g u m b az b ila n yopishda yuz bergan qiyinchiliklarni b a rta ra f q i
lish u c h u n q o birg ‘ali va ikki o g ‘m ali gum baz to m larn i q o ila g a n .
U sta Yusufali gum baz tom lardagi qobirg‘alar sonini to ‘rt yoki
sak k iztad an qilib qurgan. X alq ustalari ko‘z yordam ida quradigan
g u m b a z to m la rin in g o g 'm a lig in i to ‘g krilashda Y usufali linga
(sh ab lo n ) q o ila g a n va ayniqsa, chorkunjak hajm da ikki og‘m alik
m urakkab tom larining lingalari sxemasini ham yaratgan. Usta bino
q u rish d a g u m b a z n i b in o n in g ta rh i va tu riga q arab tan lag an :
m a sa la n . b o ‘yi va eni b ir xil — kvadrat tarxli x o n alarn in g to m in i
charxi g um baz, b o 'y i en id an u zun roq b o lg a n xonalar va pastqam
b in o to m la rin i balxi gum baz b ilan yopgan.
C h a rx i gu m b azn in g b alandligi gum baz d iam etrlarin in g yar-
rn id an o rtiq b o ‘lsa, “ m irzo iy ” gum baz deb atalgan.
A m m o usta
bu g u m b a zn in g balandligini en in ing yarm idan k am qilib h am
y o p a o lg an . U sta Y usufali b in o to m larin i gum baz bilan yopishda
g u m b a z osti q urilm alari — ravoq va gajaklam ing o 'm atilish ig a
k a tta e ’tib o r bergan. U k ich ik kvadrat tarhli xon alarn i ch o rrav oq
( to ‘rtrav o q ), m ehrobli xo n alarn i xashtravoq (sakkiz ravoq), katta
x o n a la rn i yopishda esa devorga 16 ravoq o ‘rnatib . u ning ustiga
g u m b a z to m n i yopgan. D ev o r ravoqlari o ‘rtasiga gajak m indirib,
gajak b ilan ravoq orasini u ch b u rchak shaklida yupqa d evor — h o -
sh iy a b ila n t o ‘ldirilgan. R avoq va h o shiy alar orasiga g an ch d a n
o kyib gu l solingan.
U sta Y usufali ja m o a t b in olarin in g aloh ida m axsus tu rin i —
h a m m o m la rn i h a m ju d a yaxshi q u ra olgan. U h am m o m larn in g
suv y o iig a quvurlar, devor va gum bazlarni
ixcham lashtirish, suv
xonasiga jo 'm ra k la r o ltkazish , erkaklar va x o tin lar b o iim la rin i
ishlash k ab i yangiliklar kiritgan.
H a m m o m n in g b ir tekisda isib turishi p o l tagida joylashgan
o kt y o ‘liga b o g iiq . Bu isitish yo‘11ari eni 30-40 sm , balandligi
100-120 sm b o ii b , b ir-b irid an 1,5-2 g‘isht qalinligida devorlar
b ila n ajratilgan.
U sta Y usufali to m o n id a n takom illashtirilgan
yirik h a m m o m -
la rd a n b iri Y a n g iy o i sh a h rid a qurilgan. B u h a m m o m d a u sta
g ‘is h tn i tejash m aq sad id a isitish y o ila rin in g dev o rlarin i g ‘isht
u s tu n c h a la r b ila n alm ash tirg an . U sta q u rad ig an b in o larn in g av-
val loyihasini chizar, so ‘ngra ularni ushbu lo y ih alar asosida q u ra r
edi. llsta n in g arxivida u isblangan k o ‘p b in o la rn in g ch izm alari
saqlangan.
0 ‘tm ishda 0 ‘rta O siyoda asosiy qurilish m ateriallari tu p ro q ,
to sh va qism an yog‘ochd an iborat b o ig a n . V III asrga q adar quril
gan binolarda asosan paxsa, hom g is h t, guvala va soztuproq
ishla-
tilgan. Pishiq g‘isht, ganch va o h ak kabi qurilish m ateriallari faqat
ayrim binolardagina q o ilan ilg an .
O 'rta asr (V III-X IX ) larda qurilgan b in o lard a pishiq g is h t,
qalin va ganch qorishm asi keng ishlatilgan. X alq ustalari loydan
q u rilg a n paxsa d e v o rla r q u rig ac h , y o rilib k etm asligi u c h u n
b a 'z a n loyga som on va poxol q o ‘shib h am ishlatganlar. Eng qalin
paxsa devorlarning h ar b ir qatlam i 2-3 d o n a ingichka x o d ach a
yoki
qalin tolalari yotqizilgan, devorning nom i k o kch a b o sh la-
g ach , devor sirtidan som onli loy bilan suvaganlar.
U sta Y usufali loy qurilm asi tay y o r b o ig a c h , u n i Ioyxonada
5-6 kun q oldirib, ustida suv oqizib q o ‘ygan. Loy tarkibid ag i
zara rli m o d d alar suvda erib chiqishin i, u sta “ loydan g ‘u b o r
k e tish i” deb t a ’riflagan. B a 'z a n d ev o rn in g b ir q atlam i paxsa,
ikkinchisi g‘ish td an ib o rat b o ig a n . Bu d ev o r b etid a u z u n va
yirik yoriqlarn in g pay do b o iis h ig a qarsh i k o ‘rilgan c h o ra la ri-
d a n biri b o ig a n .
G u m b az tom larini yopishda pishiq g is h t
bilan b ir q ato rd a
xom g is h t ham ishlatilgan. Ju m lad an , V I-V Il asrlarda barpo etil
g an eski Term iz shahrida Q irg iz binosi xom g is h td a n qurilgan,
b in o to m in i yopishda gum baz to m la r qurilishining b arch a tu rlari
q o ila n ilg a n .
B unday m a ’lum otlar t a ’m irlash ishlarida yodgorlik qurilgan
davrga xos va m os q u rilm alari b o ig a n ash y o lard a n fo y d alanish
va q o ila s h zarurligini y an a b ir b o r o ‘quvchiga ta 'k id lash m aqsa-
dida keltirildi.
S a v o lla r
I .
M a s h h u r t a ’m irc h i u s ta A b d u g 'a ffo r H a q q u lo v h a q id a n im a la rn i b i-
lasiz?
2. X alq u stalarin in g o bid a tom idagi nam likka qarshi q o 'lla n ilad ig an q anday
tad b irlari m avjud?
3. K o sh in b u ru sh s a n ’atining o 'z ig a xos xususiyatlari n im a la rd a n iborat?
4. A ngob n im a ? U n in g ah a m iy a tin i tu sh u n tirib bering.
5. G an c h n in g q an d ay turlari bor? U larning xususiyatlari n im alard an iborat?
Dostları ilə paylaş: