‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

2. 
Akadem ik qobiliyatlar
— m atem atika, fizika, biologiya, o n a
tili, adabiyot, tarix va boshqa shu kabi fan lar sohasiga xos qobiliyat- 
lardir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Qobiliyatii o ‘qituvchi o4z fani hajm idagina emas, balki atroflicha, 
keng, ch uq ur bilib, b u sohada erishilgan yutuqlar va kashfiyotlami 
doimiy ravishda kuzata borib, o ‘quv m aterialini m utlaqo erkin egallab, 
unga katta qiziqish bilan qaraydi ham da ozgina bo‘lsada tadqiqot ishlarini 
olib boradi.
K o‘pchiIik tajribali pedagoglarning aytishlaricha, o ‘qituvchi o ‘z 
fani bo‘yicha bunday yuksak bilim saviyasiga erishish, boshqalami qoyil 
qilib hayratda qoldirish, o ‘quvchilarda katta qiziqish uyg'ota olish 
u c h u n u y u k sak m a d a n iy a tli, h a r to m o n la m a m azm u n li, keng 
erudisiyali (bilim don) odam b o ‘lm og‘i lozim.
3. Perseptiv qobiliyatlar
— bu o ‘quvchining, tarbiyalanuvchining 
ichki dunyosiga k ira bilish, psixologik kuzatuvchanlik, o ‘quvchi shax- 
sining vaqtinchalik psixik holatlari bilan bog‘liq nozik tom onlarini 
tushuna b ilishdan ib o rat qobiliyatdir.
Qobiliyatli o ‘qituvchi bolalam ing har qanday m ayda-chuyda xatti- 
harakatlarida, yo rq in ifodalanadigan ayrim tashqi holatlarida ham da 
ulaming ichki dunyosida yuzaga keladigan o ‘zgarishlami sezdirmasdan 
bilib oladi. A n a sh u n d a y h o lla rd a o ‘q u vch ilar: „M u habbat o p a 
k im n in g d ir k a y fly a tid a o ‘z g a rish la r b o ‘lsa yoki k im d ir d arsga 
tayyorlanm asdan kelgan b o ‘lsa, ko‘ziga qaraboq bilib oladi“ , „Bizning 
o ‘qituvchim iz h e c h qayoqqa qaram asa h am , ham m a narsani ko‘rib 
turadi“ deydilar.
4. Nutq qobiliyati —
kishining o ‘z tuyg‘u-hislarini nutq yordamida, 
shu bilan birga m im ika va pantom im ika yordam ida aniq va ravshan qilib 
ifodalab berish qobiliyatidir. Bu o ‘qituvchidan o ‘quvchilarga uzati- 
ladigan axborot, asosan, ikkinchi signal tizim i — nutq orqali beriladi. 
Bunda m azm un jih a tid a n uning ichki va tashqi xususiyatlari nazarda 
tutiladi. („Biz u c h u n adabiyot o ‘qituvchim iz — N azira opaning darsini 
eshitishdan katta lazzat yo‘q. N azira o p am lar shu qadar yaxshi va 
chiroyli qilib gapiradilarki, hatto tanaffusga chalinadigan ko‘ng‘iroq 
ham halaqit b erad i“ ).
Darsda qobiliyatli o'qituvchining nutqi h am m a vaqt o lquvchilarga 
qaratilgan b o ‘la d i. 0 ‘q itu v c h i y an g i m a te ria ln i tu shuntiradim i, 
o cquvchilar jav o b in i sharh lab b erad im i, ularn ing xatti-harakatlari 
yoki xulq-atvorini m a ’qullaydim i yoki tan b eh beradimi, xullas nim a 
qilishidan q a t’iy n a z ar, n u tq i h a m m a v aq t o ‘zining ishonchliligi, 
jozibadorligi kabi ichki quvvat bilan alohida ajralib turishi lozim. 
