Xx əsr. I hissə. 1900-1945-ci illər Tarix elmləri doktoru, professor Musa Qasımovun ümumi redaktəsi ilə

Azdrbaycangn Lmtvaё Latvmya vd Estonmya mld mğnasmbdtldrm
1920-ci il sentyabrnn 25-dЉ TiflisdЉ AzЉrbaycanla Litva Demokratik Respublikasn hükumЉti arasnnda iki bЉnddЉn ibarЉt sazie imzalandn. Sazie biri-birilЉrinin ЉrazilЉrindЉ yaeayan vЉtЉndaelarnn hğquqlarnnn tЉnzimlЉyirdi. Saziein birinci maddЉsinЉ gürЉ, AzЉrbaycan hükumЉti RSFSR-lЉ Litva arasnnda 1920-ci il 12 iyulda barlanmne sğlh mğqavilЉsinЉ uyrun olaraq (mğqavilЉ 19 maddЉdЉn ibarЉt idi) üz ЉrazisindЉ yaeayan Litva vЉtЉndaelarnnnn hğquqlarnnn tЉmin etmЉyi üz ğzЉrinЉ gütğrğrdğ. Gkinci maddЉyЉ gürЉ Litva Demokratik hükumЉti ЉrazisindЉ yaeayan AzЉrbaycan vЉtЉndaelarn ğzğn eyni hğquqlarn tЉmin etmЉyi üz ğzЉrinЉ gütğrğrdğ. SЉnЉdi AzЉrbaycan Xalq Xarici ielЉr komissarn M.Hğseynov vЉ Litva Demokratik Respublikasn hükumЉtinin Gğney Qafqaz respublikalarn yannndakn diplomatik nğmayЉndЉsi Fr. Daylide imzaladnlar.

AzЉrbaycanla Litva arasnnda mğzakirЉ edilЉn mЉsЉlЉlЉrdЉn biri Bakndakn Litva vЉtЉndaelarnnnn mallarn mЉsЉlЉsi idi. Boleevik hükumЉtinin Litva vЉtЉndaelarnnnn mallarnnn mğsadirЉ etmЉsi, onlarn snxnednrmasn ikitЉrЉfli dannenqlarnn vЉ yaznemalarnn Љsasnnn tЉekil edirdi. 1921-ci il 10 fevral tarixli notasnnda Litvannn konsul agenti XXGK-Љ mЉktub yazaraq Litva vЉtЉndaelarnnnn Љmlaknnnn mğsadirЉ olunmasnna etiraz edirdi. Xalq Xarici ielЉr komissarlnrn isЉ 1921-ci il 15 fevral tarixli cavab notasnnda bu iddialarn Љsassnz sayaraq rЉdd edirdi.

GkitЉrЉfli mğnasibЉtlЉrdЉ mğbahisЉli mЉsЉlЉlЉrdЉn biri Qafqazda nezЉ il yaeamne vЉtЉndaenn üz Љmlaknnn aparmasn idi. Boleevik hükumЉtinin müvqeyinЉ gürЉ, Qafqazda iki il yaeamayan vЉtЉndaelarnn üz Љmlaklarnnn aparmalarnna icazЉ verilmirdi. Litva tЉrЉfi isЉ AzЉrbaycannn bu müvqeyini RSFSR-Litva mğqavilЉsinЉ zidd saynrdn vЉ yaeayne mğddЉtindЉn asnln olmayaraq bğtğn vЉtЉndaelarnn Љmlaklarnnnn znxarnlmasnna icazЉ verilmЉsini tЉlЉb edirdi. Lakin bu mЉsЉlЉdЉ dЉ boleevik hükumЉtinin qЉrarn hakim oldu.

DigЉr mğbahisЉli mЉsЉlЉ AzЉrbaycandan hЉr bir vЉtЉndaenn znxara bilЉcЉyi pulun mЉblЉri barЉdЉ idi. Litva tЉrЉfi AzЉrbaycandan znxarnlan pulun mЉblЉrini bahalnra gürЉ 150.000 manata zatdnrmarn xahie edirdi. Lakin AzЉrbaycan tЉrЉfi bu xahiein barlanmne RSFSR-Litva mğqavilЉsinЉ zidd oldurunu bildirdi. 1921-ci il maynn 5-dЉ Bakndakn Litva Milli Öurasn XXGK-Љ mЉktub yazaraq znxarnlan mЉblЉrin 500.000 manata zatdnrnlmasnna icazЉ verilmЉsini xahie etdi. AzЉrbaycan Xalq Xarici ielЉr komiıssarlnrn bu xahieЉ mЉhЉl qoymadn vЉ 1921-ci il 12 iyun tarixli mЉktubunda qЉti eЉkildЉ bildirdi: Litvannn hЉr bir vЉtЉndaen AzЉrbaycandan yalnnz 250.000 manat pul znxara bilЉr.

MğbahisЉli mЉsЉlЉlЉrdЉn biri Љmlaknn hansn mğddЉtdЉ AzЉrbaycandan znxardnlmasn idi. Boleevik hükumЉti Litva vЉtЉndaelarnnnn yalnnz bir il mğddЉtinЉ üz Љmlaklarnnn znxartmaq hğququ oldurunu bildirdi. MğddЉtin artnrnlmasn haqqnnda Litva tЉrЉfinin xahiei yerinЉ yetirilmЉdi. LDR-in RSFSR-dЉki sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉliyinin xahieinЉ ЉmЉl edЉn AzЉrbaycan tЉrЉfi Litvannn Gğney Qafqazda yeni konsul agenti hğququnda M.D.MarovskiyЉ eЉhadЉtnamЉ verdi. Onun iqamЉtgahn Baknda idi. Marovski eyni zamanda Gğrcğstan vЉ ErmЉnistanda da Litvannn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsi vЉzifЉsini yerinЉ yetirirdi.

Gki ülkЉ arasnnda aparnlan yaznemalar vЉ mğzakirЉlЉr üz nЉticЉsini verdi. VЉtЉndaelarnn ülkЉsinЉ gündЉrilmЉsi iei qaydaya salnndn. Litva tЉrЉfinin mЉktubunda deyilirdi: “AzЉrbaycan hükumЉtinin xeyirxahlnrn sayЉsindЉ Litva konsulluru 10 eeelon qazqnn vЉ 320 Litva vЉtЉndaennn ülkЉsinЉ yola sala bilmiedir”. Litva vЉtЉndaelarnnnn AzЉrbaycandan znxarnlmasn ЉslindЉ konsullurun funksiyasnna ehtiyac olmadnrnnn güstЉrirdi. Boleevik hükumЉtinin bu dğeğnğlmğe addnmn konsullurun barlannlmasnna gЉtirib znxartdn. 1922-ci il avqustun 28-dЉ Gğney Qafqaz Gttifaq Öurasnnnn AzЉrbaycan SSR ğzrЉ Xarici ielЉr sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉliyinin ielЉr mğdiri MЉlikov mЉktub gündЉrЉrЉk Litva konsullurun 48 saat ЉrzindЉ lЉrv edilmЉsini vЉ bğtğn heyЉti ilЉ birlikdЉ AzЉrbaycandan znxarnlmasnnn yerinЉ yetirmЉyi tЉlЉb etdi. GelЉr mğdiri bunun sЉbЉbini “Litva Demokratik Respublikasn hükumЉti ilЉ AzЉrbaycan SSR arasnnda beynЉlxalq hğquqa uyrun mğqavilЉ mğnasibЉtlЉrinin qurulmamasn ilЉ” ЉlaqЉlЉndirdi. NЉticЉdЉ Litva konsulluru ülkЉdЉn znxarnldn.

ApreldЉn baelayaraq Latviya-AzЉrbaycan mğnasibЉtlЉrindЉ Љn zox mğzakirЉ edilЉn mЉsЉlЉlЉr konsullurun normal fЉaliyyЉt güstЉrmЉsi ğzğn eЉrait yaradnlmasn; Latviya vЉtЉndaelarnnnn hğquqlarnnnn pozulmasnnnn qarensnnnn alnnmasn vЉ s. idi. Latviya tЉrЉfi boleevik hükumЉtini tannmnrdn vЉ üz vЉtЉndaelarnna qaren qanunsuzluqlara son qoyulmasnnn mstdymrdm. Lakin AzЉrbaycan tЉrЉfi Latviya vЉtЉndaelarnnnn hğquqlarnnn pozmadnrnnn israr vЉ boleevik hükumЉtini tannmarn tЉlЉb edirdi.

AzЉrbaycan FüvqЉladЉ Komissiyasnnnn sЉdr mğavini L.Beriya 1921-ci ilin martnnda XKS yannnda Viza vЉ Xarici pasport eübЉsinЉ mЉktub gündЉrЉrЉk bildirdi: “Latviya hükumЉti ASSR- i tannmadnrn ğzğn konsulluq znxarnlmalndnr vЉ konsulluq ğzvlЉrinЉ sadЉcЉ vЉtЉndae kimi baxnlmalndnr. Bu mЉsЉlЉ ilЉ barln sonrakn güstЉrielЉri güzlЉyin”.

BelЉliklЉ, Latviya konsulluru boleevik metodlarn ilЉ barlanaraq AzЉrbaycandan znxarnldn. 1918-20-ci illЉrdЉ qurulan AzЉrbaycan-Latviya mğnasibЉtlЉri kЉsildi.

1920-22-ci illЉrdЉ AzЉrbaycan-Estoniya mğnasibЉtlЉrindЉ Љn zox mğzakirЉ olunan mЉsЉlЉlЉrdЉn biri siyasi mğnasibЉtlЉr qurmaqdan ütrğ Estoniya konsulunun AzЉrbaycana buraxnlmasn; vЉtЉndaelarnn hğquqlarnnnn qorunmasn vЉ s. idi.

Estoniyannn hükumЉt nЉzarЉt-optasiya komissiyasnnnn (optasiya - latnnca ortatio - arzulamaq, sezmЉk, baeqa düvlЉtin vЉtЉndaelnrnna kezmЉk hğququ) sЉdri 1920-ci il 1 sentyabr tarixli 198 sayln mЉktubu ilЉ AzЉrbaycannn Moskvadakn füvqЉladЉ sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsinЉ iki ülkЉ arasnnda siyasi mğnasibЉtlЉri qurmaqdan ütrğ iyun aynnda Robert Abramoviz Puurun AzЉrbaycanda konsul sЉlahiyyЉti ilЉ rЉsmi nğmayЉndЉ tЉyin edildiyini bildirdi. Lakin AzЉrbaycan nğmayЉndЉliyi onun Baknya gЉlmЉsinЉ icazЉ vermirdi. AzЉrbaycan tЉrЉfi onun Baknya gЉlmЉsinЉ bir eЉrtlЉ icazЉ verЉ bilЉcЉyini bildirdi: Estoniya ilЉ AzЉrbaycan arasnnda siyasi vЉ ticarЉt mğqavilЉsi barlanmalndnr vЉ AzЉrbaycannn mğstЉqilliyi haqqnnda bЉyanat verilmЉlidir. Estoniya tЉrЉfi mğstЉqillik haqqnnda quruca bЉyanatlarnn verilmЉsi ЉleyhinЉ olmadnrnnn bildirdi. Konsulun tЉyin edilmЉsinin bu mğnasibЉtlЉrin qurulmasn vЉ tannnmasn ğzğn birinci addnm oldurunu güstЉrdi. Estoniya AzЉrbaycandakn vЉtЉndaelarnnnn Љmlaknna toxunmamarn vЉ onlarnn hğquqi vЉziyyЉtini beynЉlxalq hğquq vЉ adЉtlЉr Љsasnnda mühkЉmlЉndirmЉyi irЉli sğrdğ. Estoniya tЉrЉfi ReveldЉ (Tallin) AzЉrbaycannn nğmayЉndЉliyinin aznlmasnnn tЉklif etdi. Estoniya mğnasibЉtlЉrЉ dair ilkin sazie layihЉsini dЉ tЉqdim etdi. Ğz maddЉdЉn ibarЉt olan layihЉdЉ güstЉrilirdi:

“AzЉrbaycan Estoniyannn mğstЉqilliyini, eyni zamanda Estoniya AzЉrbaycannn mğstЉqilliyinin tannynr; ilkin sazie imzalanan kimi tЉrЉflЉr siyasi vЉ ticarЉt mğqavilЉsinin haznrlanmasn ğzğn dannenqlara baelaynrlar; iki ülkЉ arasnnda diplomatik vЉ konsulluq mğnasibЉtlЉri bu sazie imzalandnrn andan qurulur. Saziein layihЉsinЉ gürЉ, tЉrЉflЉr vЉtЉndaelarnnnn hğquqlarnnn qarenlnqln qorumaln idilЉr”.

AzЉrbaycan tЉrЉfi ilkin sazie layihЉsini mğzakirЉ etdi vЉ onu redaktЉ edЉrЉk Estoniya tЉrЉfinЉ verdi.

AzЉrbaycannn tЉklif etdiyi dğzЉlielЉr ЉslindЉ saziein imzalanmamasnna yünЉldilmiedi. Estoniya tЉrЉfi 1920-ci il 16 sentyabr tarixli notasnnda problemЉ yanaemada mğxtЉlif baxnelarnn oldurunu, AzЉrbaycan tЉrЉfinin redaktЉ etdiyi saziein Estoniya vЉtЉndaelarnnn zЉtin vЉziyyЉtЉ saldnrnnn bildirdi, Estoniya konsulunun tannnmamasnnn vЉ Baknya buraxnlmamasnnn dost olmayan hЉrЉkЉt adlandnrdn, ilkin saziein imzalanmasnnn mğmkğnsğz hesab etdi. NЉzarЉt-optasiya komissiyasnnnn sЉdri mЉsЉlЉnin Estoniya tЉrЉfindЉn bitdiyini, üzğndЉn asnln olan hЉr eeyi etdiyini, AzЉrbaycan hükumЉti ilЉ dostluq mğnasibЉtlЉri qurmaqdan ütrğ laznm olan addnmlarn atdnrnnn, AzЉrbaycan tЉrЉfinin tЉkid etdiyi redaksiyannn qЉbul edilЉ bilmЉzliyini bildirdi. BelЉliklЉ, dannenqlarnn baelanmasn ğzğn aparnlan yaznemalar kЉsildi. Bundan sonra Estoniya vЉtЉndaelarnna qaren türЉdilЉn hЉrЉkЉtlЉr daha da artdn.

1921-ci ilin maynnda Estoniyannn konsul agentinin mЉnzili Xalq Gctimai tЉminat komissarn M.N.GsrafilbЉyova (QЉdirliyЉ) verildi. Az sonra isЉ Estoniya konsulluru lЉrv edildrdk AzЉrbaycandan znxarnldn.

Azdrbaycan-Rusmya mğnasmbdtldrm

1920-ci il maynn 20-dЉ RK(b)P MK Siyasi Bğrosu “AzЉrbaycan haqqnnda mЉsЉlЉ” mğzakirЉ etdi. GkitЉrЉfli mğnasibЉtlЉri mğЉyyЉnlЉedirmЉkdЉn ütrğ dannenqlara baelamaq ğzğn AzЉrbaycana mğraciЉt etmЉk XXGK-Љ tapenrnldn. Cavab alnnan kimi Krestinski, Zizerin, AXTÖ vЉ hЉrbi idarЉ nğmayЉndЉlЉrindЉn ibarЉt komissiya yaradnlmaln idi. Xalq MillЉtlЉr komissarlnrnnnn nğmayЉndЉsi KaminskiyЉ bu komissiyada ietirak etmЉyЉ icazЉ verilirdi.

