMT-nin nümayəndələrinin və yerli icmanın iştirakı ilə məsləhətləşmə aparıb. Layihə B
kateqoriyasına aid edilib, bununla bərabər, NHMT hesab edir ki, bu kateqoriya ekoloji
çirklənmənin yüksək dərəcəsinin göstəricisi kimi qəbul edilə bilməzdi
21
. Ekoloji durumun
sonrakı monitorinqi hər hansı bir müsbət dəyişikliyin olmadığını ortaya çıxarıb. Lakin AYİB və
“Azəryod” MMC ekoloji təsirlərin aradan qaldırıldığını bildirirlər.
18
http://www2.adb.org/documents/reports/consultation-accountability-mechanism/ospf-annual-report-2009.pdf
19
http://www.adb.org/sites/default/files/spf/AZE-EWHIP-complaint-letter.pdf
20
http://www2.adb.org/Documents/Policies/Accountability-Mechanism-Review/revised-issues-paper-27-sept-
2010.pdf
21
http://www.nhmt-az.org/ts_general/download/AzerYod_Zavod_Astana_2011.pdf
27
Başqa bir analoji layihə 59 km-lik Masallı–Astara avtomobil yolunun ətraf mühitə təsiri ilə bağlı
monitorinqdir. AİB-in vəsasiti hesabına tikilən dördzolaqlı avtomobil yolunun ətraf mühitə
təsirinin araşdırılması zamanı əsas diqqət karbon qaz emissiyasının növbəti illərdə artımını
proqnozlaşdırmaq və tikinti ərazisindəki təbii mühitə təsirini öyrənmək olub. Layihənin
monitorinqini aparan Eko-Renessans İctimai Birliyi belə bir qənaətə gəlib ki, bu yolun
tikintisinin nəticələri kimi karbon emissiyasının həcmi artacaqdır. Ətraf meşə massivləri də yaşıl
zolaqdan mərhum ola bilər. Gözlənilir ki, ərazidə 7-65 yaşlı 328 ağac kəsiləcək. Lakin bütün
bunlara baxmayaraq, ictimai birliyin ekoloqları hesab edirlər ki, son nəticədə bu, ciddi bir ekoloji
eroziya deyil və onu yenidən regenerasiya etmək yolu ilə qırılmış meşə zolağını bərpa etmək
mümkündür.
Aparılmış monitorinqlərin nəticələri və beynəlxalq təcrübə Azərbaycanda BMİ-lərin fəaliyyətinə
nəzarət üçün geniş imkanlar və çoxsaylı təcrübələr olmasa da, bu monitorinq nümunələri və
istifadə edilən metodologiyalar gələcəkdə istifadə oluna bilər. Bununla belə, QHT-lərin
satınalmalar və maliyyə idarəçiliyinin monitorinqi üzrə bilik və bacarıqların artırılmasına, ətraf
mühitin qiymətləndirilməsi və köçürmə prosesində ictimai iştirakçılığın genişləndirilməsinin
təşviq edilməsinə diqqəti artır və bununla bağlı təlimatların effektiv həyata keçirilməsində
hökumətin bir sıra fəaliyyətini icra etməsinə baxmayaraq, ictimai iştirakçılıqla bağlı ciddi bir
təşviqata ehtiyac vardır.
Onu da qeyd edək ki, Azərbaycanda BMİ layihələrinin effektiv monitorinqinə bir çox maneələr
mövcuddur. Bu səbəblərə hökumət qurumlarının layihələr üzrə aralıq və yekun hesabatları
ictimaiyyətə açıqlamaması, məlumata çıxış və ictimai iştirakçılıq imkanlarının zəif olması, BMİ-
lərin hesabatlarının əldə edilməsinə uzun müddətin tələb olunması, həmçinin bu sahədə çalışan
QHT-lərin monitorinq layihəsi üçün tələb olunan maddi-texniki və ekspert potensialının zəif
olmasıdır.
Azərbaycanın xarici dövlət borcları milyardlarla ölçülsə də, hökumət hələ də xarici borclar üzrə
icmal hesabat hazırlamır. Eyni zamanda, “Dövlət büdcəsinin tərtibi və icrası haqqında”
qaydalara, həmçinin “İnformasiya əldə etmək haqqında” qanuna zidd olaraq Maliyyə Nazirliyi
xarici dövlət borcunun müxtəlif göstəricilər üzrə (məsələn, sektorlar, donorlar, dövlət qurumları,
layihələr və s.) geniş tərkibini açıqlamır.
28
TÖVSİYƏLƏR
1)
Hökumət qurumlarına:
Azərbaycanın xarici borclarının limitləşdirilməsi, infrastruktur layihələrinə BMİ
kreditlərinin cəlb olunması, xarici borcların effektiv idarə edilməsi üçün
uzunmüddətli strategiyanın hazırlanması;
Dövlət xarici borcları üzrə İcmal Hesabatın hazırlanması;
BMİ-lərdən cəlb edilmiş kreditlərin istifadəsi sahəsində şəffaflığın artırılması və
həyata keçirilən layihələrdə ictimai iştirakçılığın artırılması;
2)
Beynəlxalq maliyyə institutlarına:
Kredit sazişləri imzalanarkən hökumət qurumlarının və dövlət şirkətlərinin layihələr
üzrə şəffaflığın, hesabatlığın və ictimai iştirakçılığın artırılması mexanizmlərinin
işlənilməsi;
Kredit layihələri üzrə hökumət qurumları və dövlət şirkətlərinin dövri və yekun
hesabatlarının internet saytlarında yerləşdirilməsi;
Kredit layihələrinin hazırlanması prosesində vətəndaş cəmiyyəti ilə məsləhətləşmələr
keçirilməsi;
Maliyyələşdirilən
layihələr
üzrə
vətəndaş
cəmiyyəti və KİV-in geniş
məlumatlandırılması;
Siyasət sənədlərinin və hesabatların Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsi təcrübəsinin
genişləndirilməsi;
3)
Vətəndaş cəmiyyətinə:
BMİ-lərin siyasət sənədləri və hesabatlıq mexanizmlərinin öyrənilməsi və
layihələrinin monitorinqi üzrə bilik və bacarıqların artırılmasına diqqəti artırmaq;
Şəbəkələşmək, daha çox QHT-nin prosesə cəlb edilməsi və ekspert potensialının
birləşdirilməsi;
BMİ-lərin layihələrində ictimai iştirakçılığın artırılmasının təşviq edilməsi və
vəkillik.
Dostları ilə paylaş: |