16
Beləliklə tarixi qaynaqların xronoloji analizi bu sözün etimoloji
dinamikasının Vrkan-Varkan-Qorqan-Gürgan şəklində, ərəbcə cürcan-
cürcaniyyə, latınca
hyrcania, qədim yunan transkripsiyasında isə
hrcania formasında olduğunu göstərir. Onu da qeyd etmək lazımdır
ki, Hirkan sözünün çox maraqlı, yerli etimoloji izahı da mövcuddur.
Bir sıra mütəxəssislər bu sözün talış dilində “hırkan” – “dumanlı yer”
mənasını daşıdığını bildirirlər. Həqiqətən də rütubətli subtropik
əraziyə aid olan bu yerlər ilin əksər günləri dumanlı olur.
Talış meşələri, talış ərazisi və talış sözlərinin etimologiyasına
gəldikdə bu haqda çox müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bir sıra tarixi
mənbələr və müasir tədqiqatçıların fikirlərinə əsasən
(Гумилев Л.Н.,
1991., Миллер Б.В., 1953) demək olar ki, eramızdan əvvəl I
minillikdə Xəzərin cənub bölgəsində qərbdən şərqə doğru kaspilər,
kadusilər, gellər, deyləmlər və hirkanlılar məskunlaşmış, sonrakı
dövrlərdə burada üç ərazi formalaşmışdır: kadusilər, gellər və
deyləmlərin yaşadığı Deyləm (təxminən indiki İRİ Gilan vilayəti),
Təbəristan (təxminən indiki İRİ Mazandaran vilayəti) və «canavarlar
ölkəsi» olan Gürgan (təxminən indiki İRİ Gülüstan vilayəti). Elmi
mənbələr kadusi, gel və deyləm tayfalarından müasir gilanlıların
yarandığını bildirir. Hal-hazırda İRİ Gilan vilayətinin qərb hissəsində
kompakt yaşayan talışların dili gilan dilinə (gilaki dilinə) çox yaxındır.
Cənubi Azərbaycanda talışların başlıca məskənlərinin Gilan vilayəti,
onun Xəmsəyi Təvaleş adlandırılan əraziləri olduğu, buradakı
Kəngərud, Əsalem, Talış, Dolab, Şəmdərmin və Masal
məntəqələrində talışların əhalinin xeyli hissəsini təşkil etdiyi bildirilir
(Cavadov Q.C., 2004). Bir çox mütəxəssislər talış sözünün qədim
Deyləmin «Tabalis» adlı ərazisindən yarandığını bildirirlər. Seyid Əli
ibn
Kazımbəy
«Cəvahirnameyi-Lənkəran»
əsərində
yazır:
«…«Qamus» kitabında talış sözü «Təyalisə» şəklində qeyd edilir.
Talış Təyalis formasından ixtisara düşərək «Talıs» şəklini almış və
yerə görə uyğunlaşdırılmışdır. Buradan məlum olur ki, Təbalis Gilan
ərazisindədir. Doğrudan da, Gilan Deyləm ölkəsinin şimalında
yerləşir. Talış da onun bir hissəsidir…». Hal-hazırda İRİ Gilan
vilayətində talışların yaşadığı Tavaliş adlı ərazi (rayon) mövcuddur.
Ərəb mənbələrində Talış ərazisi «Tablistan» adlandırılır. Digər
tərəfdən talışların dağda və aranda məskunlaşması və talış ərazisinin
dağ və ovalıq hissələrə şamil edilməsi bu əhalinin qədim dövrlərdə
mövsümdən asılı olaraq yarım-köçəri, sonralar isə oturaq həyat tərzi
keçirdikləri bildirilir.
17
Talış ərazisinin coğrafi, iqtisadi və siyasi tarixi barədə dəyərli
məlumatlar verən əsərlərdən biri yuxarıda qeyd edildiyi kimi XIX əsr
görkəmli azərbaycan tarixçisi Seid Əli ibn Kazımbəyin 1869-cu ildə
fars dilində yazdığı «Cəvahirnameyi-Lənkəran» («Lənkəran
cəvahirinə aid kitab») əsəridir. Əsərdə Talışın mahalları, təbii
sərvətləri, iqlimi, tarixi abidələri, talış xanlarının şəcərəsi haqqında
maraqlı məlumatlar verilir.
Sonralar Gilan əyalətinə qatılan Talış Şah İsmayıl Xətai dövründə
(XVI əsrin əvvəlləri) Səfəvi dövlətinin əsas əyalətlərindən biri
olmuşdur. Talış feodalları şaha ən yaxın və etibarlı arxa olduqlarından
sarayda böyük nüfuza malik idilər.
Mənbələrdə Şah İsmayıl Xətainin ustaclu, rumlu, şamlı, zülqədər,
əfşar, qacar və təkəli tayfalarından olan nüfuzlu türk-qızılbaş əmirləri
ilə yanaşı talış tayfasından olan Dədə bəy Talışın (Əbdüləli bəy Dədə)
da adı çəkilir. Şahın ən sevimli müəllimi də bu yerlərdən idi. Şah
İsmayıl Xətainin ətrafında olan talış əmirləri Bayandur xan, saray
əmiri Həmzə Soltan, Hacı Üveys Soltan, Şuragöl və Alaşkert hakimi
Qara xan və Alpaut İbrahim xəlifə olmuşlar. I İsmayılın Gilanda
olduğu dövrlərdə onun həyatını xilas etmiş, «Səfəviyyə» təriqətinin
yayılmasında böyük xidmətləri olmuş Hüseyn bəy Lələ sonralar şah
tərəfindən «vəkalət-i nəfs-i nəfis-i hümayun» yəni «əlahəzrətin şəxsi
müavini» vəzifəsinə təyin olunmuş, Mövlana Şəmsəddin Gilani isə
Səfəvilər dövlətinin ilk sədri – dini idarə rəhbəri olmuşdur. Bəzi tarixi
məlumatlara əsasən Şah İsmayıl Xətainin ulu babası-sülalənin
yaradıcısı olan, müasirləri tərəfindən «pir-i türk» adlandırılan Şeyx
Səfiəddin də özünün gənclik illərini Talışda keçirmiş, müəllimi Şeyx
İbrahim Zahidə olan ehtiramını daim saxlamışdır. Qaynaqlar onun
oğlu Şeyx Heydərin (1460-1488) ilk müdafiəçilərinin məhz rum, talış
və qaracadağ tayfalarının olduğunu bildirir (Əfəndiyev O.Ə., 1993).
Sonralar Şah hökuməti buraya milliyətcə talış olan Sarı Xanı
göndərir və bu vilayəti ona bağışlayır.
Nadir Şah Əfşarın dövründə Talışı vilayət hakimi idarə edirdi.
Tarixi məlumatlara görə, talış xanları sülaləsinin banisi Səfəvi nəslinə
mənsub olan Ərdəbilli Seyid Abbas olmuşdur. Nadir şah rəsmi
fərmanla Seyid Abbası talışın nəsli hakimi elan etmişdir. 1747-ci ildə
Nadir şah öldürüldükdən sonra Talış digər xanlıqlar kimi müstəqil
xanlıq olmuşdur.
Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi oğlu «Əxbərnamə (Talış xanlığı
tarixindən)» əsərində bildirir ki, ilk Talış xanının atası ehtiyac
Dostları ilə paylaş: |