Z. E. Azimova adu, Maktabgacha ta’lim fakulteti dekani, P. f d., dotsent

Maqom insonning jamiyatda o‘zini tutishini aniqlaydi. Ma’lum bir vaziyatlarda shaxs o‘zini istaganicha emas, balki o‘z maqomiga ko‘ra tutadi. Atrofidagi insonlar undan bu vaziyatlarda muayyan intizomni kutadi, ya’ni inson muayyan bir rolni o‘ynashga majbur. Shuning uchun, inson maqomidan kelib chiqqan kutilayotgan intizom ijtimoiy rol deb ataladi.
Jamiyatda nafaqat u (jamiyat) bilan kutilayotgan maqomlar, balki ijtimoiy me’yor va qadriyatlarga to‘g‘ri kelmaydigan maqomlar ham mavjud. Shuning uchun rivojlanish jarayonida bola pozitiv ijtimoiy rolni va shu bilan birga negativ rolni ham o‘zlashtirishi mumkin.

Pozitiv negativ

Oila a’zosi daydi

fuqaro nashavand gadoy
Jamoa a’zosi mutaxassis


1.4-rasm. Ijtimoiy maqom
Pozitiv rolli: oila a’zosi (ota va ona, buva va buvi, o‘g‘il yoki qiz, aka va singil, nevara va b.), jamoa a’zosi (o‘quvchi, o‘rtoq, do‘st, etakchi va b.), iste’molchi (insonga ovqat, kiyim, oyoq kiyim va b.), fuqaro (Vatanni sevadi, u bilan faxrlanadi, vatanparvar bo‘lish), mutaxassis (o‘qituvchi, vrach, iqtisodchi, muhandis va b.).
Bola bilan ma’lum rolda o‘zini tutish mexanizmi unga ijtimoiy munosabatlarga muvaffaqiyatli kirishib ketishni ta’minlaydi, har bir u uchun yangi bo‘lgan vaziyatga moslashib ketish imkoniyatini beradi.
Bu individni ijtimoiy muhit hart-haroitiga moslashib ketishi jarayoni ijtimoiy moslashuv deb ataladi.
Sotsializatsiya jarayonida, xususan bolaning ijtimoiy moslashuvida insonning “hammadek” bo‘lishi ob’ektiv ‘htiyoji namoyon bo‘ladi. Biroq shu bilan parallel ravishda bolada - boshqa ‘htiyoj - o‘zini o‘z individualligini ko‘rsatish ‘htiyoji shakllanadi. Bola uni ifodalash usul va vositalarini qidira, namoyon qila boshlaydi, natijada uning individuallashtirilishi sodir bo‘ladi. Bola individuallashtirilishi shunda ifodalanadiki, u yoki bu ijtimoiy ahamiyatga ‘ga shaxs xislat va xususiyatlari aynan shu insonga mansub shaklda namoyon ‘tadi. Ijtimoiy o‘zini tutish ‘sa boshqa insonlar intizomiga tashqi tomondan o‘xshashiga qaramay notakror, individuallik qirralarni ‘gallaydi.
Bolaning ijtimoiy rivojlanishi shunday qilib ikki yo‘nalish bo‘yicha sodir bo‘ladi: sotsializatsiya (ijtimoiy madaniy tajribani ‘gallash) va individuallashtirish (mustaqil bo‘lish).
Agar bolani sotsiumga kiritishda sotsializatsiya va integratsiya jarayonlari orasida muvozanat belgilansa, ya’ni bola, bir tomondan, mazkur jamiyatda o‘zlashtirilgan me’yor va qoidalarni o‘zlashtirsa, boshqa tomondan unga o‘z ahamiyatli “umumiy”ni individualligini qo‘shsa, sotsiumda bolaning integratsiyasi sodir bo‘ladi.
Agar bolaning guruhga moslashish jarayoni sodir bo‘lmasa, unda o‘ziga ishonmaslik, tortinchoqlik, tashabbussizlik sodir bo‘lishi mumkin, bu shaxsni jiddiy deformatsiyaga olib kelishi mumkin.
Agar bola moslashuv fazasidan o‘ta olsa va atrofdagilarga o‘z individual farqlarini ko‘rsatishni boshlasa, atrofdagilar ‘sa uning individualizmini jamiyat me’yorlariga to‘g‘ri kelmaydi deb hisoblasa, unda bolada negativlik, gumonsirashlik, agressivlik, o‘ziga yuqori baho berish rivojlanadi.
Bola rivojlanishiga tarbiya ham ta’sir ko‘rsatadi. Hozir pedagogikada “sotsializatsiya” va “tarbiya” tushunchalari keng muhokama qilinmoqda. Tarbiya shaxs sotsializatsiyasi asosiy omillaridan biri.

