Yazi-yurnal indd
Yüklə 2,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dilin ağıl qıtlığı
Rüblük ädäbiyyat därgisi 165 Bax, bu əvəzləmə, artıq, həm də kültür faktıdır – bəzi məsələlərdə ruslarsız keçinməməyimizə örnəkdir. O biri soruniyə «Qöte» yox, «Göte»dir. Axı, oriji- nalda «Qöte»dir? Bu da bizə rus dilinin etgisi, təsiridir. Rus dilinin orfoepiya, yəni deyiliş qanunu elədir ki, incə saitdən öncə gələn «q»lar «g»laşır. Bizim dildə bu qanun yox- dur, ona görədə rahatca «gədim» yox «qədim» deyə bili- rik. Halbuki bəzi rus dillilərin «gədim», «Vagif» deməsi həməncə onların ana dilinin hansı olmasını «satır». İndi yenidən keçək «Göte»yə. Ruslar almanlara uyğun «Гете» yazırlar, ancaq sözü səsləndirəndə orfo- epiya qanunu «ağızlarını əyir» və «Göte» alınır. Bizi səruslardan «Göte»ni götürüb elə bilirik ki, almanlar da elə bu cürdür. Sonra isə dil prosesinə ədəb-ərkan qanunu qarışır və sözün «meymunu» yadımıza salma- sının qarşısını almaq üçün əlləşirik və bu əlləşmədən «Höte» alınır. Halbuki alman sayağı «Qöte» desək, «meymun» da yada düşməz. Başqa “g”laşmalar Beləcə, biz bir sözün tarixçəsində dəyişmə trayek- toriyasının ekzotik-əcayib naxışlar almasını gördük. Həmin naxışlardandır ki, azərbaycanca «Heqel» «He- gel», «leqitim» «legitim» olub. Özüdə «Vaqif»in «Va- gif» olması bizə təhrifin «qırmızı» işığını yandırsada «Heqel»in «Hegel» biçimində deyilməsi heç birimizi- narahat etmir. İndiprosesin «anatomiyasını» açıb-ağardandan son- ra dəbdə olan qırımda özümüzü ələsalmaq düşüncəsində deyiləm. Ən azı ona görə ki, dünyada o qədər savadın kəm-kəsirindən və ya adi anlaşmazlıqdan doğan ilginc nəsnələr olub ki… Haydeqer şair Andrey Voznesenskiyə söyləmişdi ki, tələbəsi Sartrın onun fəlsəfəsini yanlış başa düşməsindən Sartrekzistensializmi yaranmışdı. Deməli, mədəniyyətlərdə başqasını səhv başa düşməkdən yaxşı nəsnələrdə alına bilər. Ona görə də belənçi olayları toplamaq çoxmaraqlı kulturoloji muşğulatlır! Düzdür, çətinki «Qöte»nin «Höte»yə çevrilməsi Sartr fəlsəfəsi kimi bir şey versin, ancaq yüz faiz bilirəm ki, «bizlər və ruslar» problemində hansısa ide- yanın açımına məzəli material ola bilər. 04.01.2010. Niyə «sivil»i düz işlətmirlər? Linqvistik ətalət Dillə bağlı adamların öz tərsliyi var. Biz irəlidə yazdıq ki, «Göte» deyil «Qöte»dir və onun üçün də gündəyməzlə anışmanı durdurmaq üçün «Höte» dəyiş- düyüşünə gərək yoxdur. Di gəl, yenə «Höte» deyirlər. Alman dilini yaxşı bilənlər söyləyir ki, «Niççe» deyil, «Niççe»dir. Özü də bu deyim dilimizə daha yatımlıdır. Bunu biləndən sonra mən daha «Niççe» yazmıram, an- caq di gəl, yenə də çoxları əski qaydada yazmağa və söyləməyə üstünlüka verəcəklər. «Sivil»in düzgün mənası Belə tərsliklərdən biri də «sivil» sözü ilə bağlı- dır. Bizdə dünyanın heç bir yerində olmayan «ix- tira» yapıblar, «sivilizasiya» kəlməsini cümlədə təyin kimi qısaltmaq üçün «sivil» deyirlər. Ruslarda «цивилизованныйчеловек» yaxşı alınır, ancaq bizim türkcədə necə deyəsən, «sivilizasiyalı adam», ya “si- vilizasiya adamı”? Nəsə rahat alınmır. Onun üçün də deyirlər «sivil adam» (hətta «sivil ölkə» də deyə bilərlər). Ancaq, axı, Avropada «sivil» sözü mülkini bildirir, yəni dövlətə yox, topluma aid olanı, yəni polisə, hərbçilərə baxanda adi adamları. Necə soruşurlar: əsgərlikdəsən? Yox, indi mülki adamam (yəni «sivil adamam»). «Sivilizasiya» kəlməsini Avropa üçün Türqo ilə Mirabo (18-ci yüzil) düzəltmişdilər və söz ilkində yax- şı qanunlar altında yaşamağı, yönəldilmişliyi bildirirdi. Beləcə, bu söz bir ad kimi gecə-gündüz necə ac qalma- mağın qayğısında bulunan və gələnəklər altında yaşa- yan primitiv toplumlara qarşı azad sənətləri gəlişmiş, geniş mənəvi axtarışlarda olan toplumları qoyurdu. Terminlərin ilginc «sərgüzəştləri» Bir çox etgili, qəşəng terminlər kimi «sivilizasi- ya» sözünün də başına min oyun gəlib. Şpenqlerdə o, mədəniyyətlərin təpərini itirib qaxaclanma, qocalma dönəmini (aşamasını) bildirirdi, Toynbidə (sonra isə Hantinqtonda) gəlişmiş dinlərin üstündə qurulmuş kül- tür düynyalarını göstərirdi (məsələn, Buddist, Katolik sivilizasiyalar). Onu da deyim ki, bəndəniz terminlərin, sözlərin belənçi metamarfozalarını, çevrimlərini ələ salanlardan, bu səbəbdən də həmin terminləri işlədənlərə yuxarıdan aşağı baxanlardan deyil. Elmdə «struktura», «arxetip», «paradiqma», «Post-modernizm» kimi çoxlu sözlərin də başına bu işlər gəlib. Öncə kimsə nəzəriyyə quranda belə kəlmələrlə açdığı yeniliyə ad qoyub. Bu yeniliyə görə də həmin sözlər qəşəngləşib, sevilib, hətta dəbə düşüb. Sonra həm dəbə, həm də o yeniliyi tutub göz qabağında saxlamasına görə istedadlı kişilər həmin sözləri işlədərək başqa yeniliklərə çıxıblar. Korlanma üçüncü aşamadan başlayır. Təbiətcə qanacaqsız adam kostym və qalstuk taxaraq qalstuklu N1(6) mart 2013 166 mədəni adamların zəhməti sayəsində müftəxorluq et- diyi kimi bizim «modern elmi deyimləri şar kimi atıb- tutan bəzi yazı adamları» da «struktura», «arxetip», «paradiqma» sözlərini effektli, ağıllı görünmə «qalstu- ku na», «kostyumuna» çevirirlər. Bu isə ağıllı, bilgili adamları sınırlandırmaya bilməz. Axı, kimin hərif sa- yılmaqdan xoşu gəlir (yəni məni hərif sayıb düşüncə dayazlığını terminlərlə gizlədir)?! «Postmoderinizm»i «kostyuma», «qalstuk»a çevirmiş bir xeyli gənc yazar, beləcə, bilgili adammlarda sözün özünə ikrah yaratdı. Nərmin Kamalın Post-modernizmi modernizmdən ayı- ran ağıllı kitabı çıxıb («Umberto Eko. Post-modernizm fəlsəfəsi». B.: Qanun, 2008), ancaq di gəl, hələ də post- podernizmi «modernizm» anlamında işlədirlər. «Sivilizasiya anlayışının mənfiləşməsi Dördüncü aşamada effektli sözlə tapılıb bərki- dilmiş (fiksə edilmiş) yenilik gözdən düşəndə termin də başlayır mənfi çalarlar qazanmağa. «Sivilizasi- ya» sözünün yeniliyi, dedik ki, gələnəksəl, nə bilim, «vəhşi» toplumlardan nəzakətli, maneralı, elmli dün- yaları fərqləndirmək idi. Sonralar nəzakətli, mane- ralı, elmli toplumlara pis baxılanda (məsələn, İbn Xaldun, Russo belə toplumları korlanmışlıq sayırdı), termin də mənfiləşdi. Bu gün «sivilizasiya» çoxları- nın gözündə cürbəcürlüyün mürəkkəb sistemi olan dünyanı bildirirək yaxşı anlam daşıyır. Ancaq İslam və Xristian fundamenrtalistlərinin, 60-cı illərdəki Hip- pi hərəkatçılarının gözündə sivilizasiya göstəriciləri (bizimkilər yanlış olaraq «sivil əlamətlər» söylərdilər) meqpolislərə ikrah prinsipində mənfi çalarlar saçır. Nədən uyqar deyək? Bu gün Azərbaycanda «цивилизованный» təyin cümlə üzvünü çox sevirlər, ancaq «sivilizasiyalı» deyiminin uğursuzluğuna görə ləzzətlə «sivil» de- yirlər. Beləcə, bir çoxları guya iki hədəfi vururlar: həm tələffüzdə rahatçılıq qazanırlar, həm də dünyanın dəbdə olan «sivilizasiya» termininin qohumunu, ox- şartısını işlədirlər. Halbuki belədə axmaq bir vəziyyət alınır: sanki sən ucundan-qulağından eşitmisən ki, mo- dern insanlar «qalstuk» deyilən bir nəsnəni boyunla- rına taxırlar. Sən isə taxmağına taxırsan, ancaq qals- tukun nə olduğunu bilmədiyin, görmədyin üçün nəsə bəzəkli bir lent, bant boynundan asırsıan. Axı, «sivil» hərbiləşmiş, dövlətin özəl intizamlı dəstələrində olma- yanları bildirir. Deməli, bizim həmin sözlə işlənmiş yazılarımızı ruscaya, ingiliscəyə çevirəndə çaş-başlıq yaranacaq. Məllifimiz sivilizasiya dünyasında bulunan insan demək istəyəcək, çevirən isə cümləni hərbidə bu- lunmayan adam kimi verəcək. Bəs nə etməli? Dostlar, Anadolu turkcəsində «sivilizasiya» sözünü «uyqarlıq» kimi verirlər. Bu söz neoloqizm («neologizm» düz deyil) olsa da «sivilizasiya»nın bir yönünü, – çox böyük cürbəcürlüyü bir araya gətirməsini, yəni onları uyarlıq sisteminə sal- masını düz açır. Deməli, yaxşı olar ki, sivilizasiya ilə ilgili «sivil» yox, «uyqar» sözünü işlədək. Onda «uy- qar insan», «uyqar dünya», «uyqar millət alınacaq». 04.08.2011 Dilin ağıl qıtlığı (Problemin qoyuluşu) Bütün dilləri tərifləməyin ikiüzlülüyü Çağımızda telefonla, bilgisayarla idarə olunan evə «ağıllı ev» deyirlər. Mənim ağlıma «dilimiz necə ol- malıdır?» sorusu gələndə nəsə «ağıllı dil» də gəldi. Sovet dilçiliyində Marksist «humanizminin» etgi- si ilə söyləyirdilər ki, aşağı səviyyəli dil yoxdur, necə ki, aşağı səviyyəli xalq da yoxdur. Hərçənd alimlər öz aralarında danışanda, məsələn, Azərbaycan türkcəsinin geriliyini boyunlarına alırdılar. Bax, o zamanlar mən düşündüm ki, bu gerilik duyğusunu leksika törətmir, adi ağıllı söhbətlər üçün rus və ingiliscədə hansı sözlər varsa, bizdə də var. Düzdür, bu sözlərin arasında xey- lisi ərəbcə, farscadır. Ancaq, axı, ingiliscə, ruscada xeyli söz alınmadır. Bəlkə dilin yoxsulluğu duyğusu- nu qrammatika törədir? Ancaq baxanda görürsən ki, qrammatikamızda pis deyil. Bəs onda dilimizin yox- sulluq duyğusu nədən gəlir? Təpərli sözlər Bu sorunun qabağında düşündümki, «бытие» sözü- nü eşidəndə, mən nəsə energetik, ağıllı bir söz eşitdiyimi duyuram, «varlıq», «olum», «olqu» (сущее) sözləri isə mənə nəsilsiz-nəcabətsiz, soysuz söz təsiri bağışlayır. Bu duyğu məni azərbaycanca yazanda əl çəkmədən izləyirdi. Rusca yazanda qələmim dolu, dolğun sözlərlə oynayırdı, türkcə yazanda sanki sözlərin içindən dad- tam itirdi. Sözlər nəbz kimi döyünmürdü, elə bil içləri boş idi. Dildə materialın müqaviməti Zaman keçdi, azərbaycanca yazmaq mənə rusca- dan daha ilginc oldu. “Niyə belə oldu?” məsələsini ünlü heykəltəraş Ernest Neizvestninin bir yazısını oxuyanda Yüklə 2,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|