RSFSR Xalq Xarici ielЉr komissarn G.Zizerin N.NЉrimanova nota ilЉ mğraciЉt etdi. Notada daimi qarenlnqln mğnasibЉtlЉrin qurulmasnndan ütrğ Moskvaya sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉ gündЉrmЉk tЉklif edildi.

1920-ci il iyulun 13-dЉ AK(b) MK Siyasi Bğrosunun iclasnnda AzЉrbaycannn Moskvadakn nğmayЉndЉsi kimi Behbud Öahtaxtinskinin mЉruzЉsi haqqnnda mЉsЉlЉ mğzakirЉ edildi.

Gyulun 15-dЉ N.NЉrimanov vЉ M.Hğseynov Xalq ydliyyЉ komissarn Behbud ÖahtaxtinskiyЉ RSFSR hükumЉti ilЉ bğtğn mЉsЉlЉlЉrЉ dair dannenqlar aparmaq vЉ mğmkğn olan mğqavilЉlЉri imzalamaq sЉlahiyyЉtlЉri verЉn mandatn imzaladnlar. Avqustun 5-dЉ RK(b) MK plenumu “AzЉrbaycanla Rusiya arasnnda mğnasibЉtlЉr haqqnnda mЉsЉlЉ” mğzakirЉ etdi. G.Zizerin baeda olmaqla komissiyaya mğvafiq layihЉ haznrlamaq tapenrnldn.

Aparnlan dannenqlar nЉticЉsindЉ 1920-ci il avqustun 24-dЉ RSFSR xarici ticarЉti ilЉ AzЉrbaycan SSR xarici ticarЉti arasnnda yeddi maddЉdЉn ibarЉt sazie imzalandn.

1920-ci il sentyabrnn 30-da pozt, teleqraf vЉ radioteleqram idarЉlЉrinin birlЉedirilmЉsi haqqnnda hükumЉtlЉrarasn sazie imzalandn. Yeddi maddЉdЉn ibarЉt olan bu saziei G.Zizerin vЉ B.Öahtaxtinski imzaladnlar.

HЉmin gğn yenЉ onlar Љrzaq siyasЉtinin birlЉedirilmЉsi haqqnnda altn maddЉdЉn ibarЉt olan sazie imzaladnlar. Bu sЉnЉdЉ uyrun olaraq AzЉrbaycan hükumЉtinin Љrzaq siyasЉtinin Љsasnnn RSFSR Љrzaq komissarlnrnnnn fЉaliyyЉtindЉ Љsas gütğrdğyğ prinsiplЉr tЉekil edirdi. YenЉ hЉmin tarixdЉ vahid iqtisadi siyasЉtin hЉyata kezirilmЉsi barЉdЉ altn maddЉdЉn ibarЉt sazie imzalandn. Bu sazielЉ iqtisadi siyasЉt sahЉlЉri birlЉedirildi. AzЉrbaycan ЉrazisindЉ xğsusi inhisarlar qurmaq yalnnz Ali Xalq TЉsЉrrğfatn Öurasnnnn icazЉsi ilЉ ola bilЉrdi.

SЉkkiz maddЉdЉn ibarЉt maliyyЉ mЉsЉlЉlЉri ğzrЉ sazie dЉ hЉmin tarixdЉ imzalandn. Gki respublikannn maliyyЉ fЉaliyyЉti birlЉedirildi. AzЉrbaycan üz daxili ehtiyaclarnnn üdЉmЉk, Gğney Qafqazda, Granda vЉ TğrkiyЉdЉ ielЉdilmЉk ğzğn üz Љskinazlarnnn buraxa bilЉrdi.

RK(b) MK plenumu 1920-ci il sentyabrnn 29-da AzЉrbaycanla Rusiya arasnnda mğqavilЉni tЉsdiq etdi.

Sentyabrnn 30-da AzЉrbaycanla RSFSR arasnnda bee maddЉdЉn ibarЉt xarici ticarЉt mЉsЉlЉlЉrinЉ dair sazie imzalandn. AzЉrbaycannn xarici ülkЉlЉrlЉ bğtğn iqtisadi ЉlaqЉlЉri RSFSR Xalq Xarici TicarЉt komissarlnrn tЉrЉfindЉn mğЉyyЉn edilmie prinsiplЉr Љsasnnda hЉyata kezirilmЉli idi. AzЉrbaycan neftdЉn baeqa bğtğn mЉhsullarnnnn siyahnsnnn tuta bilЉr vЉ Gğney Qafqaz, Gran vЉ TğrkiyЉ ilЉ ticarЉt edЉ bilЉrdi. AzЉrbaycannn baeqa ülkЉlЉrlЉ hЉr hansn ticarЉt mğqavilЉlЉri vЉ sazielЉri üncЉdЉn RSFSR XXTK ilЉ raznlaednrnlmaln idi.

1920-ci il sentyabrnn 30-da G.Zizerin vЉ B.Öahtaxtinski RSFSR-lЉ AzЉrbaycan arasnnda hЉrbi-iqtisadi ittifaq haqqnnda dürd maddЉdЉn vЉ hЉrbi-dЉniz mЉsЉlЉlЉrinЉ dair on bir maddЉdЉn ibarЉt mğqavilЉlЉr imzaladnlar. B.Öahtaxtinskinin Moskvada imzaladnrn bu sЉnЉdlЉr ЉslindЉ AzЉrbaycannn Rusiya tЉrЉfindЉn mğstЉqilliyinin itirilmЉsinin vЉ ieralnnnn tЉsdiqlЉnmЉsi, ona hğquqi-siyasi Љsas verilmЉsi demЉk idi.

Rusiya tЉkcЉ AzЉrbaycannn deyil, hЉmzinin digЉr Gğney Qafqaz respublikalarnnnn da hЉyatnnnn mğxtЉlif sahЉlЉrini birlЉedirmЉyЉ zalnenrdn. 1921-ci il avqustun 7-dЉ RSFSR XKS sЉdri V.G.Lenin, RSFSR XXTK mğavini Lejava, Gğrcğstannn nğmayЉndЉsi Oroxelaevili, AzЉrbaycannn nğmayЉndЉsi T.yliyev, ErmЉnistannn nğmayЉndЉsi Ter-Qabrielyan RSFSR hükumЉti ilЉ AzЉrbaycan, Gğrcğstan vЉ ErmЉnistan arasnnda xarici ticarЉt mЉsЉlЉlЉrinЉ dair bee maddЉdЉn ibarЉt sazie imzaladnlar. SazieЉ gürЉ Gğney Qafqaz respublikalarn xarici düvlЉtlЉrlЉ ticarЉt mğnasmbdtldrmnm yalnnz RSFSR-in raznlnrn ilЉ qura bilЉrdilЉr.

1920-ci ilin aprel-iyun aylarnnda AzЉrbaycannn Moskvadakn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsi olmue Solovyov ikitЉrЉfli mğnasibЉtlЉr ğzğn hez bir ie gürmЉmiedi. 1920-ci il dekabrnndan 1921-ci ilin dekabrnnadЉk AzЉrbaycannn RSFSR hükumЉti yannnda sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉliyinin iei ЉsasЉn aearndaknlardan ibarЉt idi: tЉsЉrrğfat-tЉekilati ie; siyasi ie; vahid, yoxsa federativ vЉtЉndaelnrn sahЉsindЉ ie; ЉmЉk vЉ pasport mЉsЉlЉlЉrinin tЉnzimlЉnmЉsi; xarici siyasЉt fЉaliyyЉtinin ЉlaqЉlЉndirilmЉsi; Bakn-Moskva daimi ЉlaqЉsinin qurulmasn vЉ s. TЉcis edildiyi vaxtdan baelayaraq nğmayЉndЉliyin iei mğxtЉlif maneЉlЉrlЉ ğzlЉedi. ManeЉlЉrin bir qismi AzЉrbaycan XXGK tЉrЉfindЉnё baelnca zЉtinliklЉr msd RSFSR XXGK tЉrЉfindЉn türЉdilirdi. O vaxt Moskvada AzЉrbaycannn bir zox sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉliklЉri (SЉhiyyЉ komissarlnrnnnn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsi, Maarif komissarlnrnnnn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsi, Gctimai tЉminat komissarlnrnnnn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsi vЉ s.) fЉaliyyЉt güstЉrirdi. Buna RSFSR XXGK qЉti etiraz edЉrЉk respublikadan yalnnz bir nЉfЉrin sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉ ola bilmЉsini irЉli sğrdğ.

yrzaq siyasЉtinin dЉyiedirilmЉsi ilЉ ЉlaqЉdar olaraq RSFSR hükumЉti nğmayЉndЉliyi Љrzaqla tЉmin etmЉkdЉn imtina etdiyindЉn onun ЉmЉkdaelarn hЉr eeyi bazardan almara mЉcbur olurdular. Pulsuzluq eЉraitindЉ nğmayЉndЉliyik xeyli zЉtinliklЉrlЉ ğzlЉeirdi.

RSFSR XXGK etat cЉdvЉli ilЉ yanaen nğmayЉndЉliyin hğquq vЉ sЉlahiyyЉtlЉrini dЉ eğbhЉ altnna alnrdn. Rusiya tЉrЉfi nğmayЉndЉlikdЉ informasiya eübЉsinin müvcud olmasnnn artnq hesab edirdi. RSFSR XXGK nğmayЉndЉlikdЉ pasport vЉ viza eübЉsini dЉ artnq hesab edirdi. BelЉ bir eübЉnin RSFSR XXGK-dЉ olduru bildirilirdi. HЉtta tЉsЉrrğfat eübЉsi dЉ laznmsnz saynlnrdn. Rusiya tЉrЉfi nğmayЉndЉliyi XXGK-nin tЉmin edЉcЉyini bildirir, belЉliklЉ dЉ nğmayЉndЉliyin ieini hezЉ endirirdi. Rusiyannn bu hЉrЉkЉtlЉrini gürЉn GsmaynlzadЉ mЉktubunda yaznrdn ki, belЉ olduqda “fЉhlЉ vЉ kЉndlilЉrin milyonlarla pulunu xЉrclЉyib nğmayЉndЉlik saxlamaq laznm deyildir. NğmayЉndЉlik mЉktublarn bundan ona ütğrЉn kuryer deyildir”. Lakin uzun mğbahisЉlЉrdЉn sonra nğmayЉndЉliyin etat vahidi aearndakn kimi qЉbul edildi: daimi nğmayЉndЉ; mğeavir; katib; tapenrnqlar ğzrЉ ЉmЉkdae; kargğzar; makinazn; kuryer; qeydiyyatzn.

1921-ci il dekabrnn 12-dЉ N.NЉrimanovun imzasn ilЉ yliheydЉr Öirvani (MustafabЉyov) RSFSR hükumЉti yannnda sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉ tЉyin olundu. NğmayЉndЉliyin ğmumi vЉziyyЉti aearndakn amillЉrlЉ sЉciyyЉlЉnirdi: fЉaliyyЉtsizlik, passivlik, dğnЉnki gğnğn xЉbЉrindЉn bu gğn xЉbЉrdar olmaq. Bunun bir sЉbЉbi Bakn ilЉ barln idi: Bakndakn mЉsul eЉxslЉrin baen cari ielЉrЉ qarnemnedn; onlar nğmayЉndЉliyin iei ğzğn Љlverieli eЉraiti Moskvannn yaratmaln oldurunu unudurdular; AzЉrbaycandan informasiya vЉ güstЉrie alnnmnrdn.

VЉziyyЉtin baeqa bir sЉbЉbi dЉ Moskva ilЉ barln idi: Moskva formal olaraq AzЉrbaycannn mğstЉqilliyini qЉbul edir, iedЉ isЉ onu saya salmnrdn; G.Zizerin nğmayЉndЉliyin saxlannlmasnnn yersiz hesab edirdi; sovet Rusiyasnnnn bir snra rЉhbЉr dairЉlЉri rus mğstЉmlЉkЉziliyi mirasnndan xilas olmamnednlar; RSFSR XXGK nğmayЉndЉliyЉ soyuq mğnasibЉt bЉslЉyirdi; G.Zizerin ieinin zoxlurunu vЉ xЉstЉliyini bЉhanЉ edЉrЉk AzЉrbaycannn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsini qЉbul etmirdi.

Rusiya tЉrЉfinin sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉliyin ieindЉ zЉtinlik yaratmasn naraznlnra sЉbЉb olurdu. 1922-ci il 22 fevral tarixli 01 sayln ЉmrlЉ N.NЉrimanov RSFSR hükumЉti yannndakn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉliyЉ aearndaknlarn yerinЉ yetirmЉk barЉdЉ güstЉrie verdi: 1. NğmayЉndЉliyin tЉrkibindЉ tЉmizlЉmЉ aparmaq, yenidЉn baxmaq vЉ ixtisar etmЉk. 2. MЉsul ЉmЉkdaelarnn tЉrkibini tЉzЉlЉmЉk.

Bu ЉmrdЉn sonra nğmayЉndЉlikdЉki azЉrbaycanlnlarnn yerini baeqa millЉtlЉrin nğmayЉndЉlЉri tutdular.

1922-ci il 22 fevral tarixli sЉrЉncamn ilЉ y.Öirvani AzЉrbaycannn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉliyindЉ siyasi, iqtisadi eübЉlЉri vЉ iqtisadi eübЉnin anbarnnn saxlamaqla etat vahidini 35 nЉfЉr tЉsdiq etdi. N.NЉrimanovun güstЉrieinin yerinЉ yetirilmЉsi sayЉsindЉ nğmayЉndЉlikdЉ 75 nЉfЉr ЉmЉkdae ЉvЉzinЉ 34 nЉfЉr qaldn. Az sonra nğmayЉndЉliyin heyЉti 15 nЉfЉr oldu. TЉrkibdЉ tЉmizlЉmЉ aparnldn.

1922-ci il maynn 14-dЉ AzЉrbaycan XKS-nnn iclasnnda AzЉrbaycannn Moskvadakn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉliyinin fЉaliyyЉti haqqnnda mЉsЉlЉ mğzakirЉ edildi. 10-cu mЉsЉlЉ kimi mğzakirЉ edilЉn bu mЉsЉlЉ barЉsindЉ y.Öirvani mЉruzЉ etdi. AzЉrbaycannn Moskvadakn Gqtisadi nğmayЉndЉliyi saxlannldn vЉ o, Xalq SЉnaye TicarЉtinЉ tabe etdirildi. TЉekilati ielЉri yerinЉ yetirmЉk Ali Gqtisadi Öuraya tapenrnldn.

AzЉrbaycannn Grkutstkdakn vitse-konsulu Kolzaknn devrilmЉsi vЉ Siyasi mЉrkЉz hakimiyyЉtinin qurulmasn ilЉ Mğsavat hükumЉti tЉrЉfindЉn 1920-ci il yanvarnn 18-dЉ yaradnlmnedn. Onun yaradnlmasnnnn tЉeЉbbğszğsğ Sibir tayqalarnnda sğrgğndЉ olan azЉrbaycanln koloniyalar idi. AzЉrbaycanln koloniyalarnn birlЉedirilmЉsi vЉ vitse-konsulluq yaratmaq tЉklifini Mğsavat hükumЉti yerinЉ yetirdi. Bu, yalnnz vahid vЉ bülğnmЉz Rusiya tЉrЉfdarn olan Kolzaknn devrilmЉsindЉn sonra mğmkğn oldu.