Duties of Citizens consists of the following: compliance with the requirements stipulated by the Constitution and laws, and other people's rights, freedoms, honor and dignity; Historical, spiritual and cultural heritage protection; civil nature and the environment; payment of local taxes and duties prescribed by law;

Фуqароларнинг бурчлари qуйидагилардан иборатдир: фуqаролар Конституция ва qонунларда кo’зда тутилган талабларга риоя этишга, бошqа кишиларнинг hуqуqлари, эркинликлари, шаъни, qадр-qимматини hурмат qилиш; O’збекистон халqининг тарихий, маънавий-маданий меросини авайлаб асраш; фуqаролар табиий атроф-муhитга эhтиёткорона муносабатда бo’лиш; qонунлар билан белгиланган солиqлар ва маhаллий йиg’имларни тo’лаш;

Jamiyat tomonidan qabul qilingan xatti-harakatlar, qoidalar va me’yorlardan chekingan o’smirlarni og’ir yoki tarbiyasi qiyin yoki tarbiyasi og’ir o’smirlar deb atashadi. Tarbiyasi qiyin o’smirlar deganda turli xil sabablarga ko’ra pedagogik ta’sirlarga qarshi chiquvchi bolalar tushuniladi. Jamiyatda o’rnatilgan me’yor va qoidalarga rioya qilmaydigan shunday tarbiyasi og’ir o’smirlarni ilmda deviatsiya deb atashadi. Deviant xatti — harakat — bu psixik sog’lom shaxslar tomonidan me’yoriy qoidalarni buzish hollaridir.
Deviatsiya — bu ijtimoiy pedagogik muammo bo’lib, inson ruhiy olamidagi, uning atrofidagi muhitning o’zgarish hollari bilan borliq. Bu hol, ayniqsa, o’smir yoshdagi bolalarga xosdir. Chunki bu yosh eng qiyin va murakkab davr bo’lib, bu yoshdagi bolalarning anatomo — fiziologik, intellektual, axloqiy va boshqada jihatlarida o’zgarishlar ro’y beradi. Bu o’zgarishlar o’z navbatida ularning psixikasida o’zgarishlar ruy berishiga zamin yaratadi. Ularning ijtimoiy statusida, jamoada o’zini titishida o’zgarishlar ruy berib, ularni ko’prok; «Men kimman?» - degan savol qiynaydi.
Deviatsiya o’z ichiga deviant, delinkvent va kriminal xatti — harakatlarni birlashtiradi. (deviant xatgi — harakat — bu kichik ijtimoiy munosabatlar (sila, maktab) hamda harakter, jinsiy va yosh xususiyatlari jo’shatidan yaxin kichik ijtimoiy guruhlarga xos ijtimoiy me’yorlardan, xatti — harakatlar va qoidalardan orish, chekinishning bir turidir.! Yani bu turdagi harakatni into’zomso’zlik deb ham atash mumkin.
Agressiya, chaqiriq, ishda va mehnat faoliyatida o’zboshimchalikka yo’l qo’yish, bolalar va o’smirlarning ichqilikka berilishi, daydib yurishlari, oliftagarchilik qilishlari, assotsial harakatlarga berilish kabilar deviant harakatlarning asosiy ko’rinishlaridir. Ma’lum vaziyatlarda bolalar va o’smirlarning shu kabi xatti — harakatlarni namoyon etishi deviant harakatlarning tipik xususiyatidir.
Delinkvent hatti - harakat - deviant harakatlardan farqli o’laroq, ular vaziyat ta’sirida emas, balki yuqoridagi kabi assotsial harakatlarning doimiy harakterga ega bo’lishdir. Delinkvent harakatlarning quyidagi turlari mavjud: