Z. Ə. Cavadova
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
37
arasında xristianlığın azad yayılmasını elan etmişdi. Lakin bu zahiri xarakter daşıyırdı. Əraziyə xristian missionerləri din təbliğatçıları göndərilir, kilsələr tikdirirdi. 1822-ci ilə qədər cəmi 16 nəfər ingiloy xristianlaşdırılmışdı. İngiloyların xristianlaşdırılmasının 1822-ci ilə qədər ləng getməsinin, əsas səbəblərindən biri Car-Balakən camaatlığının hələ Rusiya tərəfindən tam və qəti şəkildə işğal edilməməsi ilə əlaqədar idi 79, s. 249-250). 1834-cü ilə qədər cəmi 32 ingiloy xristianlığı qəbul etmişdi. Sonralar xristianlığın provoslav məzhəbini qəbul etmiş ingiloyların sayı sürətlə artmağa başladı. Bu bir tərəfdən xristianlığın sürətlə yayılmasının, təbliğ edilməsinin nəticəsi idisə, digər tərəfdən onlar üçün bir sıra imtiyazların verilməsi ilə əlaqədar idi. Belə ki, ingiloylar birbaşa xəzinəyə verilən vergilərdən və müəyyən mükəlləfiyyətlərdən azad edilirdi (29, s. 898). 1851-ci ildə
Car-Balakəndə yaşayan ingiloyların 1200 nəfəri xristianlaşdırılmış, bu məqsədlə 3 kilsə inşa edilmiş və bu kilsələr gürcü, türk dilini bilən ekzarxlarla təmin edilmişdi (29, s. 898). 60-cı illərdə Zaqatala dairəsində 3 kənddə - Qax, Qorağan və Əlibəylidə yeni kilsələr inşa edilmişdi (28, s. 1390). 1860-cı ildə Yenikənd və İlisuda yaşayan 5442 nəfər ingiloyun 3697 nəfəri xristianlaşdırılmışdı (28, s. 1349). Car-Balakən camaatlığı kimi İlisu sultanlığında da bu ərazi qəti işğal edilənə qədər əhalinin siyahıya alınması keçirilməmişdi. 1831-ci il siyahıya alınmanın nəticələrinə görə sultanlıqda 38 kənd və 2128 ev vardı (133, s. 304-304). Bu kəndlər aşağıdakılar idi (cədvəl 1). Sultanlıqda birləşən kəndlər asılıq dərəcəsinə görə 3 qrupa bölünürdü: 1) Sultana hakim kimi tabe olan, lakin heç bir məcburi mükəlləfiyyət daşımayan kəndlər. 2) Sultana vergi verən və müəyyən edilmiş mükəlləfiyyətləri yerinə yetirməli olan kəndlər. 3) Bəylərdən asılı olan kəndlər.
№ Kəndlərin adı Evlərin sayı Əhalinin sayı 1 Sarıbaş 20 35
2 İlisu
300 450
3 Ağçay
20 27
4 Qax
400 650
5 Zəyəm
10 16
6 Kiçik Malax 7 9
Böyük Malax 8 14 8 Suvagil
100 180
9 Qum
50 39
38
10 Sabunçu 4 7 11 Sasxan
20 34
12 Əmircan
50 64
13 Qas
15 18
14 Qalalı
20 24
15 Zərnə
40 56
16 Ləgit
15 18
17 Malax
8 12
18 Meşəbəyi 15 21
19 Aqatay 5 -
Əmbərçay 30
45 21
Əlibəyli 50
61 22
İbahlı 20
24 23
Bağlar 12
18 24
Bazartala 3 7 25 Bğyük Kötüklü 20 28
26 Qaratala 4 9
Kiçik Kötüklü 5 8 28 Danqlı
10 17
29 Qıpçaq
50 64
30 Qaysarlı 13 17
31 Amanlı
12 14
32 Bəydərli 15 18
33 Karmalar 20 28
34 Tanqıt
10 16
35 Daykənd
6 8 36 Cəlair 5 7 37 Dəhnədağlı 15 29
38 Baş Suvagil 25 36
Birinci qrupa daxil olan kəndlərdə əsasən Saxurlar yaşayırdı. Baş Qafqaz silsiləsinin həm şimal, həm də cənub tərəfində yerləşən ərazilərdə yaşayan Saxurların başlıca məşğuliyyəti heyvandarlıq idi. sultanlığın şimal hissəsində yerləşən bu kəndlər 4 qrupda birləşirdi. Saxur, İlisu, Qaradolaq və Suvagil qrupları.