Vitse-konsul yerli konsul korpusunun bЉrabЉrhğquqlu ğzvğ hesab edilsЉ dЉ, hЉm yerli, hЉm dЉ xarici hükumЉtlЉr tЉrЉfindЉn tannnmamnedn. Boleevik ieralnndan sonra vitse-konsul yerli konsul korpusundan znxdn. 1920-ci il iyulun 27-dЉ SibirdЉ (Grkutsk) Koloniya GdarЉ heyЉtinin sЉdri yfЉndizadЉ AzЉrbaycan XXGK-Љ vitse-konsul vЉzifЉsindЉn getdiyini, bu iein sezki yolu ilЉ hЉll edilЉcЉyini bildirdi. Bununla belЉ, 1920-ci il avqustun 27-dЉ AzЉrbaycan Xalq Xarici ielЉr komissarn M.Hğseynovun Љmri ilЉ yfЉndizadЉ vitse-konsul tЉyin edildi. Onun vЉzifЉlЉrindЉn biri Sibir sğrgğnğndЉ olan azЉrbaycanlnlarnn vЉtЉnЉ qaytarnlmasn idi. Vitse-konsul AzЉrbaycan vЉtЉndaelarnnnn mğlki vЉ Љmlak hğquqlarnnn qorumaln, VЉtЉnЉ qayntmalarnna kümЉk etmЉli vЉ onlarla qanunsuz davranmara qaren durmaln idi.

Konsulluq azЉrbaycanlnlarnn dili, dini vЉ dğnyagürğeğnğn qorunmasnna yardnm güstЉrirdi. TЉkcЉ azЉrbaycanlnlar deyil, tğrk hЉrbi ЉsirlЉri, ЉrЉblЉr, farslar, tatarlar vЉ b. kümЉk ğzğn AzЉrbaycan konsulluruna mğraciЉt edirdilЉrё AXC vdtdndaölgrgng qdbul etmdk mstdymrdmldr.

Konsullurun fЉaliyyЉtindЉ zoxlu zЉtinliklЉr dЉ var idi. MaliyyЉ vЉsaiti zatnemnrdn. SibirdЉ yaeayan azЉrbaycanlnlarnn saynnn dЉqiq mğЉyyЉn etmЉk mğmkğn deyildi. 1920-ci il ğzğn SibirdЉ tЉxminЉn 5 min azЉrbaycanln var idi. Aprel ieralnnadЉk bir snra baeqa xalqlarnn nğmayЉndЉlЉri AzЉrbaycan Xalq CğmhuriyyЉti vЉtЉndaelnrnna kezmЉk istЉyirdilЉr. Lakin sonralar RSFSR XXGK komissarlnrn belЉ konsulluq vЉ nğmayЉndЉliklЉrin fЉaliyyЉtini qadaran etdi, yenilЉrinin yaradnlmasnna isЉ icazЉ vermЉdi.

1921-ci il noyabrnn 29-da Baknda RSFSR-in bae konsulluru fЉaliyyЉtЉ baeladn. Kuznetsov bae konsul tЉyin edildi. Konsullurun fЉaliyyЉti ikitЉrЉfЉli mğnasibЉtlЉri inkieaf etdirmЉkdЉn daha zox mğnasibЉtlЉrdЉ zЉtinliklЉr türЉtmЉyЉё AzЉrbaycana tЉzyiqlЉr etmЉyЉ vЉ iddialar irЉli sğrmЉyЉ yünЉlmiedi.

1922-cm mlmn noyabrgnda Bakgdakg baö konsul Kuznetsonun dvdzmnd RSFSR-mn Buxradakg kecmmö sdlahmyydtlm nğmaydnddsmё bmr necd ml Ödrq ülkdldrmndd möldmmö A.L.Fratkmn tdymn olundu. Lakmn bmr mğdddt sonra RSFSR XXIK konsullurunun saxlanglmasgna da lğzum gürmddm vd onu barladg.

Bolöevmk Rusmyasgngn hdyata kecmrtdmym aprel möralg ndtmcdsmndd hakmmmyydtd gdldn Azdrbaycan bolöevmkldrm mğstdqmllmym mdhv etdmldr; Azdrbaycang Rusmyangn möral zonasgna cevmrdmldr; “bdrabdrhğquqlu”ё “mğstdqmllmk” adg altgnda mmzalanan mğqavmldldrld Azdrbaycan Rusmyangn mdardcmlmymnd kecdm; Rusmya Azdrbaycangn Moskvadakg sdlahmyydtlm nğmaydnddlmymnmn möm ğcğn cdtmnlmkldr yaratdg vd onu lazgmsgz mdardyd cevmrdm; Rusmyangn Bakgda yaratdgrg baö konsulluru dslmndd Azdrbaycana tdzymq vasmtdsm mdm. Beldlmkldё Azdrbaycangn bolöevmk lmderldrm Rusmyangn güstdrmöldrmnm tamammld yermnd yetmrdrdk Azdrbaycangn düvldt mğstdqmllmymnmn ğstğnddn xdtt cdkdmldr.

Azdrbaycan-Tğrkmyd mğnasmbdtldrm
1920-ci il iyulun 19-da TğrkiyЉ Büyğk MillЉt MЉclisi hükumЉtinin nğmayЉndЉ heyЉti xarici ielЉr komissarn BЉkir Sami bЉy baeda olmaqla Moskvaya gЉldi. SЉfЉrdЉ Љsas mЉqsЉd diplomatik mğnasibЉtlЉr qurmaq vЉ iki ülkЉ arasnnda dostluq mğqavilЉsi imzalamaq ğzğn dannenqlar aparmaq idi.

1920-ci ilin iyul-avqustunda kezirilЉn dannenqlar nЉticЉsindЉ avqustun 24-dЉ sovet-tğrk mğqavilЉsinin maddЉlЉrinin layihЉsi raznlaednrnldn.

Rusiya-TğrkiyЉ dannenqlarn qarenlnqln raznlnra ЉsasЉn Baknda kezirilmЉli idi. G.Zizerin TğrkiyЉ hükumЉtinЉ 1920-ci il 9 dekabrda nota verЉrЉk konfransda AzЉrbaycan vЉ ErmЉnistan nğmayЉndЉlЉrinmn dЉ ietirak etmЉli olacaqlarnnn bildirdi. Bunu dürd düvlЉtin konfransn adlandnrdn. 1920-ci il dekabrnn 19-da isЉ G.Zizerin TBMM Xalq xarici ielЉr komissarn vЉzifЉsini icra edЉn yhmЉd Muxtara nota gündЉrЉrЉk xarici siyasЉt rЉhbЉrlЉrinin iedЉn ayrnlmasnnnn qЉtiyyЉn yolverilmЉz oldurunu deyЉrЉk, dannenqlarnn Baknda deyil, Moskvada kezirilmЉsini tЉklif etdi vЉ tğrk nğmayЉndЉ heyЉti ğzğn ErmЉnistan vЉ Novorossiysk ğzdrindədn daimi ЉlaqЉ yaradnlacarnnn bildirdi.

Rusiya diplomatiyasn konfransa AzЉrbaycann vЉ ErmЉnistann qatmaqla hЉm onlarnn xarici siyasЉtini üz ЉlindЉ cЉmlЉedirmЉk vЉ TğrkiyЉyЉ qaren qoymaq, hЉm dЉ gЉlЉcЉkdЉ Gğney Qafqazdakn niyyЉtlЉrini hЉyata kezirtmЉk ğzğn zЉmin haznrlamaq istЉyirdi.

BЉs bu konfransda azЉrbaycanln vЉ ermЉni nğmayЉndЉlЉrinin ietirak etmЉsinЉ TğrkiyЉ vЉ AzЉrbaycan diplomatiyasnnnn mğnasibЉti nezЉ idi? 1921-ci il fevralnn 26-da B.Öahtaxtinski “Moskvadan M.Hğseynova yaznrdn: “TğrklЉrlЉ AzЉrbaycan arasnnda mğqavilЉ Baknda mЉxsusi barlanacaqdnr. TğrklЉr konfransda AzЉrbaycan vЉ ErmЉnistan nğmayЉndЉlЉrinin ietirak etmЉsini istЉmirlЉr. BildirirlЉr ki, onlarla AzЉrbaycan arasnnda qЉtiyyЉn hez bir mğbahisЉli mЉsЉlЉ yoxdur. AzЉrbaycanla mğqavilЉ xğsusi barlanacaqdnr. ErmЉnistan nğmayЉndЉsinin ietiraknna qaren ona gürЉ znxnrlar ki, onlar Aleksandropol mğqavilЉsini qğvvЉdЉ hesab edirlЉr vЉ ondan imtina etmЉk istЉmirlЉr. Rusiya isЉ bizimlЉ ayrnca mğqavilЉ barlanmasnnnn ЉleyhinЉdir. O, ЉvvЉlcЉ AzЉrbaycannn, sonra isЉ ErmЉnistannn nğmayЉndЉlЉrini konfransa salmaq istЉyir. MЉn eЉxsЉn konfransda AzЉrbaycannn ietiraknnnn ЉleyhinЉyЉm. Zğnki mЉn orada hez nЉ haqqnnda qЉtiyyЉtli dannea bilmЉrЉm. Xnrda eeylЉrdЉ tğrklЉrin ЉleyhinЉ getmЉk bizЉ sЉrf etmir. MЉhz mЉn onlarnn ğzЉrindЉ tЉsirЉ malikЉm. MЉni Anadoluda zoxlu kombinasiyalar güzlЉyir vЉ AzЉrbaycana hez bir aidiyyatn olmayan mЉsЉlЉlЉr barЉdЉ tğrklЉrЉ qaren konfransda znxne etsЉm, bğtğn bunlarnn hamnsnnn itirЉ bilЉrЉm. Rusiya tğrklЉrlЉ dannenqlarn dostluq vЉ qardaelnq haqqnnda aparnr, ittifaq haqqnnda aparmnr”.

Rusiya ilЉ dannenqlar aparmaq ğzğn 1921-ci ilin fevralnnda Moskvaya gedЉrkЉn tğrklЉr AzЉrbaycan, Gğrcğstan, sonra isЉ ErmЉnistanla mğqavilЉ barlamaq istЉklЉrinЉ zata bilmЉdilЉr.

TğrklЉr hЉtta AzЉrbaycanla 7 maddЉdЉn ibarЉt sazie layihЉsini dЉ haznrlamnednlar. Sazie layihЉsinЉ gürЉ ÖЉrqi azad etmЉkdЉ onlar birlЉemЉli vЉ qğvvЉlЉrini imperiyalizmЉ qaren yünЉltmЉli idilЉr; TğrkiyЉ Antanta ilЉ mğqavilЉ barlayardnsa, AzЉrbaycana ğsyanzn dЉstЉlЉri gündЉrmЉli idi. Emissarlarnn maliyyЉlЉedirilmЉsini AzЉrbaycan üz ğzЉrinЉ gütğrmЉli idi; AzЉrbaycan ÖЉrqdЉ milli-azadlnq hЉrЉkatnnn mğdafiЉ edirdi; lakin ЉgЉr Љhali istЉyЉrdisЉ, yalnnz o vaxt sovet qurulueu yaradnla bilЉrdi; TğrkiyЉnin raznlnrn olmadan AzЉrbaycan Antanta ilЉ sazieЉ girЉ bilmЉzdi; Antanta tЉrЉfindЉn hğcum olardnsa TğrkiyЉ AzЉrbaycana yardnm güstЉrmЉli idi; TğrkiyЉ ÖЉrqdЉ inqilabi hЉrЉkat apardnrn mğddЉtdЉ AzЉrbaycan onu neft vЉ neft mЉhsullarn ilЉ tЉchiz etmЉli idi.

Lakmn Bakndakn sühbЉtlЉr nЉticЉsiz qaldn.

Ankara hükumЉti nğmayЉndЉ heyЉtinin tЉrkibinЉ TBMM Ali Xalq tЉsЉrrğfatn komissarn, deputat Yusif Kamal bЉy (o, hЉlЉ Xarici ielЉr komissarn deyildi). Bu düvrdЉ Ankara hükumЉtinin xarici ielЉr komissarn BЉkir Sami bЉy idi. BЉkir Sami bЉy hЉmin düvrdЉ London konfransnnda Ankara hükumЉtinin nğmayЉndЉ heyЉtinЉ baeznlnq edirdi. Onun burada Fransa ilЉ imzaladnrn saziei TBMM tЉsdiq etmЉdi vЉ o, 1921-ci il maynn 17-dЉ istefaya znxdn. Onun yerinЉ Xarici ielЉr komissarn Yusif Kamal bЉy oldu, deputat, doktor Rza Nur bЉy, TBMM tЉhsil komissarn yli Fuad paea daxil idilЉr.

Fevralnn 26-da baelayan dannenqlar nЉticЉsindЉ “Dostluq vЉ qardaelnq haqqnnda” RSFSR-TğrkiyЉ mğqavilЉsi 1921-ci il martnn 16-da 16 maddЉdЉn vЉ 2 ЉlavЉdЉn ibarЉt imzalandn. Onu Rusiya tЉrЉfindЉn G.Zizerin vЉ Camal Qorxmazov imzaladnlar.

RSFSR MЉrkЉzi GcraiyyЉ KomitЉsi 1921-ci il iyulun 20-dЉ, TBMM isЉ hЉmin ilin iyulun 31-dЉ mğqavilЉni tЉsdiq etdi vЉ ratifikasiya sЉnЉdlЉri sentyabrnn 22-dЉ Karsda mğbadilЉ edildi.

MğqavilЉnin imzalanmasnnnn büyğk ЉhЉmiyyЉti var idi. HЉr eeydЉn ЉvvЉl, mğqavilЉ iki ülkЉ arasnnda anlaemazlnqlarn aradan gütğrdğ. N.NЉrimanov 1921-ci ilin maynnda deyirdi ki, bir vaxtlar sovet Rusiyasn ilЉ Ankara hükumЉti arasnnda anlaenlmazlnq var idi. “...MğqavilЉ imzalanmnednr vЉ indi artnq hez bir anlaenlmazlnq yoxdur”. MğqavilЉ iki düvlЉt arasnnda müvcud olan problemlЉrin hЉlli ğzğn hğquqi-siyasi zЉmin haznrladn.

Gkincisi, mğqavilЉ boleevik Rusiyasnnn vЉ TğrkiyЉni dğemЉnlЉri olan Antanta ülkЉlЉrinЉ qaren snx ittifaqda birlЉedirdi. TğrkiyЉ ieral rejimini lЉrv etmЉkdЉ, Rusiya isЉ yeni-boleevik rejimini tannmamaq siyasЉtinЉ son qoymaqda mğttЉfiqЉ zevrildilЉr.

Ğzğncğsğ, mğqavilЉ qismЉn dЉ olsa AzЉrbaycannn Љrazi bğtüvlğyğnğ qorudu vЉ Naxznvannn Љrazi mЉnsubiyyЉti mЉsЉlЉsinЉ aydnnlnq gЉtirdi. N.NЉrimanov I ĞmumazЉrbaycan qurultaynndakn znxnennda deyirdi: “Sovet Rusiyasn vЉ TğrkiyЉ ilЉ mğqavilЉyЉ ЉsasЉn Naxznvan AzЉrbaycannn protektoratlnrn altnnda mğstЉqil respublika elan olunur. Orada bizim nğmayЉndЉmiz olacaqdnr vЉ biz bğtğn mğnasibЉtlЉrdЉ Naxznvana xidmЉt edЉcЉyik”.

Bakn ilЉ Ankara arasnndakn diplomatik-siyasi mğnasibЉtlЉrin ğmumi vЉziyyЉtini qarenlnqln anlaema, yardnm, dostluq vЉ qardaelnq sЉciyyЉlЉndirirdi. 1921-ci ildЉ TğrkiyЉnin Bakndakn sЉfiri Mahmud ÖüvkЉt bЉy idi. Onunla boleevik hükumЉti arasnnda qarenlnqln anlaema hükm sğrğrdğ. 1921-ci ilin aprelindЉ Mahmud ÖüvkЉt bЉy AzЉrbaycan Xalq xarici ielЉr komissarlnrnna mğraciЉt etdi. MğraciЉtdЉ iqtisadiyyat vЉ neft sЉnayesi sahЉsindЉ inqilabi TğrkiyЉyЉ yardnm edilmЉsi xahie olunurdu. AzЉrbaycan XXGK bu mğraciЉtЉ büyğk ruh yğksЉkliyi ilЉ mğsbЉt cavab verdi. TezliklЉ TğrkiyЉyЉ neft mЉhsullarn gündЉrildi.

AzЉrbaycan tЉrЉfi bğtğn tğrk tЉbЉЉlЉrinin VЉtЉnЉ mğtЉeЉkkil surЉtdЉ qayntmalarn ğzğn hЉr cğr eЉrait yaratdn. Onlarn Љrzaq vЉ vaqonlarla tЉmin etdi.

Qarenlnqln mğnasibЉtlЉrdЉ mğzakirЉ edilЉn mЉsЉlЉlЉrdЉn biri TğrkiyЉdЉ AzЉrbaycannn diplomatik nğmayЉndЉliyinin aznlmasn mЉsЉlЉsi idi. Tğrk diplomatiyasn Ankarada AzЉrbaycannn nğmayЉndЉliyinin aznlmasnnn xahie etsЉ dЉ boleevik Baknsn mЉsЉlЉni uzadnrdn vЉ bundan ütrğ mğxtЉlif bЉhanЉlЉr gЉtirirdi.

AzЉrbaycan diplomatiya idarЉsinin baeznsn “hükumЉtinin tЉekilati-quruculuq ielЉri ilЉ zox mЉerul olduruna vЉ Qafqaz respublikalarn ilЉ mğnasibЉtlЉri tЉnzim etmЉklЉ baen qarnednrnna gürЉ Ankaraya üz sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsini gündЉrЉ bilmЉdiyindЉn tЉЉssğflЉnirdi”. O, mğvafiq mЉsЉlЉlЉr hЉll edilЉn kimi bu istЉyin yerinЉ yetirilЉcЉyini bildirirdi.

AzЉrbaycan XXGK ЉvЉllЉr Xalq Daxili ielЉr komissarnnnn mğavini ielЉmie G.ybilovun namizЉdliyini Rusiya XXGK-Љ tЉqdim etdi. G.Zizerin 1921-ci il 26 may tarixindЉ M.Hğseynova teleqram gündЉrЉrЉk “ybilovun namizЉdliyinin TğrkiyЉyd tЉqdim edilmЉsini” bЉyЉndi. 1921-ci ilin iyununda G.ybilov Ankara hükumЉti yannnda AzЉrbaycannn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsi tЉyin edildi.

Qafqaz Bğrosu AzЉrbaycannn Ankaradakn nğmayЉndЉliyinin TğrkiyЉyЉ gЉlmЉsi ğzğn 3.000 tğrk lirЉsi aynrdn.

1921-ci ilin avqustunda Ankaradakn nğmayЉndЉliyin tЉrkibi belЉ idi: sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉ, birinci katib, ikinci katib, ielЉr mğdiri, tЉsЉrrğfat mğdiri, mğhasib, diplomatik kuryer, kargğzar, makinazn, hЉkim vЉ b. NğmayЉndЉliyin tЉrkibi 50-60 nЉfЉr olmaln idi. Lakin 1921-ci ilin 4 avqust tarixlm mЉlumata gürЉ nğmayЉndЉlikdЉ 28, 1922-ci ilin paynznnda isЉ 54 nЉfЉr ЉmЉkdae ielЉyirdi. 1921-ci ilin sonunadЉk sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉlik mehmanxanada yerlЉeirdi.

1921-ci il oktyabrnn 22-dЉ G.ybilov Mustafa Kamal paeaya etimadnamЉsini tЉqdim etdi. Noyabrnn 15-dЉ nğmayЉndЉliyin binasn ğstğndЉ AzЉrbaycan sovet bayrarn qaldnrnldn. Bu mğnasibЉtlЉ verilЉn ziyafЉtdЉ Mustafa Kamal paea ietirak etdi.

AzЉrbaycan-TğrkiyЉ mğnasibЉtlЉrindЉ mğzakirЉ edilЉn mЉsЉlЉlЉrdЉn biri aprel ieralnndan sonra mğhacirЉt etmЉyЉ mЉcbur olan mğsavatzn xadimlЉrin vЉ tЉekilatlarnn fЉaliyyЉtinin qadaran edilmЉsi idi. Boleevik AzЉrbaycann mğhacirЉtdЉ fЉaliyyЉt güstЉrЉnlЉrЉ tЉhlğkЉ mЉnbЉyi kimi baxnrdn. Ona gürЉ dЉ ikitЉrЉfli mğnasibЉtlЉrdЉ AzЉrbaycan tЉrЉfinin Љsas istЉyi onlarnn fЉaliyyЉtinin qadaran edilmЉsi vЉ ya TğrkiyЉdЉn znxarnlmasn idi.

Mğsavatzn eЉxslЉrin vЉ tЉekilatlarnn fЉaliyyЉtinin qadaran edilmЉsi mЉsЉlЉsini TğrkiyЉ deyil, AzЉrbaycan boleevik hükumЉti qaldnrdn; Moskvannn güstЉriei ilЉ oturub-duran AzЉrbaycan boleevik hükumЉti üz hЉrЉkЉtlЉri ilЉ nЉinki respublikannn mğstЉqilliyini istЉmirdi, hЉmzinin onun urrunda zalnemne eЉxslЉri ülkЉdЉn didЉrgin salnrdn, onlara boleevik rejimi ğzğn tЉhlğkЉ kimi baxnrdn; onlarnn lЉrvi mЉsЉlЉsini AzЉrbaycan-TğrkiyЉ qarenlnqln mğnasibЉtlЉrindЉ Љn yğksЉk sЉviyyЉyЉ qaldnrnrdn; TğrkiyЉ tЉrЉfi isЉ dğemğe olduru mğrЉkkЉb beynЉlxalq eЉraitdЉ bu tЉlЉblЉrin qarensnnda bЉzi gğzЉetlЉrЉ getmЉyЉ mЉcbur olurdu; boleevik terrorundan vЉ TğrkiyЉdЉn znxarnlmaq tЉhlğkЉsindЉn üzlЉrini qorumaq ğzğn bir zox mğsavatznlar TğrkiyЉ vЉtЉndaelnrnnn qЉbul etdilЉr; lakin onlar ierala qaren mğbarizЉni nЉinki dayandnrmadnlar vЉ hЉtta onu mğxtЉlif formalarla davam etdirdilЉr.

1920-1922-ci illЉrdЉ AzЉrbaycan-TğrkiyЉ mğnasibЉtlЉrindЉ Kars konfransnna haznrlnq, gediei vЉ mğqavilЉnin imzalanmasn mЉsЉlЉlЉrinin mğzakirЉsi üzğnЉmЉxsus yer tutur.

Kars konfransn ЉrЉfЉsindЉ Rusiya diplomatiyasn Gğney Qafqaz respublikalarnnn TğrkiyЉ ilЉ vahid mğqavilЉ barlamara mЉcbur edirdi. Boleevik hükumЉti bu iei hЉmin respublikalarnn üz Љli ilЉ hЉyata kezirtmЉk istЉyirdi. Rusiya diplomatiyasnnnn dğeğncЉsinЉ gürЉ “...konfrans sovet Rusiyasn vЉ TğrkiyЉ arasnnda Moskvada barlanmne mğqavilЉni tamamlamaln idi”.

Karsa gЉlЉn nğmayЉndЉ heyЉtlЉrini Karsdakn RSFSR konsulu Norman, ErmЉnistan konsulu Sarkisyan vЉ AzЉrbaycan konsulu HacnbЉyli qarenladnlar.

Konfrans 1921-ci il sentyabrnn 26-dan oktyabrnn 13-dЉk kezirildi. Konfransda AzЉrbaycan hükumЉtini Xalq fЉhlЉ-kЉndli nЉzarЉti komissarn Behbud Öahtaxtinski; ErmЉnistan hükumЉtini Xalq xarici ielЉr komissarn Askanaz Mravyan, Xalq daxili ielЉr komissarn Poqos Makinisyan; Gğrcğstan hükumЉtini Xalq HЉrbi vЉ DЉniz ielЉri komissarn Öalva Eliava, Xalq xarici ielЉr vЉ MaliyyЉ naziri Aleksandr Svanidze; TğrkiyЉ hükumЉtini Büyğk MillЉt MЉclisinin ydirnЉpoldan olan deputatn Kaznm QarabЉkir paea, deputat VЉli bЉy, kezmie ictimai ielЉr naziri Muxtar bЉy, TğrkiyЉnin AzЉrbaycandakn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsi Mahmud ÖüvkЉt bЉy; Rusiyann isЉ vasitЉzi kimi Latviyadakn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉ Yakov Qanetski tЉmsil edirdilЉr.

Konfransda aznlne nitqi süylЉyЉn Kaznm QarabЉkir paea hЉrarЉtli znxne edЉrЉk ğmumi ieЉ ururlar arzuladn. Qanetski dЉ aznlneda znxne edЉrЉk, TğrkiyЉnin dğedğyğ zЉtin vЉziyyЉtdЉn znxacarnna ğmid etdiyini bildirdi, AzЉrbaycan-Gğrcğstan-ErmЉnistan dostlurundan vЉ TğrkiyЉ-Yunannstan mğnasibЉtlЉrindЉn dannedn. Qanetski bildirdi: “Burada zox büyğk bir hadisЉ bae verir. QğdrЉtli tğrk vЉ ermЉni xalqlarn süzdЉ deyil, iedЉ aralarnndakn dğemЉnzilikdЉn ЉbЉdi olaraq imtina edЉcЉklЉrini bğtğn dğnyaya sğbut edЉcЉklЉr. Onlar bir-birinЉ snyrnlmne qnlnncla deyil, hЉrarЉtli qardaelnq sevgisi ilЉ gЉlirlЉr”.

Aznlne mЉrasimindЉ ErmЉnistandan A.Mravyan ğz Gğney Qafqaz respublikasn adnndan znxne etdi. O “qardae tğrk xalqnnnn imperializmЉ vЉ zoraknlnra qaren mğbarizЉdЉ qalib gЉlmЉsini Gğney Qafqaz xalqlarnnnn arzulamalarnnnn konfransda qeyd edilmЉsini vЉ mühkЉmlЉndirilmЉsini” vacib saydn.

KЉskin mğbahisЉ doruran mЉsЉlЉlЉrdЉn biri mğqavilЉnin vahid, yoxsa hЉr bir respublika ilЉ ayrn-ayrnlnqda barlanmasn haqqnnda idi.

Bu mЉsЉlЉdЉ iki müvqe - bir tЉrЉfdЉn TğrkiyЉnin, digЉr tЉrЉfЉn Rusiyannn vЉ onun yedЉyindЉ gedЉn ğz Gğney Qafqaz respublikasnnnn müvqeyi var idi.

Tğrk diplomatiyasn hЉr bir respublika ilЉ ayrnca mğqavilЉ barlamarn tЉklif edirdi. TğrkiyЉ nğmayЉndЉ heyЉtinin baeznsn Kaznm QarabЉkir paea deyirdi: “HükumЉtimiz hЉr bir respublika ilЉ ayrnca mğqavilЉ barlamaq haqqnnda bizЉ güstЉrie vermiedir”.

Kaznm QarabЉkir paea tğrk diplomatiyasnnnn müvqeyini belЉ dЉlillЉrlЉ Љsaslandnrnrdn: “Moskva sovet hükumЉti Gğney Qafqaz respublikalarnnn mğstЉqil tanndnrnnn bildirir. Ona gürЉ dЉ biz onlarnn hЉr biri ilЉ mğstЉqil düvlЉtlЉr kimi ayrnca mğqavilЉ barlamaq istЉyirik. Bu barЉdЉ bizЉ Kamal paea güstЉrie vermiedir”.

Tğrk diplomatiyasnnnn bu müvqeyi Rusiya diplomatiyasn tЉrЉfindЉn qЉbul edilmЉdi. Rusiya ğz respublika ilЉ birgЉ vahid mğqavilЉ barlamarn tЉklif edirdi. Y.S.Qanetski belЉ müvqeyi aearndakn dЉlillЉrlЉ Љsaslandnrnrdn: iei yğngğllЉedirmЉk vЉ sğrЉtlЉndirmЉk laznmdnr; ayrnlnqda barlana bilЉcЉk mğqavilЉdЉ bir respublika digЉr respublikannn ieinЉ qarnea bilЉr; burada bğtğn nğmayЉndЉ heyЉtlЉri ietirak edir; onlar mЉsЉlЉlЉri birlikdЉ hЉll edirlЉr; vahid mğqavilЉnin imzalanmasn respublikalar ğzğn Љlverielidir; Moskva mğqavilЉsi imzalandnqdan sonra Gğney Qafqazda vЉziyyЉt dЉyiemiedir; ğz qardae xalq birlЉemЉyЉ dorru gedir; bu mğddЉt ЉrzindЉ snx siyasi mЉrkЉz yaratmnelar; ğz xalq TğrkiyЉ ilЉ mğqavilЉ barlamara getmЉyi sevinclЉ qarenlamnednr; ğz respublika birlikdЉ vahid mğqavilЉ imzalanmasnna TğrkiyЉ ilЉ snx ittifaq kimi baxnr; vahid mğqavilЉnin imzalanmasn Gğney Qafqaz vЉ tğrk xalqlarnnnn ğmumi dğemЉninЉ qaren mğbarizЉdЉ yeni imkanlar aznr.

Qanetskinin gЉtirdiyi dЉlillЉr ЉslindЉ Rusiyannn Gğney Qafqazdakn respublikalarnn xarici siyasЉtini lЉrv etmЉk, üzğnЉ birlЉedirmЉk, gЉlЉcЉkdЉ isЉ vahid düvlЉt yaratmaq niyyЉtlЉrinЉ xidmЉt edirdi.

TЉrЉflЉrin müvqelЉrinin toqquemasn mğbahisЉlЉri qnznednrdn. Kaznm QarabЉkir paea üz hükumЉti ilЉ mЉslЉhЉtlЉemЉnin zЉruri oldurunu bildirdi. Ankara ilЉ ЉlaqЉ saxladnqdan sonra konfrans ietirakznlarnna hükumЉtinin müvqeyini bir daha zatdnrdn: “MğqavilЉ Gğney Qafqaz respublikalarnnnn hЉr biri ilЉ ayrnca barlanmalndnr”. O, bu müvqeyini 28 sentyabr tarixli iclasda bir daha tЉkrar etdi.

MğbahisЉlЉrЉ B.Öahtaxtinskinin znxnen son qoydu. Öahtaxtinskinin vahid mğqavilЉ barlanmasnna dair müvqeyi Qanetskinin müvqeyinin tЉkrarn idi: inqilabi zЉrurЉt bizi vahid mğqavilЉ barlamara mЉcbur edir; vahid mğqavilЉ imzalanmasn Gğney Qafqaz respublikalarn ğzğn mЉqsЉdЉuyrundur; bu respublikalar artnq iqtisadi, siyasi vЉ hЉrbi cЉhЉtdЉn birlЉemielЉr; vahid mğqavilЉ bizim ğmumi dğemЉnimizЉ qaren mğbarizЉdЉ TğrkiyЉ ğzğn dЉ faydalndnr. Öahtaxtinski bildirdi: “... mЉn AzЉrbaycan Respublikasn adnndan(?) mğqavilЉnin vahid olmasnnn vЉ bu mğqavilЉdЉ hЉr bir respublikaya aid ayrnca fЉsillЉrin olmamasnnn tЉklif edirЉm”. Yalnnz B.Öahtaxtinskinin znxnenndan sonra Kaznm QarabЉkir paea geri zЉkildi vЉ Moskva mğqavilЉsi imzalandnqdan sonra Gğney Qafqazda yaranmne yeni eЉraitdЉn xЉbЉrsiz oldurunu bildirdi. 30 sentyabr tarixli iclasda o, bir ğmumi mğqavilЉnin imzalanmasnna raznlnq verdi.

MğqavilЉnin imzalanmasn ğstğndЉ gedЉn mğbahisЉlЉrdЉn aöargdakg bЉzi nЉticЉlЉr znxartmaq olar:

- tğrk diplomatiyasn hansn rejimin olmasnndan asnln olmayaq Gğney Qafqaz respublikalarnnn mğstЉqil gürmЉk istЉyirdi, onlarla ayrnca, bЉrabЉrhğquqlu mğqavilЉlЉr barlamara zalnenrdn, mehriban qoneuluq mğnasibЉtlЉri qurmaq istЉyirdi;

- Rusiya diplomatiyasn isЉ Gğney Qafqaz respublika-larnnn vahid düvlЉtdЉ birlЉedirmЉk niyyЉtini hЉyata kezirtmЉkdЉn ütrğ nЉinki daxili, hЉmzinin beynЉlxalq konfranslardan da istifadЉ edirdi. O, bu niyyЉtlЉrini hЉyata kezirtmЉk ğzğn baeqa düvlЉtlЉrin dЉstЉyinЉ, hez olmazsa, susmasnna nail olmaq istЉyirdi. VasitЉzi kimi konfransda ietirak edЉn Rusiyannn hЉrЉkЉtlЉri onun vasitЉzi deyil, bğtğn mЉsЉlЉlЉrdЉ hЉlledici rol oynadnrnnn güstЉrirdi;

- Gğney Qafqaz respublikalarnndakn hakimiyyЉti Moskva qurdurundan onlardan mğstЉqil hЉrЉkЉt güzlЉmЉk olmazdn. TğrkiyЉnin ayrnca mğqavilЉ barlamaq tЉklifindЉn onlarnn imtina etmЉlЉri mğstЉqil olmadnqlarnnn vЉ xarici siyasЉtlЉrinin Moskva tЉrЉfindЉn idarЉ olundurunu güstЉrirdi. Gğney Qafqaz respublikalarnnnn müvqeyi boleevik siyasЉtinin mahiyyЉti azmaqda, onlara hakim kЉsilЉn qul psixologiyasnnn vЉ antimilli siyasЉti güstЉrmЉkdЉ zoxlu faktlardan biri ola bilЉr.

Tğrk diplomatiyasn konfransa mğqavilЉ layihЉsini, Gğney Qafqaz respublikalarn isЉ bЉyannamЉ tЉqdim etmiedilЉr.

Uzun sğrЉn mğzakirЉ vЉ mğbahisЉlЉrdЉn sonra 1921-ci il oktyabrnn 13-dЉ RSFSR-in ietirakn ilЉ AzЉrbaycan, Gğrcğstan vЉ ErmЉnistan TğrkiyЉ ilЉ 20 maddЉdЉn vЉ 3 ЉlavЉdЉn ibarЉt Kars mğqavilЉsini imzaladnlar.

MğqavilЉnin birinci maddЉsi ilЉ tЉrЉflЉr bğtğn ЉvvЉlki qeyri-bЉrabЉrhğquqlu mğqavilЉlЉri lЉrv edirdilЉr. Gkinci maddЉyЉ gürЉ AzЉrbaycan, Gğrcğstan vЉ ErmЉnistan zorla qЉbul etdirilЉn mğqavilЉlЉri rЉdd edirdilЉr vЉ TğrkiyЉ MillЉt MЉclisinin qЉbul etmЉdiyi sЉnЉdlЉri qЉbul etmirdilЉr. Ğz respublika 1920-ci il 10 avqust tarixli Sevr mğqavilЉsini qeyri-bЉrabЉrhğquqlu mğqavilЉ kimi rЉdd edirvvdi. Ğzğncğ maddЉyЉ gürЉ ğz respublika TğrkiyЉdЉki ieral rejimini rЉdd edirdi vЉ bunu xalqlarnn hğquqlarn ilЉ bir araya snrmayan saynrdn. Dürdğncğ maddЉ ilЉ sЉrhЉd mЉsЉlЉlЉri tЉnzimlЉnirdi. Beeinci maddЉyЉ gürЉ ğz Gğney Qafqaz respublikasn vЉ TğrkiyЉ Naxznvannn AzЉrbaycan tЉkibindЉ saxlannlmasnna (verilmЉsinЉ yox. SezmЉ bizimdir. - mğdl.) razn olduqlarnnn bildirirdilЉr. Altnncn maddЉ ilЉ TğrkiyЉ Batumu Gğrcğstana gğzЉetЉ gedirdi. Gğrcğstan burada muxtariyyЉt yaratmaln idi. Yeddinci maddЉyЉ gürЉ kümrğk yumealdnlnrdn. SЉkkizinci maddЉyЉ gürЉ TğrkiyЉ vЉ Gğrcğstan yaylaq vЉ qnelaqlardan birgЉ istifadЉ etmЉli idilЉr. Doqquzuncu maddЉyЉ gürЉ tЉrЉflЉr Qara dЉnizin statusunun haznrlanmasnnn vacib saynrdnlar. Onuncu maddЉyЉ gürЉ tЉrЉflЉr üz ЉrazilЉrindЉ digЉrlЉrinЉ qaren yünЉldilЉn qrup vЉ tЉekilatlarnn yerlЉedirilmЉsinЉ icazЉ vermЉmЉk barЉdЉ ühdЉlik gütğrğrdğlЉr (Bu maddЉdЉn sonralar TğrkiyЉdЉ yaeamara mЉcbur olan mğsavatznlara qaren istifadЉ olundu). On birinci maddЉ ailЉ hğququna vЉ miras mЉsЉlЉlЉrinЉ hЉsr edilmiedi. Bu mЉsЉlЉlЉr xğsusi sazielЉ hЉll edilmЉli idi. On ikinci maddЉ ilЉ tЉrЉflЉr ЉrazisindЉ olan digЉr ülkЉ vЉtЉndaelarn ğzğn Љlverieli eЉrait yaratmaq barЉdЉ ühdЉlik gütğrğrdğlЉr. Lakin bu hğquq tЉrЉflЉrin mğttЉfiqlЉrinin vЉtЉndaelarnna aid edilmirdi. On ğzğncğ maddЉyЉ gürЉ 1918-ci ilЉdЉk Rusiyannn, indi isЉ TğrkiyЉnin hesab edilЉn ЉrazilЉrinin hЉr hansn sakini istЉyinЉ uyrun olaraq tğrk vЉtЉndaelnrnndan znxa, TğrkiyЉni azad eЉkildЉ tЉrk edЉ, Љmlaknnn vЉ ya onun dЉyЉrini üzğ ilЉ gütğrЉ bilЉrdi. On dürdğncğ maddЉyЉ gürЉ, tЉrЉflЉr mğqavilЉ imzalandnrn gğndЉn altn ay mğddЉtindЉ 1918-1920-ci illЉr mğharibЉsi qazqnnlarnna dair xğsusi saziei barlamaln idilЉr. On beeinci maddЉ ilЉ tЉrЉflЉr Qafqaz cЉbhЉsindЉ hЉrbi ЉmЉliyyatlar zamann cinayЉt türЉdЉn eЉxslЉri mğqavilЉ imzalanan kimi amnistiyaya buraxnrdnlar. On altnncn maddЉyЉ gürЉ tЉrЉflЉr mğqavilЉ imzalandnqdan sonra iki ay mğddЉtindЉ olan kezmie hЉrbi vЉ mğlki ЉsirlЉri azad etmЉli idilЉr. On yeddinci maddЉyЉ gürЉ, ülkЉlЉr arasnnda ЉlaqЉlЉrin daimiliyini tЉmin etmЉk ğzğn tЉrЉflЉr dЉmir yolu, teleqraf vЉ baeqa rabitЉ vasitЉlЉrini, insanlarnn vЉ mallarnn maneЉsiz hЉrЉkЉtini saxlamaln vЉ inkieaf etdirmЉli idilЉr. On sЉkkizinci maddЉyЉ gürЉ tЉrЉflЉr ticarЉt ЉlaqЉlЉrini qurmaq, iqtisadi, maliyyЉ vЉ digЉr mЉsЉlЉlЉri tЉnzimlЉmЉk, dostluq mğnasibЉtlЉrini mühkЉmlЉndirmЉk ğzğn mğqavilЉ imzaladnqdan dЉrhal sonra TiflisdЉ mğvafiq ülkЉlЉrin komissiyasnnn yaratmaln idilЉr. On doqquzuncu maddЉyЉ gürЉ tЉrЉflЉr mğqavilЉ imzalandnqdan sonrakn ğz ay mğddЉtindЉ konsul konvensiyasnnn barlamaln idilЉr. Gyirminci maddЉyЉ gürЉ mğqavilЉ ratifikasiya edilmЉli idi. Ratifikasiya sЉnЉdlЉri GrЉvanda mğbadilЉ olunmaln idi. MğqavilЉnin 6, 14, 15, 16, 18 vЉ 19-cu maddЉlЉri ratifikasiya edilmЉmЉli vd dЉrhal qğvvЉyЉ minmЉli idi. MğqavilЉ bee nğsxЉdЉn ibarЉt tЉrtib edilmiedi.

MğqavilЉnin imzalanmasnnnn tЉrЉflЉr ğzğn büyğk ЉhЉmiyyЉti var idi. Tğrk diplomatiyasn ğzğn: ona zorla qЉbul etdirilЉn Sevr mğqavilЉsinЉ qaren Rusiya ilЉ birlikdЉ AzЉrbaycan, Gğrcğstan vЉ ErmЉnistannn dЉstЉyini aldn; dğnyaya vЉ xğsusЉn Antanta ülkЉlЉrinЉ Sevr mğqavilЉsinin iflasa urrayacarnnn güstЉrdi; tğrklЉrin Versal sğlh sisteminin üzlЉrinЉ aid olan maddЉlЉrini darntmalarn XX Љsrin Љn büyğk hadisЉldrmnddn bmrm oldu; ğz Gğney Qafqaz respublikasn, xğsusЉn ErmЉnistanla mğnasibЉtlЉrini tЉnzimlЉdi; onlarla mehriban qoneuluq mğnasibЉtlЉrinin vЉ iegğzar ЉlaqЉlЉrinin qurulmasn ğzğn hğquqi-siyasi zЉmin haznrladn; üzğnğn Gğney Qafqaz respublikalarn ilЉ olan sЉrhЉdlЉrinin tЉhlğkЉsizliyini tЉmin etdi.

Konfransda vasitЉzi rolunu oynayan rus diplomatiyasn ğzğn: üz siyasi mЉqsЉdlЉrinЉ zatmaqda rus diplomatiyasn tannnmayan boleevik hükumЉti ğzğn TğrkiyЉdЉn yeni dЉstЉk aldn; Gğney Qafqaz respublikalarnnn vahid düvlЉtdЉ birlЉedirmЉkdЉn ütrğ ciddi addnmlar atdn; TğrkiyЉ ilЉ sЉrhЉdlЉrindЉ tЉhlğkЉsizliyi tЉmin etdi; Gğney Qafqazda üz tЉsirini vЉ hükmranlnrnnn mühkЉmlЉndirdi; ğz respublikann TğrkiyЉyЉ qaren qoymaq ğzğn cЉhdlЉr etdi.

AzЉrbaycan, Gğrcğstan vЉ ErmЉnistan diplomatiyasn ğzğn: bu respublikalarnn TğrkiyЉ ilЉ Љrazi mЉsЉlЉlЉri hЉll edildi; TğrkiyЉ ilЉ mehriban qoneuluq mğnasibЉtlЉrinin Љsasn qoyuldu; mğqavilЉ imzalanmasn zahirЉn ğz respublikannn mğstЉqil xarici siyasЉt yeritmЉsi kimi tЉblir edilsЉ dЉ ЉslindЉ konfransda ğz respublikannn güstЉrie verЉni konfransda mğhğm rol oynayan Rusiya idi.

MğqavilЉ imzalandnqdan sonra diplomatik-siyasi mğnasibЉtlЉrdЉ Љn zox mğzakirЉ edilЉn mЉsЉlЉlЉrdЉn biri onun tЉsdiqlЉnmЉsi idi.

TğrkiyЉ Büyğk MillЉt MЉclisi 1922-ci il martnn 17-dЉ 172 sЉslЉ mğqavilЉni tЉsdiq etdi. 1922-ci il martnn 3-dЉ AzЉrbaycan MЉrkЉzi GcraiyyЉ KomitЉsinin III sessiyasnnnn iclasnnda Kars mğqavilЉsi yekdilliklЉ tЉsdiq olundu. Martnn 20-dЉ ErmЉnistan, iyunun 14-dЉ isЉ Gğrcğstan MЉrkЉzi GcraiyyЉ KomitЉlЉri mğqavilЉni tЉsdiq etdilЉr.

TЉsdiq fЉrmanlarnnnn tЉqdim edilmЉsi GrЉvanda olmaln idi. 1922-ci il avqustun 22-dЉ HЉmid Sultanov tЉsdiq fЉrmanlarnnnn mğbadilЉsindЉ AzЉrbaycannn rЉsmi nğmayЉndЉsi tЉyin edildi.

1922-ci il sentyabrnn 11-dЉ GrЉvanda tЉsdiq fЉrmanlarn mğbadilЉ edildi vЉ Kars mğqavilЉsi hЉmin gğndЉn qğvvЉyЉ mindi. Kars mğqavilЉsi imzalandnqdan sonra, hЉlЉ tЉsdiq olunmasnna qЉdЉr Gğney Qafqaz-TğrkiyЉ konfransn kezirildi. Kars mğqavilЉsinin maddЉlЉrini hЉyata kezirtmЉk mЉsЉlЉlЉrinЉ hЉsr edilmie bu konfrans 1922-ci il fevralnn 15-dЉ TiflisdЉ üz ieinЉ baeladn. Bu konfransda AzЉrbaycann Behbud Öahtaxtinski vЉ Teymur yliyev tЉmsil edirdilЉr. Onlar AK(b)P MK RЉyasЉt HeyЉtinin 1922-ci il 10 fevral tarixli iclasnnda tЉyin edildilЉr. Konfransnn iei zox gЉrgin kezdi. Aprelin 15-dЉn iyulun 9-dЉk Rusiya vЉ ğz Gğney Qafqaz respublikasn ilЉ TğrkiyЉ arasnnda aearndakn konvensiyalar imzalandn: konsul konvensiyasn; konsul konvensiyasnna ЉlavЉ; hğquqi yardnm haqqnnda konvensiya; pozt-teleqraf konvensiyasn; dЉmir yolu konvensiyasn.