0 ‘qituvchi nutqi, u n in g talaffuzi aniq, ravshan, oddiy va o‘quvchilar 
uchun tu sh unarli b o ‘lishi kerak. B eriladigan axborotlar shunday
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tuzilishi kerakki, hunda o ‘quvchilam ing fikru-zikri va d iq q a t-e ’tiborini 
yuqori darajada faollashtiradigan b o lsín . Buning u c h u n esa o ‘qituvchi 
o ‘rtaga savol tashlab, asta sekinlik bilan o ‘quvch ilam i t o ‘g ‘ri javobga 
olib keladi, o ‘quvchilaming d iq q a t-e ’tiborini faollashtiruvchi („Bunda 
ayniqsa ziyrak bo‘ling!“ , , , 0 ‘ylab, yana o ‘ylab k o ‘ring!") so‘z va ibo- 
ralam i o ‘z m e’yorida ishlatadi.
0 ‘qituvchi uzun ju m lalam i, murakkab og'zaki izo hlam i, qiyin 
atam alarni va zarurati bo‘lm asa, turli ta ’riñam i ishlatm asligi lozim. 
Shu bilan birga o ‘q itu v c h i sh u n i h am h iso b g a o lis h i kerakki, 
o ‘qituvchining lo‘nda-lo‘n da b o ‘lib chiqqan qisqa n u tq i ko‘p hollarda 
o ‘quvchilarga tushunarsiz b o ‘lib qolar ekan. 0 ‘qituvchining o ‘z o ‘mida 
ishlatiladigan hazil aralash va xayrixohlikbildiruvchi arzim agan kinoyali 
nutqi o ‘quvchilarni juda jonlantirib, o ‘quvchilar to m o n id a n o ‘ta yaxshi 
qabul qilinar ekan.
Qobiliyatli o ‘qituvch in in g n u tq i jo n li, o b ra z li, aniq-ravshan, 
intonasiyali va ifodali, emosiyaga boy, dona-dona b o ‘lib, bunda stilistik 
va gram m atik xatolar m utlaqo b o ‘lmasligi lozim . B ir xil ohangdagi 
ezma nutq o‘quvchilami juda tez toliqtirib, ulami zeriktiradi va behafsala 
qilib q o ‘yadi. Bu bilan birga b u nday nutq I.P. Pavlovning fiziologik 
ta ’lim otiga ko‘ra, doimiy t a ’sir etuvchan qo‘zg‘o v chig a aylanib, bosh 
miya katta yarim sharlari po‘stida tormozlanish jarayonini yuzaga keltirib, 
o ‘quvchini ezma va uyquchan qilib q o ‘yadi. N u tq tezligi k o ‘p jihatdan 
o ‘qituvchining individual psixologik xususiyatiga b o g ‘liq. Ayrim 
o ‘qituvchilar tez gapirsalar, boshqalari sekin g a p ira d ila r. Ammo 
o ‘qituvchi o ‘quvchilam ing bilim larini egallab o lish lari uch u n eng 
qulay tezlikdagi nutq — o ‘rta c h a jonli nutq ekanligini esdan chiqar- 
masligi lozim.
Shoshqaloq nutq bilim o ‘zlashtirishga h a la q it b erib , bolalam i 
tez toliqtiradi va m uhofaza qiluvchi torm o zlanishni yuzaga keltiradi. 
O lta sekin nutq lanjlik va zerikishga olib keladi. N u tq n in g balandligi - 
qattiq gapirish ham xuddi sh u singari hollarga olib keladi. Haddan 
tashqari qattiq, keskin, baqirib gapirish o ‘qu vch ilarn ing asabiga tegib, 
ulam i tez toliqtirib, m uhofaza qiluvchi torm ozlanishini yuzaga keltiradi. 
M ana shu erda sharq m utafakkirlaridan N a srid d in Tusiyning 
o ‘qituvchi nutqi hech q acho n va h ech qayerda zaharx an d ali, qo'pol 
yoki qattiq bo‘lishi m um kin em as. Dars paytida o ‘qituvchin in g o ‘zini 
tu ta olmasligi ishni buzishi m u m k in ...“ degan n a sih a tin i keltirishimiz 
ju d a o ‘rinli bo‘lardi. 0 ‘qituvchining b o ‘sh, past ovozi yom on eshitiladi. 
N utqi, imo-ishoralar, turli keskin h a ra k a tla ro lquvchilam ijonlantiradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu tariq a im o-ish oralar va harak atlar tajribali o ‘qituvchilarda o ‘z 
m e’yorida ishlatiladi. Lekin bir xildagi tinimsiz harakatlam ing haddan 
tashqari k o ‘p b o ‘lishi kishining asabiga tegadi.
5.