39
Saxur qrupuna daxil olan kəndlər Samur çayı və Baş Qafqaz silsiləsinin cənub tərəfində olan Zərnə və Ləkit dərələri torpaqları daxil idi. Saxur qrupuna daxil olan kəndlər: Saxur, Xiyax, Syuqyut, Muslax, Mıxıx, Gilmis, Kurdul, Zərnə, Ləkit və Ləkit-Malax kəndləri idi. 1852-ci ildə siyasi və hərbi səbəblərə görə bu kəndlərin əhalisi Zaqatala dairəsinə köçürülmüşdü. Köçürülənlərin bir hissəsi yeni iqlimə uyğunlaşmadıqları üçün tələf olmuş, bir hissəsi isə 1860-cı ildə öz əvvəlki yaşayış yerinə qayıtmışdı. Bu kəndlərin ən qədimi Saxur hesab edilir. Məhz bu kənddə yaşayan ailələrin sayının artması ilə əlaqədar olaraq yer çatışmadığına görə Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamaclarına köçən Saxurlular digər kəndlərin - Xiyax, Syuqyut, Malax, Ləkit Malax kəndlərinin əsasını qoymuşdular. Saxur qrupunda birləşən kəndlərin əhalisi əsasən azad və bərabərhüquqlu Saxurlardan ibarət idi. Yerli şəraitə uyğun olaraq Saxurluların əsas məşğuliyyəti heyvandarlıq, əsasən qoyunçuluq idi. Sonralar bu kəndlərdə məskunlaşanlar əkinçiliklə də məşğul olmağı öyrəndilər. İkinci qrupa daxil olan (İlisu və Qaradolaq qrupu) kəndlər - Carıbaş, İlisu, Ağçay, Qaşqaçay, Yuxarı Malax, Aşağı Malax, Əmbərçay idi. Yuxarı və Aşağı Malax kəndlərinin əsası XVIII əsrin əvvəlində Quba və Şirvandan gələnlər tərəfindən qoyulmuşdu. Bu qrupa daxil olan kəndlərdən yalnız biri-İlisu sultandan asılı vəziyyətdə idi. Bu kəndlərdə də yaşayan əhalinin başlıca məşğuliyyəti qoyunçuluq idi. Onların yay və qış otlaqları bütün Saxurlulara məxsus olan digər torpaqların tərkibinə daxil idi. Yayda örüş üçün dağ yeri, qışda bəylərin mülkiyyətində olan Əyriçaydan cənubdakı vadilər tutulurdu. 3-cü qrupa - Suvagil qrupuna daxil olan kəndlər - Baş Suvagil, Qas, Qarqay, Qalalı, Əzgilli, Cincimax, Kötüklü, Qum, Sabunçu qəsəbəsi idi. Cincimax, Əzgilli kəndlərinin əhalisi və Qalalının bir hissəsi özlərini Samur dairəsinin Kolal kəndindən çıxma hesab edir. Onların əcdadı əvvəlcə Saxura köçmüş, sonra isə qeyd olunan digər kəndlərin əsasını qoymuşdular. İlisu sultanlığına daxil olan sultan və bəylərdən asılı olmayan, lakin göstərilən qruplara da aid edilməyən Əmircanlı, Tanqıt və Daykənd də var idi. Sultandan asılı kəndlər Qax, Əlibəyli, Meşəbaş, Əncalı, Babalı, Qorağan, Şotavar, Almalı, Suskənd idi. Qaxın Saxur vilayətinə birləşdirilməsi ilə Saxurların düzənliyə köçməsi prosesi sürətləndi. Qax kəndi sultanın əsas gəlir mənbəyi idi. Onun əhalisi sultana vergi ödəməməli və müəyyən mükəlləfiyyətlər daşımalı idi. Verginin miqdarı sultanın istəyindən asılı olaraq artırılıb-azaldıla bilərdi. Babalı və Almalı qədim kəndlər hesab olunur. Bəylərdən asılı olan kəndlər-Fıstıqlı, İbahlı, Kiçik Kötüklü, Böyük Kötüklü, Uzuntala, Qaratala, Qazmalar, Bəydərli, Amanlı, Qeysərli, Qıpçaq, Cəlair, Dəymədağlı, Şeyxlər idi. Bu kəndlər qədim kəndlər hesab edilirdi.
1828-ci ildə Cənubi Qafqazın işğalını başa çatdıran Rusiya bu ərazinin istehsal və maliyyə imkanlarını öyrənmək məqsədilə Qafqaza xüsusi məmurlar qrupu göndərmişdi. Bu məmurların topladıqları məlumatlar "Rusiyanın Qafqaz Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|