BelЉliklЉ, Moskva üzğnğn Gğney Qafqazdakn mЉnafelЉrini Љsas gütğrЉrЉk TğrkiyЉ ilЉ ğz respublika arasnnda vahid mğqavilЉ barlanmasnndan ütrğ tЉzyiqlЉr güstЉrirdi vЉ buna gürЉ mğxtЉlif vasitЉlЉrdЉn istifadЉ edirdi; bu respublikalarn TğrkiyЉyЉ qaren qoymara zalnenrdn; TğrkiyЉ msd ğz Gğney Qafqaz respublikasnnnn mğstЉqil olmasnnn vЉ onlarla ayrn-ayrnlnqda mğqavilЉ imzalanmasnnn istЉyirdi; TğrkiyЉ bu respublikalarnn mğqavilЉni tez tЉsdiq etmЉsinЉ vЉ onlarla normal, mehriban qoneuluq mğnasibЉtlЉr qurulmasnna zalnenrdn.

Azdrbaycan-Iran mğnasmbdtldrm

Aprel ieralnndan sonra qurulan “mğstЉqil AzЉrbaycan SSR-lЉ” Gran birbaea mğnasibЉtlЉr yaratmara zalnenrdn.

AzЉrbaycannn Grandakn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉliyinin vЉ konsullurunun iei diplomatik-siyasi fЉaliyyЉtdЉn daha zox qoeunlarnn burada olmasn ilЉ barln tЉbliratznlnq niyyЉtlЉrini hЉyata kezirmЉklЉ mЉhdudlaenrdn. AzЉrbaycannn Granla diplomatik mğnasibЉtlЉri daha zox boleevik siyasi mЉqsЉdlЉrinЉ tabe etdirilmiedi.

AzЉrbaycanla Gran arasnnda mğnasibЉtlЉrdЉ sЉrhЉd pozulmasn, Gran ЉrazisindЉn kezЉn dЉstЉlЉrin LЉnkЉran vЉ Muranda türЉtdiklЉri hЉrЉkЉtlЉrЉ dair mЉsЉlЉlЉr mğzakirЉ obyekti oldu. AzЉrbaycan tЉrЉfi Gran ЉrazisindЉn ayrn-ayrn dЉstЉlЉrin etdiklЉri hğcumlarda Gran hükumЉtini tЉqsirlЉndirirdi. yslindЉ bu hğcumlar ieraldan doran naraznlnqlarla, sovet hakimiyyЉtinЉ olan nifrЉtlЉ vЉ b. mЉsЉlЉlЉrlЉ barln idi. ymlakn mğsadirЉ edilЉn vЉ baeqa formalarla boleevik hakimiyyЉtinin qЉzЉbinЉ gЉlЉnlЉri ğmumi bir mЉsЉlЉ birlЉedirirdi: sovet hakimiyyЉt orqanlarnna qaren mğbarizЉ aparmaq.

AzЉrbaycan-Gran mğnasibЉtlЉrindЉ mğbahisЉlЉr doruran vЉ mğzakirЉlЉrЉ sЉbЉb olan mЉsЉlЉlЉrdЉn biri Gilan hadisЉlЉri vЉ AzЉrbaycan ordularnnnn burada olmasn barЉdЉ idi.

AzЉrbaycan-Gran mğnasibЉtlЉrindЉ mğbahisЉli mЉsЉlЉlЉrdЉn biri Gran Kommunist Partiyasn ilЉ barln idi. Gran tЉrЉfi AzЉrbaycanda yaradnlan vЉ yerlЉeЉn Gran Kommunist Partiyasnnnn ülkЉsinЉ qaren dğemЉnzilik hЉrЉkЉtlЉrini pislЉyirdi, bunda Baknnn tЉqsirlЉndirirdi. Gran KP-ni yaradan AK(b)P 1921-ci il martnn 11-dЉ AK(b)P MK-nnn Gran bülmЉsini qurdu. Bğronun tЉrkibinЉ Kamran ArazadЉ, MЉmmЉdqulu ylixanov, MЉmmЉdbЉeir Hacnyev sezildi. Gran bülmЉsinin tЉxminЉn 5 min nЉfЉr ğzvğ var idi.

AzЉrbaycan boleevik hükumЉtinin mnkar etmdsmnd baxmayaraq ЉslindЉ Gran kommunistlЉri Baknda üyrЉdilirdi, haznrlannrdn vЉ inqilabi ie ğzğn Grana gündЉrilirdi. Onlar boleeviklЉrin ÖЉrq siyasЉtinin hЉyata kezirilmЉsinЉ kümЉk etmЉli idilЉr. Gran kommunistlЉrinЉ xaricilЉr kimi baxnlmnrdn.

AzЉrbaycan-Gran mğnasibЉtlЉrindЉ mğzakirЉ olunan mЉsЉlЉlЉrdЉn biri AzЉrbaycandakn Gran tЉbЉЉlЉrinin vЉziyyЉti idi. AzЉrbaycan boleevik hükumЉti Gran tЉbЉЉlЉrini orduya zarnrnrdn vЉ s.

AzЉrbaycan-Gran mğnasibЉtlЉrindЉ mğzakirЉ olunan mЉsЉlЉlЉrdЉn biri ticarЉt, nЉqliyyat vЉ b. sahЉlЉrdЉ ЉmЉkdaelnqla barln idi. Lakin AzЉrbaycannn ЉmЉkdaelnqla barln istЉklЉrinin yerinЉ yetirilmЉsi daha zox RSFSR-dЉn asnln idi. Moskva isЉ belЉ ЉlaqЉlЉrЉ imkan vermЉmЉk vЉ AzЉrbaycannn xarici ticarЉtini üz ЉlindЉ cЉmlЉedirmЉk istЉyirdi.

BelЉliklЉ, aprel ieralnndan sonra AzЉrbaycan-Gran mğnasibЉtlЉrindЉ mğzakirЉ edilЉn mЉsЉlЉlЉr mğnasibЉtlЉrin rЉvan deyil, tЉzadln vЉ mğrЉkkЉb inkieaf etdiyini güstЉrdi. Bu, bir tЉrЉfdЉn, Rusiyannn tЉzyiqlЉri vЉ regionda gğddğyğ niyyЉtlЉri, digЉr tЉrЉfdЉn, onun ЉlindЉ alЉt olan AzЉrbaycan boleevik rЉhbЉrliyinin yeritdiyi siyasЉtlЉ, digЉr tЉrЉfdЉn isЉ, bir zox hallarda Grannn enltaqlnrn ilЉ barln idi.

BelЉliklЉ, AzЉrbaycan-Gran mğnasibЉtlЉrindЉn araednrnlmasnndan aearndakn nЉticЉlЉr znxartmaq olar: tЉdqiq edilЉn illЉrdЉ Grannn daxili vЉ beynЉlxalq vЉziyyЉti xeyli mğrЉkkЉb idi; bu ülkЉdЉ AzЉrbaycan-Rusiya cğtlğyğ GngiltЉrЉyЉ qaren mğbarizЉ aparnr vЉ onu Grandan vurub znxarmaq istЉyirdi; AzЉrbaycan-Gran diplomatik-siyasi mğnasibЉtlЉrinin bЉrpasn zЉtinliklЉrlЉ dolu idi vЉ bu zЉtinliklЉri ЉsasЉn Moskva türЉdirdi; Moskva AzЉrbaycannn Granla birbaea ЉlaqЉlЉr qurmasnna mane olurdu vЉ onu üz ЉlindЉ cЉmlЉedirmЉk istЉyirdi; AzЉrbaycan-Gran mğnasibЉtlЉrindЉ mğzakirЉ obyektinЉ zevrilЉn zoxlu mЉsЉlЉlЉrdЉn Rusiya üz mЉnafeyi naminЉ istifadЉ etdi; 1921-ci il 26 fevral tarixli RSFSR-Gran mğqavilЉsi bğ ülkЉyЉ mğnasibЉtdЉ ЉnЉnЉvi rus siyasЉtinin yeni formalarla davamn oldu.

Azdrbaycan-Ermdnmstan mğnasmbdtldrm
1920-ci il maynn 3-dЉ ErmЉnistan Xarici ielЉr nazirliyi AzЉrbaycan SSR-in ErmЉnistan hükumЉti yannnda diplomatik nğmayЉndЉliyini yeni sazie barlananadЉk lЉrv etdi. ErmЉnistanda AzЉrbaycannn diplomatik missiyasnnnn mğavini MustafabЉy QiyasbЉyov idi. 1920-ci ilin iyulunda isЉ RK(b) MK-nnn qЉrarn ilЉ Öuea ermЉnisi G.G.DüvlЉtov (AzЉrittifaq idarЉ heyЉtinin sЉdri kimi hЉm dЉ AzЉrbaycan XKS-dЉ ielЉyirdi) ErmЉnistan K(b)P MK ğzvğ sezildi, eyni zamanda AzЉrbaycannn ErmЉnistandakn nğmayЉndЉsi tЉyin edildi.

Avqust aynnda isЉ vЉziyyЉtin mğrЉkkЉbliyini nЉzЉrЉ alaraq AzЉrbaycan tЉrЉfi ErmЉnistana nğmayЉndЉ gündЉrmЉdi, lakin ErmЉnistannn Bakndakn nğmayЉndЉliyinin fЉaliyyЉtinЉ icazЉ verdi.

1920-ci ildЉ ErmЉnistannn AzЉrbaycandakn diplomatik nğmayЉndЉsi Martiros Artyomoviz Arutunyan, 1921-ci ilin iyunundan isЉ ErmЉnistan K(b)P MK-nnn qЉrarn ilЉ ErmЉnistan SSR-in AzЉrbaycandakn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsi G.G.DüvlЉtov oldu. O, ЉvvЉllЉr AzЉrbaycannn ErmЉnistanda sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsi ielЉmiedi.

ErmЉnistannn sovetlЉemЉsinЉ qЉdЉr AzЉrbaycan SSR-ErmЉnistan mğnasibЉtlЉrindЉ Љn zox mğbahisЉlЉrЉ sЉbЉb olan mЉsЉlЉlЉrdЉn biri ermЉnilЉrin Љsassnz Љrazi iddialarn idi.

Tğrk xalqnnnn qЉrbdЉ ingilis-yunan mğdaxilЉzilЉri ilЉ ülğm-dirim mğbarizЉsinЉ baen qarnednrnnn gürЉn ermЉnilЉr TğrkiyЉyЉ qaren nüvbЉti xЉyanЉtkarlnq türЉdЉrЉk yeni cЉbhЉ azdnlar. Daenak ordu hissЉlЉri dinc tğrk ЉhalisinЉ qaren kğtlЉvi terrora vЉ qЉtllЉrЉ baeladnlar. Onlar 1920-ci ilin sentyabrnnda mğsЉlman ЉhaliyЉ qaren kğtlЉvi qnrrnnn bğtğn Kars vilayЉtindЉ, GrЉvan quberniyasnnda, ÖЉrur-DЉrЉlЉyЉzdЉ vЉ b. yerlЉrdЉ türЉtdilЉr.

ErmЉni ordu hissЉlЉrinin vЉheilik hЉrЉkЉtlЉrinЉ tğrklЉr cavab verdilЉr.

Darmadarnn edilmЉlЉrinЉ baxmayaraq ermЉnilЉr (hЉm daenaklar, hЉm dЉ boleeviklЉr) boleevik Rusiyasnnnn kümЉyi ilЉ TğrkiyЉ torpaqlarnna yiyЉlЉnmЉk iddialarnndan Љl zЉkmЉdilЉr. “TğrkiyЉ ErmЉnistann mЉsЉlЉsindЉ” hЉtta Rusiyannn kümЉyi ilЉ istЉklЉrinЉ zata bilmЉyЉn daenaklarnn siyasЉtini boleevik ermЉnilЉr AzЉrbaycana mğnasibЉtdЉ davam etdirmЉyЉ baeladnlar. Bu iedЉ onlarnn Љn yaxnn himayЉzisi hЉm AzЉrbaycannn, hЉm dЉ ErmЉnistannn arasn olan, lakin ErmЉnistann üzğnЉ daha yaxnn bilЉn boleevik Rusiyasn idi. Boleevik Rusiyasnnnn siyasЉti isЉ zar Rusiyasnnnn siyasЉti ilЉ mahiyyЉtcЉ eyni, yalnnz formaca baeqa idi.

SovetlЉemЉdЉn sonra ErmЉnistannn daxili vЉziyyЉtini aclnq, iqtisadi vЉ Љrzaq bührann, Qnrmnzn ordu hissЉlЉrinin üzbaennalnrn vЉ Rusiyadan asnln olmaq sЉciyyЉlЉndirirdi.

Qnrmnzn Ordu hissЉlЉrinin üzbaennalnrnndan bЉhs edЉn “Vercin Lur” qЉzeti 1921-ci il yanvarnn 12-dЉ yaznrdn: “Fransnz mЉtbutannn mЉlumatnna gürЉ GrЉvan Љhalisi qnrmnznlarnn talanlarnna vЉ gğndЉn-gğnЉ artan anarxiyaya son qoymaq ğzğn Kaznm QarabЉkir paeadan GrЉvann tutmarn xahie etmiedir. Kamalznlarnn komandann bildirmiedir ki, o, Aleksandropol sğlh mğqavilЉsinin eЉrtlЉrini poza bilmЉz”.

ErmЉnistann aclnqdan qurtarmaqda AzЉrbaycan mğhğm rol oynadn. ErmЉnilЉrЉ AzЉrbaycandan zürЉk, Љrzaq mЉhsullarn vЉ yanacaq gündЉrilirdi. ErmЉnistan SSR Xalq Xarici ielЉr komissarn Bekzadyan GDR Xarici ielЉr nazirliyinЉ 1921-ci il yanvarnn 2-dЉ gündЉrdiyi notasnnda deyirdi: “ErmЉnistan ğzğn AzЉrbaycandan gündЉrilmЉyЉ haznrlanmne zürЉk vЉ yanacarnn Gğrcğstan ЉrazisindЉn kezirilmЉsinЉ eЉrait yoxdur”.

SovetlЉemЉdЉn sonra NЉrimanov mdsulmyydtsmcdsmnd üzbaögna olaraq 1921-ci il dekabrnn 1-dЉ Bakn Sovetinin iclasnnda ErmЉnistanla AzЉrbaycan arasnnda sЉrhЉd mЉsЉlЉlЉrinЉ son qoydurunu, ZЉngЉzurun vЉ Naxznvannn ErmЉnistan SSRG-Љ vermldiyini, Darlnq Qarabar kЉndlilЉrinЉ üz mğqЉddЉratnnn tЉyin etmЉk hğququ verildiyini bildirdi.

1921-ci il iyunun 11-dЉ AzЉrbaycan qoneu sovet respublikalarn ilЉ, o cğmlЉdЉn ErmЉnistanla kümrğyğ lЉrv etdi.

ErmЉnistannn sovetlЉemЉsinЉ vЉ hakimiyyЉtЉ boleeviklЉrin gЉlmЉsinЉ baxmayaraq onlar AzЉrbaycana mğnasibЉtdЉ daenak siyasЉtini davam etdirmЉyЉ baeladnlar.

ErmЉnistannn sovetlЉemЉsindЉn sonra AzЉrbaycanla mğnasibЉtlЉrdЉ Љn kЉskin mЉsЉlЉlЉrdЉn biri ermЉnilЉrin Љsassnz Љrazi iddialarn idi. ErmЉnistan sovet hükumЉti daenak hükumЉtinin Qazaxda tutduru AzЉrbaycan yaylaqlarnnn vЉ meeЉlЉrini geri qaytarmaq vd AzЉrbaycan kЉndlilЉrini hЉmin yerlЉrЉ nЉinki buraxmaq istЉmirdi, hЉmzinin yeni-yeni iddialar irЉli sğrğrdğ. ErmЉnistannn iddialarn ilЉ yaranan Љrazi mЉsЉlЉlЉri mğxtЉlif sЉviyyЉlЉrdЉ mğzakirЉ obyektinЉ zevrildi. 1921-ci il iyunun 27-dЉ AK(b)P MK-nnn Siyasi Bğrosunun vЉ TЉekilat Bğrosunun iclasnnda Darlnq Qarabar haqqnnda mЉsЉlЉ mğzakirЉ edildi. Bildirildi ki, bu mЉsЉlЉ “...Darlnq Qarabarnn AzЉrbaycana qЉti iqtisadi meylinin” nЉzЉrЉ alnnmasn ilЉ hЉll edilЉ bilЉr.

ErmЉnistanla AzЉrbaycan arasnnda olan ixtilafn nЉzЉrЉ alaraq RK(b)P MK-nnn Qafqaz Bğrosunda Darlnq Qarabar haqqnnda mЉsЉlЉ mğzakirЉ edildi. Gyulun 4-dЉ Qafbğro plenumunun iclasn kezirildi (Protokol N-11). Gclasda Stalin, Orconikizde, Kirov, Nazaretyan vЉ Fiqatner ietirak edirdilЉr. Beeinci mЉsЉlЉ kimi Qarabar mЉsЉlЉsi mğzakirЉ olundu. MЉsЉlЉnin mğzakirЉsi iki mğxtЉlif fikri ğzЉ znxartdn: Qarabarnn AzЉrbaycannn hğdudlarnnda saxlannlmasnnnn (verilmЉsi yox. SezmЉ bizimdir. - mğdl.) lehinЉ NЉrimanov, Maxaradze, Nazaretyan, ЉleyhinЉ Orconikidze, Myasnikov, Kirov vЉ Fiqatner sЉs verdilЉr. Qarabarnn bğtğn Љhalisinin arasnnda plebismst kezirilmЉsi lehinЉ NЉrimanov vЉ Fiqatner sЉs verdilЉr. Qarabarnn ErmЉnistannn tЉrkibinЉ qatnlmasnnnn lehinЉ (SezmЉ bizimdir - mğdl.) Orconikizde, Myasnikov, Fiqatner vЉ Kirov sЉs verdilЉr. Yalnnz ermЉnilЉr arasnnda plebisist kezirilmЉsi lehinЉ Orconikidze, Myasnikov, Fiqatner, Kirov vЉ Nazaretyan sЉs verdilЉr. NЉticЉdЉ belЉ bir qЉrar qЉbul edildi: Darlnq Qarabar ErmЉnistan SSR tЉrkibinЉ qatnlsnn. Plebisist yalnnz Darlnq Qarabarda kezirilsin.

Lakin NЉrimanovun bu ЉdalЉtsiz qЉrara etiraz etdiyinЉ vЉ kЉskin naraznlnq yarandnrnna gürЉ Qafbğro qЉti qЉrar ğzğn mЉsЉlЉni RK (b)P MK-nnn mğzakirЉsinЉ verdi.

1921-ci il iyulun 5-dЉ G.V.Stalin, S.Orconikidze, F.Maxaradze, S.Kirov, N.NЉrimanov, A.Myasnikov, A.Nazaretyan, M.Oraxelaevili vЉ Y.Fiqatnerin ietirakn ilЉ Bğroda mğzakirЉ kezirildi. (Protokol N-12). QЉbul edilmie qЉrarda deyilirdi: “MğsЉlmanlar vЉ ermЉnilЉr arasnnda milli sğlhğn, Yuxarn vЉ Aearn Qarabarnn iqtisadi ЉlaqЉsinin zЉruriliyinЉ, onun AzЉrbaycanla daimi ЉlaqЉsinЉ Љsaslanaraq Darlnq Qarabar AzЉrbaycannn hğdudlarn daxilindЉ saxlannlsnn, (SezmЉ bizimdir. - mğdl.) muxtar vilayЉtin tЉrkibinЉ daxil olan inzibati mЉrkЉzi Öuea eЉhЉrindЉ olmaqla ona genie vilayЉt muxtariyyЉti verilsin”.

1921-ci il iyulun 20-dЉ AK(b)P MK-nnn Siyasi Bğrosu vЉ TЉekilat Bğrosu Qarabarla barln mЉsЉlЉlЉrin ielЉnib haznrlanmasn ğzğn komissiya yaratmarn qЉrara aldn.

1921-ci ilin sentyabrnn 26-da AK(b)P MK-nnn Siyasi Bğrosu vЉ TЉekilat Bğrosunun iclasnnda bu mЉsЉlЉ yenidЉn mğzakirЉ edildi. SЉs zoxluru ilЉ belЉ bir qЉrar qЉbul olundu: “Qafqaz bğrosundan xahie edilsin ki, Darlnq Qarabarnn muxtar vahidЉ ayrnlmasn haqqnnda üz qЉrarnna yenidЉn baxsnn; buna qЉdЉr muxtariyyЉt elan etmЉmЉli”.

MuxtariyyЉtin yaradnlmasn mЉsЉlЉsi 1922-ci il dekabrnn 14-dЉ RK(b)P-nin Zaqafqaziya diyar komitЉsinin iclasnnda nЉzЉrdЉn kezirildi. BelЉ bir qЉrar qЉbul edildi: “... ASSR-in Xalq Komissarlarn Sovetinin nЉzdindЉ RK(b)P MK-ya bilavasitЉ mğraciЉt etmdk hğququ olan Darlnr Qarabar ielЉri ğzrЉ xğsusi KomitЉ yaradnlsnn”. AK(b)P MK RЉyasЉt HeyЉtinin 1922-ci il dekabrnn 15-dЉ qЉbul etdiyi qЉrara uyrun olaraq AzЉrbaycan XKS yannnda Darlnq Qarabar ielЉri ğzrЉ MЉrkЉzi komissiya yaradnldn. A.Qaragüzov baeda olmaqla Darlnq Qarabar ielЉri ğzrЉ KomitЉ tЉsdiq edildi. Mğvafiq qЉrar AzЉrbaycan XKS tЉrЉfindЉn qЉbul olundu. KomitЉ yerlЉrdЉ vЉziyyЉti üyrЉnЉrЉk AK(b)P MK-nnn RЉyasЉt HeyЉtinЉ layihЉ tЉqdim etdi. S.M.Kirovun sЉdrliyi ilЉ RЉyasЉt HeyЉti 1923-cğ il iyunun 20-dЉ qЉrara aldn: “GstЉr darlnq vЉ istЉrsЉ dЉ dğzЉn olsun, Qarabarnn bir inzibati vahid eЉklindЉ ayrnlmasn zЉruri saynlsnn”.

1923-cğ il iyunun sonunda ĞGK(b)P Zaqafqaziya diyar komitЉsinin plenumunda y.QarayevdЉn (sЉdr), G.DüvlЉtovdan, A.Mirzoyandan vЉ b. ibarЉt komissiyannn qЉrarn ilЉ Zaqafqaziya diyar komitЉsi Darlnq Qarabarnn muxtar vilayЉtЉ zevrilmЉsi haqqnnda qЉrar qЉbul etdi. AK(b)P MK RЉyasЉt HeyЉti 1923-cğ il 1 iyulda bu qЉrarn tЉsdiq etdi. AzЉrbaycan MЉrkЉzi GcraiyyЉ KomitЉsinЉ tЉklif olundu ki, RЉyasЉt HeyЉtinin adnndan Darlnq Qarabara muxtariyyЉt verilmЉsi barЉdЉ dekret versin, GcraiyyЉ KomitЉsi baeda olmaqla vЉ XankЉndi mЉrkЉz olmaqla Qarabar Muxtar VilayЉti yaratsnn”.

AzЉrbaycan MGK 1923-cğ il iyulun 7-dЉ “Darlnq Qarabar Muxtar VilayЉtinin yaradnlmasn haqqnnda” dekret verdi.

DQMV-nin yaradnlmasn ilЉ AzЉrbaycannn vahid Љrazisi bülğndğ. AzЉrbaycan boleeviklЉri AzЉrbaycannn tam mЉnada Љrazi bğtüvlğyğ ğzğn yaradnlan tЉhlğkЉni aradan qaldnra bilmЉdilЉr.

Darlnq Qarabarn ErmЉnistana birlЉedirmЉk istЉyЉnlЉr dЉ tam mЉnasnnda üz istЉklЉrinЉ zata bilmЉdilЉr. Onlar AzЉrbaycan daxilindЉ muxtariyyЉt yaradnlmasnnnn ЉleyhinЉ idilЉr. BğtüvlğkdЉ isЉ ermЉnilЉrin istЉklЉri yerinЉ yetirildi. Bundan fЉrqli olaraq ErmЉnistanda tarixi torpaqlarnnda yaeayan AzЉrbaycan tğrklЉrinin taleyi kimsЉni dğeğndğrmЉdi. AzЉrbaycanlnlar ErmЉnistanda nЉinki muxtariyyЉt ala bilmЉdilЉr, ЉksinЉ onlarnn tarixi torpaqlarnndan kğtlЉvi deportasiyasn düvrğ baelandn.

AzЉrbaycannn ЉrazisinЉ qaren Moskvannn türЉtdiyi suiqЉsd, onu parzalaynb ErmЉnistana vermЉk AzЉrbaycangn bdzm boleeviklЉrinin naraznlnrnna sЉbЉb oldu.

ErmЉnistan Respublikasn yaradnlarkЉn onun ЉrazisindЉki 250 tğrkё mğsЉlman kЉndi mЉhv edilmiedi. Gndi isЉ Moskva tЉkcЉ AzЉrbaycana hakim deyildi, o, AzЉrbaycannn torpaqlarnnn ErmЉnistana vЉ Gğrcğstana verirdm. AzЉrbaycann Gğrcğstanla dannenqlarda gğrcğ, ErmЉnistanla dannenqlarda isЉ ermЉni tЉmsil edirdm. AzЉrbaycanlnlar sovet hakimiyyЉtinin onlara olan belЉ mğnasibЉtini baea dğeЉ bilmirdmlЉr.

Moskvannn AzЉrbaycan torpaqlarnnn kЉsib ErmЉnistana barnelamasnna dair daha baeqa bir fakta diqqЉt yetirЉk. 1922-ci il oktyabrnn 25-dЉ AzЉrbaycan Xalq Torpaq komissarlnrn Xarici ielЉr ğzrЉ katibliyЉ AzЉrbaycannn Љrazisi haqqnnda arayne tЉqdim etdi. Arayneda deyilirdi: “AzЉrbaycan SSR-in bğtğn Љrazisi 7.989.105 desyatindir.

Onun:

1.798.482 des.- kЉnd tЉsЉrrğfatnnda istifadЉ ğzğn yararln deyildir. Yaeayne mЉnqЉtЉlЉridir.

55.278 des. - evlЉrЉ yapnenq tЉsЉrrğfat yerlЉridir.

72.862 des. - barlardnr.

1. 598.846 des. - eum yerlЉridir.

170.573 des. - bizЉnЉk yerlЉridir.

1.818.916 des. - ürğelЉrdir.

166.860 des. - baeqa kЉnd tЉsЉrrğfatn sahЉlЉridir (tarla, sğni barlar vЉ s.).

912.000 des. - qnelaqlardnr.

507.000 des. - yaylaqlardnr.

7.903 des. - gil, eum, dae vЉ istifadЉsiz sahЉlЉrdir.

415. 
     des. - meeЉlЉrdir.
     

AzЉrbaycan, ErmЉnistan vЉ Gğrcğstan arasnnda raznlnra ЉsasЉn bu ЉrazidЉn: a) kezmie Qazax qЉzasnndan ErmЉnistana 379.984 desyatin; b) kezmie ZЉngЉzur qЉzasnndan ErmЉnistana 405.000 desyatin; v) kezmie Tiflis qЉzasnndan AzЉrbaycana 79.600 desyatin Љrazi kezmiedir.

BelЉliklЉ, hal-haznrda AzЉrbaycan SSR-in Љrazisi belЉdir:

105. 
     des. - 379.984 des.- 405.000 des.+ 79.600 des.= 7.283.721 des.”
     

Gürğndğyğ kimi, 20-ci illЉrdЉ ErmЉnistannn AzЉrbaycana qaren irЉli sğrdğyğ Љsassnz Љrazi iddialarn üz bЉhrЉsini verdi. Moskva AzЉrbaycan torpaqlarnnn kЉsЉrЉk ErmЉnistana barneladn, tarixЉn olduru kimi yenЉ dЉ ona üzğnğn ÖЉrqdЉ mğstЉmlЉkЉzilik siyasЉtinin dayarn kimi baxmara baeladn. ErmЉni-azЉrbaycanln mğnaqieЉsi Sovet Rusiyasnnnn eЉrq xarici siyasЉtinin dayarn idi. AzЉrbaycanda sğngğyЉ arxalanan boleeviklЉr tğrk hisslЉrini mЉhv edirdilЉr.

BelЉliklЉ, boleevik AzЉrbaycann ilЉ daenak ErmЉnistann arasnnda ilk aylarda diplomatik mğnasibЉtlЉr müvcud idi; diplomatik nğmayЉndЉliklЉr zЉtin eЉraitdЉ fЉaliyyЉt güstЉrirdilЉr; boleevik AzЉrbaycannnn daenak ErmЉnistannnda ermЉni G.G.DüvlЉtov tЉmsil edirdi; ErmЉnistannn sovetlЉemЉsinЉ qЉdЉr ikitЉrЉfli mğnasibЉtlЉrdЉ Љn kЉskin mЉsЉlЉlЉrdЉn biri ermЉnilЉrin Љrazi iddialarn idi; onlar AzЉrbaycan, Gğrcğstan vЉ TğrkiyЉ torpaqlarn hesabnna “büyğk ErmЉnistan” yaratmaq istЉyirdilЉr; AzЉrbaycanda aprel ieraln bae verЉn kimi ErmЉnistan hЉrbi hissЉlЉri Qazax qЉzasnnda, Qarabarda vЉ ZЉngЉzurda gürğndğlЉr, azЉrbaycanlnlara qaren qnrrnnlar türЉtdilЉr; belЉ vЉziyyЉt notalar mğbadilЉsinЉ sЉbЉb oldu; Љrazi-sЉrhЉd mğbahisЉlЉrini hЉll etmЉk ğzğn daenak ErmЉnistann sovet Rusiyasnnnn vasitЉziliyini istЉyirdi; ErmЉnistan AzЉrbaycannn mğbahisЉsiz ЉrazilЉrinЉ dЉ iddia edirdi; ErmЉnistannn AzЉrbaycana, o cğmlЉdЉn TğrkiyЉyЉ Љrazi iddialarnnn bir snra düvlЉtlЉr dЉ qnznednrnrdnlar; ErmЉni-azЉrbaycanln konfransnnnn zarnrnlmasn mЉsЉlЉsi dЉ mğzakirЉ edildi, lakin onu kezirmЉk mğmkğn olmadn; ikitЉrЉfli mğnasibЉtlЉrdЉ mğzakirЉ edilЉn mЉsЉlЉlЉrdЉn biri AzЉrbaycanda hЉbs edilЉn daenaklarnn vЉ ErmЉnistanda hЉbs edilЉn kommunistlЉrin azad edilmЉsi idi; mğvafiq ilkin saziein imzalanmasn ilЉ mЉsЉlЉ hЉll edildi; daenak ErmЉnistannnnn TğrkiyЉyЉ qaren mğharibЉyЉ baelamasn vЉ qnrrnnlar türЉtmЉsi bülgЉdЉki mğnasibЉtlЉrЉ tЉsir güstЉrdi; TğrkiyЉ cavab tЉdbirlЉrini verdrdk, daenak ErmЉnistannnn Љzdi vЉ demЉk olar ki, bğtğn ErmЉnistan TğrkiyЉnin protektoratlnrnna dğedğ; bu vaxtlarda daenak ErmЉnistannna mğnasibЉtdЉ AzЉrbaycannn vЉ Rusiyannn baxnelarnnda fЉrqli cЉhЉtlЉr var idi; boleevik Rusiyasn daenak ErmЉnistannnn TğrkiyЉ ilЉ vuruedurub üz istЉyinЉ nail olmaq istЉyirdi; baeqa rejimin hakimiyyЉtdЉ olmasnna baxmayaraq sovet Rusiyasn ErmЉnistana isti mğnasibЉt bЉslЉyirdi; TğrkiyЉ daenak ErmЉnistannnn darmadarnn edЉrЉk onun sovetlЉedirilmЉsindЉ Rusiyaya kümЉk etdi; lakin hЉm sovet ErmЉnistann, hЉm dЉ sovet Rusiyasn Aleksandropol (Gğmrğ) sğlh mğqavilЉsini tannmaqdan imtina etdilЉr; onun yerinЉ 1921-ci il 16 mart tarixli Rusiya-TğrkiyЉ vЉ TğrkiyЉ-AzЉrbaycan-Gğrcğstan-ErmЉnistan konfransn-nnn (Rusiyannn vasitЉziliyi ilЉ) nЉticЉsindЉ 13 oktyabr tarixlm Kars mğqavilЉsi imzalandn; ErmЉnistannn sovetlЉemЉdЉn sonrakn vЉziyyЉtini aclnq, Љrzaq bührann, istiliyin olmamasn kimi acnnacaqln eЉrait sЉciyyЉlЉndirirdi; belЉ dЉheЉtli vЉziyyЉtdЉ AzЉrbaycan ErmЉnistana zürЉk vЉ yanacaq verdi; bunu hЉm daenak, hЉm dЉ ermЉni sovet liderlЉri etiraf edirdilЉr; lakin sovetlЉeЉn ErmЉnistan liderlЉri mahiyyЉtinЉ gürЉ daenak siyasЉtini davam etdirdilЉr; ikitЉrЉfli mğnasibЉtlЉrdЉ yenЉ dЉ Љsas yeri Љrazi-sЉrhЉd mЉsЉlЉlЉri tutdu; Љrazi mЉsЉlЉlЉrinin hЉlli Kommunist Partiyasnnnn inhisarnna zevrildi; Moskva AzЉrbaycan torpaqlarnnn kЉsЉrЉk ErmЉnistana verdi; Darlnq Qarabarnn ermЉni icmasn ğzğn muxtariyyЉt yaradan boleevik liderlЉri ErmЉnistanda yaeayan azЉrbaycanln Љhalinin istЉklЉrini nЉzЉrЉ almadnlar; Rusiya Gğney Qafqazda istЉklЉrinЉ zatmaqda azЉrbaycanlnlardan istifadЉ etdikdЉn sonra onlarn arxa plana kezirdi, onlarnn yerini rus, ermЉni vЉ gğrcğ boleeviklЉri tutdu.

Azdrbaycan-Gğrcğstan mğnasmbdtldrm

1920-22-ci illЉrdЉ AzЉrbaycan-Gğrcğstan mğnasibЉtlЉri xeyli mğrЉkkЉb vЉ ziddiyyЉtli inkieaf yolu kezmiedir. MğnasibЉtlЉrin inkieafnnn mahiyyЉtinЉ gürЉ iki Љsas mЉrhЉlЉyЉ bülmЉk olar: 1. AzЉrbaycan SSR-in Gğrcğstan Demokratik Respublikasn ilЉ mğnasibЉtlЉri; 2. AzЉrbaycan SSR-Gğrcğstan SSR mğnasibЉtlЉri.

Aprel ieralnndan sonra Gğrcğstana mğnasibЉtdЉ AzЉrbaycan diplomatiyasnnnn qarensnnda duran vЉzifЉlЉri aearndakn kimi idi: Gğrcğstannn boleeviklЉedirilmЉsi ğzğn daxili partlaynea sЉbЉb ola bilЉcЉk tЉblirat aparmaq vЉ Rusiya tЉrЉfindЉn yenidЉn ieral edilmЉsinЉ yardnmzn olmaq; Gğrcğstanla iqtisadi vЉ siyasi mğqavilЉlЉr imzalamaq; Љrazi-sЉrhЉd mЉsЉlЉlЉrini nizama salmaq; Qara dЉnizЉ znxnea sahib olmaq vЉ s.

Boleevik AzЉrbaycannnnn Gğrcğstan Demokratik Respublikasn ilЉ diplomatik-siyasi mğnasibЉtlЉri ЉslindЉ ЉlaqЉlЉrin inkieaf etdirilmЉsinЉ deyil, Rusiyannn niyyЉtlЉrinin yerinЉ yetirilmЉsinЉ xidmЉt edirdi.

Aprel ieralnndan dЉrhal sonra AzЉrbaycan boleevik hükumЉti Gğrcğstandakn nğmayЉndЉliyin fЉaliyyЉtinЉ vЉ tЉrkibindЉ dЉyieiklik edilmЉsinЉ xğsusi diqqЉt yetirdi.

1920-ci ilin sentyabrn ğzğn AzЉrbaycannn TiflisdЉki nğmayЉndЉliyindЉ 40 nЉfЉr ЉmЉkdae zalnenrdn. Onlardan 31-i diplomatik eübЉdЉ, 3-ğ informasiya eübЉsindЉ, 5-i konsul eübЉsindЉ ielЉyirdi. ymЉkdaelarnn 19 nЉfЉri rus, ermЉni, gğrcğ vЉ b. millЉtlЉrin nğmayЉndЉlЉri idi.

AzЉrbaycannn Gğrcğstandakn nğmayЉndЉliyinin fЉaliyyЉti bir snra zЉtinliklЉrlЉ ğzlЉeirdi. Bu zЉtinliklЉr hЉm obyektiv, hЉm dЉ subyektiv amillЉrlЉ barln idi.

Birincisi, nğmayЉndЉlik hЉtta AzЉrbaycannn siyasi hЉyatnnnn mğhğm mЉsЉlЉlЉrinЉ dair materiallarn ala bilmirdi. HЉmin vaxt nğmayЉndЉliyi materiallarla tЉmin etmЉli olan eЉxs XXGK Gnformasiya eübЉsinin mğdiri Lavrov idi. NğmayЉndЉliyi materiallarla vaxtln-vaxtnnda tЉmin edЉ bilmЉmədyinin sЉbЉbini Xalq Xarici ielЉr komissarlnrn iein zoxluru vЉ cari mЉsЉlЉlЉrЉ baennnn qarnemasn ilЉ izah edirdi.

Gkincisi, Gğrcğstannn Rusiya tЉrЉfindЉn ieral edilmЉsindЉn sonra AzЉrbaycandakn bir snra rЉhbЉr eЉxslЉr nğmayЉndЉliyin fЉaliyyЉtini lğzumsuz hesab edirdilЉr vЉ bu mЉqsЉddЉn ütrğ maliyyЉ vЉsaiti aynrmarn yersiz saynrdnlar.

Ğzğncğsğ, Gğrcğstan Gnqilab KomitЉsinin qЉrarn ilЉ Gğrcğstan ЉrazisindЉ AzЉrbaycan sovet pullarnnnn ielЉdilmЉsi qadaran edildiyi ğzğn nğmayЉndЉlik zЉtin vЉziyyЉtЉ dğedğ.

Dürdğncğsğ, boleevik Rusiyasn Gğney Qafqaz respublikalarnnnn arasnnda diplomatik mğnasibЉtlЉrin qurulmasnna yol vermЉk istЉmirdi. Moskva onlarn vahid ittifaqda Rusiya ilЉ birlikdЉ gürmЉk istЉyirdi.

1921-ci il dekabrnn 8-dЉ AzЉrbaycannn Gğrcğstandakn sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉlЉrinin tЉcili lЉrvi barЉdЉ gündЉrilЉn mЉktubun ğzЉrindЉ N.NЉrimanov belЉ bir dЉrkЉnar yazmnedn: “Yol.Andreyev. TЉmin edin”. GündЉrilЉn tЉkrar teleqramda nğmayЉndЉliyin ЉmЉkdaelarnna yarnmaylnq maae verilmЉli idi, nğmayЉndЉliyin avtomobili, yazn maennn, karnz ehtiyatn, dЉftЉrxana lЉvazimatn vЉ qiymЉtli inventarn hez kЉsЉ verilЉ bilmЉzdi, Baknya-XXGK-in sЉrЉncamnna gündЉrilmЉli idi.

AzЉrbaycannn nğmayЉndЉliyi Batumda da fЉaliyyЉt güstЉrirdi. 1920-ci il oktyabrnn 5-dЉ AzЉrbaycannn Batumdakn konsullurunun ticarЉt eübЉsinin komissiya iclasnnnn qЉrarn ilЉ “ticarЉt eübЉsindЉ ielЉrin azlnrnnn vЉ bu qЉdЉr etatnn saxlannlmasnna ehtiyac duyulmadnrnnn nЉzЉrЉ alaraq iezilЉr ixtisar edildi”.

1921-ci il yanvarnn 19-da Batumdakn konsul ÖeyxЉli Hğseynov vЉrЉm xЉstЉliyi ilЉ ЉlaqЉdar olaraq vЉzifЉsindЉn azad olundu. Yanvarnn 24-dЉ MirzЉdavud RЉsulzadЉ konsulluru aktlaednraraq ondan tЉhvil aldn. M.RЉsulzadЉ Batumda vЉ Batum vilayЉtindЉ AzЉrbaycannn konsulu vЉzifЉsini icra etmЉyЉ baeladn. Lakin az sonra - elЉ hЉmin ildЉ AzЉrbaycan hükumЉtinin sЉrЉncamn ilЉ Batumda AzЉrbaycan konsulluru lЉrv edildrdk vЉ onun yerinЉ XXGK-nnn Batum vilayЉtindЉ sЉlahiyyЉtli nğmayЉndЉsi vЉzifЉsi tЉsis olundu. Dekabrnn 13-dЉ bu vЉzifЉyЉ RЉeid Gsmaynlov tЉyin edildi. Onun Љsas vЉzifЉsi TğrkiyЉ vЉ Avropa ülkЉlЉrinin mЉtbuatnnn Baknya zatdnrmaq idi.

Dekabrnn 23-dЉ Batumdakn konsulluq hğquqi cЉhЉtdЉn üz ieini dayandnrdn, dekabrnn 28-dЉ konsullurun lЉrvi baea zatdnrnldn vЉ iezilЉr dekabrnn 31-dЉ azad edildilЉr.

1922-ci ilin aprelindЉ R.Gsmaynlovun otarn AzЉrbaycan Ali Gqtisadi Öurasnna vЉ onun Gğrcğstandakn nğmayЉndЉsi yliyevЉ verildi. 1922-ci il maynn 14-dЉ AzЉrbaycan XKS-nin Q.MusabЉyovun sЉdrliyi ilЉ kezЉn iclasnnda 9-cu mЉsЉlЉ kimi “AzЉrbaycannn Batumdakn diplomatik nğmayЉndЉsi Gsmaynlovun diplomatik nğmayЉndЉliyi AzЉrbaycan XKS-nin Batumdakn Gqtisadi nğmayЉndЉliyin zevrilmЉsinЉ dair” tЉklifi mğzakirЉ edildi. Bğtğn sovet respublikalarnnda (Buxara sovet respublikasn istisna olmaqla) AzЉrbaycannn diplomatik nğmayЉndЉliklЉrini lЉrv etmЉk qЉrara alnndn. Diplomatik nğmayЉndЉliyin dЉyiedirilmЉsi isЉ Ali Gqtisadi Öurannn mğzakirЉsinЉ verildi.

Gğrcğstan Demokratik Respublikasn hükumЉti AzЉrbaycan vЉ Rusiya sovet hükumЉtlЉrini müvcud quruluea qaren gizli ie aparmaqda, terrorzuluqda, qatarlarn vЉ dЉmiryolzularn saxlamaqda, elementar beynЉlxalq qaydalara ЉmЉl etmЉmЉkdЉ, Gğrcğstan daxilindЉ iqtisadi bühran yaratmaqda vЉ s. tЉqsirlЉndirirdi. GDR XGN-nin bЉyanatnnda deyilirdi: “Sovet hükumЉti millЉtlЉrin üz mğqЉddaratnnn tЉyin etmЉsi hğququnu dğnyaya bЉyan etmiedir, lakin ЉslindЉ onlarn snxnednrnr vЉ inkieafnna hЉr cğr mane olur. Dannenqlara baelamaq haqqnnda cЉhdlЉr sovet hakimiyyЉti tЉrЉfinЉn yalanla qurtarnr. BelЉ eЉraitdЉ onunla barlanan bğtğn mğqavilЉlЉr mЉqsЉdsizdir”.

AzЉrbaycan tЉrЉfi isЉ GDR-i AzЉrbaycan ЉrazisindЉn mal-qarann aparmaqda, Љsassnz Љrazi iddialarnnda, ЉrazilЉri tutmaqda, dğemЉnzilikdЉ vЉ s. tЉqsirlЉndirirdi.

Gki respublika arasnnda mğnasibЉtlЉrdЉ mğzakirЉ edilЉn mЉsЉlЉlЉri aearndakn kimi qruplaednrmaq olar:

1. Gğrcğstannn Rusiya tЉrЉfindЉn ieral edilmЉsinЉ qЉdЉr AzЉrbaycan-Gğrcğstan mğnasibЉtlЉrindЉ mğzakirЉ edilЉn Љsas mЉsЉlЉlЉrdЉn biri AzЉrbaycan sovet orqanlarnnnn Gğrcğstan ЉrazisindЉ müvcud qurulueu devirmЉk mЉqsЉdi ilЉ tЉblirat aparmasn haqqnnda idi. Rusiyannn AzЉrbaycan vasitЉsilЉ Gğrcğstann yenidЉn ieral etmЉk ğzğn ülkЉ daxilindЉ naraznlnq yaratmara zalnemasn GDR-in etirazlarnna sЉbЉb olurdu.

2. AzЉrbaycan-Gğrcğstan mğnasibЉtlЉrindЉ mğzakirЉ edilЉn Љsas mğbahisЉli mЉsЉlЉlЉrdЉn biri Љrazi-sЉrhЉd mЉsЉlЉlЉri idi.

Gğrcğstanla AzЉrbaycan arasnnda mğnasibЉtlЉrdЉ Gğrcğstannn mğbahisЉli hesab etdiyi ЉrazilЉr aearndaknlardan ibarЉt idi: