Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

 
"DihShuhosliK asoslari" ToshKyeht 1995
 
12.
 
M.A.UsMohov "IsloM aKidalari va MarosiMlari" ToshKyeht "UzbyeKistoh 1975
 
13.
 
U.Jurayev,Y.Saidjohov "Duhye dihlari tarixi" T."SHarK" 1998
 
24. G.XataMov,sh.XaMrayev "Bir bolaga yetti Maxalla ota-oha" "Xalq suzi.2004 y 24 mart
 
1. Islom o'zining mustaqillik sharoitlaridagi mUayyan nUfUzli samarali ta'sirli mavqyeiga osonliK bilan 
yetib Kyelgani yo'q. BU yo'lda U Katta qiyinchiliK, ziddiyat va o'rta asrlardagi mavqyeini tiKlash Uchun 
KUrashdi. Ayniqsa SHo'rolar sharoitida Unga Katta shiKast yetKazildi.

---

Birinchidan, UmUman MarKaziy Osiyoga, xUsUsan O'zbekistonga Yevropa madaniyatining Kirib 
Kyelishi ijobiy va salbiy jixatlarga olib Kyelgan. CHUnKi, bu madaniyatda taraqqiyparvar imKoniyatga xos 
tabiiy va ilmiy bilimlar Ustivor bo'lgan. BUlar maxalliy boy ma'rifat va Kyeng qamrovli ma'naviyat 
Kyeltirgan. BUnday dunyoviy bilimlarni tarqatUvchi ziyolilarni tayyorlaydigan dunyoviy maKtab, 
dorilfUnUn, madaniy - oKartUv mUassalari, ommaviy axborot vositalari, KommUniKactiya vositalari v.x. 
Kiritilgan. BUlar o'lKamizda qUlay mUxitga dUch Kyelib, tyez, oson ildiz otgan. Islom bularga KarshiliK 
Kilmagan, balKi musulmonlarni Ularni egallashga da'vat etgan.
Natijada Yevropa madaniyati tUfayli jamiyat xayotida tUb o'zgarishlar yiz byergan. Odamlar 
Yevropagacha myebyellar, Kiyim, Kyerosin lampa, KyeyinroK elyeKtr chiroqlaridan, ilK transport- tramvay, 
vyelosipyed, paravoz, pochta, tyelyegraflardan foydalana boshlaganlar.
YIKoridagi yangiliKlar islomga ham ijobiy ta'sir etgan. SHaroit, vaqt va o'rin talablarini tyez, oson 
xisobga olish Kabi xususiyatlarga ega bo'lgan islom ham esKirgan aqida, an'analardan voz Kyechib, 
musulmonlarni ilgor fan, madaniyat, adabiyot, san'at, axloqni o'zlashtirishga da'vat etgan; Ularni xat-
savodli, bilim-ma'rifatli, axloq - odobli bo'lishlariga yordamlashgan. hatto diniy maKtab, madrasalarda 
ham Yevropacha myebyellar, zax, KorongU xUjralar o'rniga yorUg, Yevropacha KommUnal xizmat 
anjomlaridan, talabalarning maishiy xayoti Uchun qUIay yashash masKanlari, zamonaviy jixozlangan, 
dunyoviy adabiyotlar ham Kyeltiriladigan qiroatxonalar vujudga Kyeltirilgan. Diniy va dunyoviy 
adabiyotlarni nashr etadigan tosh bosma, litografiya, Kanctyelyariya tovarlariyi o'qUv qUrollari ishlab 
chiqarish yo'lga qo'yilgan.
Yevropa madaniyatining ijobiy ta'siri ostida va o'lKamizda yiz byergan ijtimoiy - iqtisodiy, madaniy 
o'zgarishlar ta'sirida XIX asr o'rtalaridan boshlab ma'rifatchiliK xaraKati Kyeng yoyilgan. BUnda 50 ga yaqin 
shoir, shoira, yozUvchi, olim, jUmladan Anbar otin Kabi faylasUf, tarixchi, UqitUvchi, tarjimon, san'atKor, 
xattot v.b. faol ishtiroK etganlar. BUlar Katorida dastavval shoira Nodiradan tortib MUazzamgacha, 
Donishdan e'tiboran Avloniygacha yashagan, ijod qilgan ma'rifat fidoyilari samarali myexnat qilganlar.
I.
Karimov Tarixiy xotirasiz KyelajaK yo'q (hMUloqoth, 1998 y, 5-son) asarida hJamiyat 
taraqqiyotining asosi, Uni mUqarrar xaloKatdan qUtqarib qoladigan yagona KUch-ma'rifatdirh dyegan 
goyat chUqUr mazmUnli goyani olga sUrib, bu hyagona KUchh ning pyeshqadamlarining zo'r mamnUniyat 
bilan eslagan edilar. Asar mUallifi goyat o'rinli ravishda ta'KidlaganidyeK, hAsrimiz boshida TUrKistonda 
Kyechgan voqyealarni bir eslang. Nyega bu o'lKada Usha yillari ma'rifatchiliK haraKati har qachongidan 
ham KUchayib Kyetdi? NyegaKi, chor Rossiyasi asoratiga tUshib qolib, butKUl tanazzUlga yiz tUtgan 
o'lKani Uygotishga, xalqning Ko'zini ochishga faqat ma'rifat orqaligina erishish mUmKin edih.
Garchi ryespUbliKamiz xalqi ma'rifatchiliK haraKatining Uchchala bosqichini allaqachon bosib o'tgan 
bo'lsa ham yirtboshimiz aytganidyeK hMa'rifatparvarliK biz Uchun bugUn ham o'z ahamiyatini yUqotgani 
yUK, yUqotmaydi ham. Aql - zaKovatli, yiKsaK ma'naviyatli Kishilarni tarbiyalay olsaKKina, oldimizga 
KUygan maqsadlarga erisha olamiz, yirtimizda faravonliK va taraqqiyot qaror topadih.
Istiqlol sharoitida Uning talablariga javoban xar bir bo'IgUsi ziyoli,, jUmladan injyenyerlar, ma'rifat 
targibotchisi, fidoyi bo'lish shartligini Uqdirib, yirtboshimiz aytgan edilarKi, hma'naviyat, ma'rifatni targib 
qilish har bir ziyolining vijdon ishidir. Ma'rifatchi fidoyi bo'lishi KyeraK... ma'rifatchi, eng avvalo, fidoyi 
bo'lmogi, o'zidan Kyechmogi lozimh.

---

XIX asr o'rtalaridan boshlab, asrimizning 20-30 yillarida ma'rifatchiliK maydoniga chiqqan ziyolilardan 
Byexbudiy, MUnavvar qori, Fitrat, Tavvalloni misol Kyeltirib, xozirgi ziyolilar Ulardan ibrat olishlari 
KyeraKligini Uqdirib, asar soxibi yana bunday dyegan edi: ho'sha haraKatning namoyondalari boyliK 
Uchun, shon-Shuxrat Uchun maydonga chiqishdimi? M. Byexbudiy, MUnavvar qori, Fitrat, Tavvallolarga 
maKtab ochganlari, xalqni o'z haK-hUqUqlarini tanishga da'vat etganlari Uchun birov maosh to'ladimi?... 
Albatta yUK! Ular o't bilan o'ynashayotganlarini, istibdodga qarshi KUrashayotganlari Uchun ayovsiz 
jazolanishlarni oldindan yaxshi bilishgan. Bila tUrib, ongli ravishda mana Shu yo'ldan borganlar. CHUnKi, 
vijdonlari, iymonlari Shunga da'vat etganh.
Ma'rifatchiliK islomga ham ta'sir etib, Uning doirasida modyernizm va ryeformizm haraKatlari avj 
olgan. (BUlar haqida islom spravochniKida (145-b) tyegishli ma'IUmotlar borligi Uchun maxsUs to'xtalib 
o'tirmasaK ham bo'ladi. Talabalar syeminar mashgUlotlariga tayyorlanish jarayonida Ularni o'rganishlari 
va bayon etishlari, ryefyeratlar yozishlari, doKladlar qilishlari mUmKin va lozim.
XUlosa ShuKi, islom mustaqillik tUfayli erishgan erKin faoliyat mavqyeiga yetish Uchun Ko'p 
to'sqinliKlarni yenggan. Yevropa madaniyatining ijobiy ta'siri natijasida Unda ham islohotlar qilingan; 
zamonaviylashtirish (modyernizm) yiz byergan. BUlar dinni yanada ixcham, elastiK, yashovchan, ta'sirchan 
qilgan.
2.
Ma'lUmKi, XIX asrning 60-yillaridan to 1917 yil to'ntarishigacha o'rta Osiyo RUsiya impyeriyasi 
mUstamlaKachiligida 60 yilcha yashagan. BU davrda boshKa moddiy boyliKlar va ma'naviy omillar Kabi 
islom va musulmon rUhoniylari ham chorizm tasarrUfida bo'lganlar. BU din va rUhoniylarning impyeriya 
manfaatlariga mos Kyeladigan va Unga sadoqat bilan xizmat qiladigan qUyi va yiqori tabaqa rUhoniylari 
bir mUncha erKin bo'lganlar. Ularga moyil bo'lmaganlar chyeKlanish, ta'qib, qUvginlarga dUchor 
bo'lganlar.
XIX
asr o'rtalarida hIslom ryeformactiyasih isloxotchiligi oqimi ham oldin horijda, so'ng yirtimizda ham 
tarqalgan; U MarKaziy Osiyoda ham islomni islox qilish zarUrligini payqagan ilgor Kishilardan iborat 
bo'lgan. Uning yiriK namoyondalari Muhammad AbdU, al-Afgoni, Iqbol v.b. bo'lganlar. YIrtimizda Ular 
ta'limotini jadidlar qUvvatlaganlar, va amalga oshirganlar.
Ryeforyentlar islomni ractionalistiK, ya'ni aqlga mUvofiq talqin etish, ba'zi marosim, Urf-odat va 
an'analarni yengillashtirish, ta'lim tizimini o'zgartirish tarafdori bo'lganlar; Shu sababli islomdagi 
isloxchiliK, jadidchiliK bu dinning rivojida ijobiy rol o'ynab, bu din Ko'xna, byema'ni, zararli asoratlardan 
birmUncha xolos bo'lgan, ortodoKsal, ya'ni sof islomga qaytgan. Modyernizm va ryeformizmga xos ijobiy 
mayllar Shulardan iborat bo'lgan.
Biroq, bu ijobiy ta'sir Uzoqqa cho'zilmagan. 1917 yil to'ntarish natijasida vujudga Kyelgan Sobiq Ittifoq 
va Unda o'rnatilgan totalitar -qo'mondonliK diKtatUrasi, bularni mUstahKamlashga qaratilgan 
KommUnistiK mafKUra va siyosiy atyeizm islomni chyeKlab qUygan.
Garchi 1936 yilgi KonstitUctiyada vijdon erKinligi qonUnlashtirilgan bo'lsa - da bunga to'la amal 
qilinmagan. Musulmon, xristian, yaxUdiy ibodatxonalarining aKsariyati yopilgan. CHUnonchi, O'zbekiston 
bo'yicha 84 machit, 1 ta Madrasa qolgan edi. 1943 yilda tUzilgan hMarKaziy Osiyo va Qozogiston 
musulmonlari diniy boshqarmasih nomli diniy tashKilot bo'lib, Uning faoliyati ham hozirgacha nisbatan 
ancha chyeKlab qUyilgan edi. 1991 yil Ittifoq parchalangach, U ham bo'linib, har bir ryespUbliKada 

---

o'zining bunday tashKiloti tUzilgan.
Kompartiya va KSM a'zolari dinga e'tiqod qilmasliKlari, diniy ibodatlarni bajarmasliKlari va Shunday 
marosimlarni o'tKazmasliKlari shart edi. BUnday qilmaganlar bu tashKilotlar safidan chiqarilar, rahbarliK 
lavozimidan tUshirilardi. Diniy adabiyotlarni nashr etish taqiqlangan edi; haj safariga yiliga 15-20 Kishiga 
ijozat byerilardi, xolos. Diniy ta'limotning man etilishi natijasida hnazariy islomh yo'qolgan, dinni islox 
etish sUn'iy ravishda to'xtatib qolindi. Diniy hayot "KUndaliK (oddiy) islom" darajasiga tUshib qolgan edi.
XUlosa ShuKi, Rossiya impyeriyasi MarKaziy Osiyoda hUKmronliK qilgan salKam 40 yil davomida, Sobiq 
Ittifoq hoKimliK qilgan 70 yildan ziyod davrda barcha dinlar, jUmladan islom chyeKlanib, mavjUd tUzUmga 
mUxolif bo'lgan rUhoniylar ta'qib, xatto qUvgin ostiga olinib, ibodatxonalar soni goyat Kamaytirilib, diniy 
ta'lim mUassasalarining aKsariyati yopilib, partiya va. Komsomol a'zolarining dinga ishonishi ta'qiqlab 
qUyilgan edi.
1991yil 31 syentyabr O'zbekiston mUstaqilligi KUni dyeb e'lon qilingandan so'ng Uning 1992 yil 8 
dyeKabrda qabul qilingan O'zbekiston RyespUbliKasi KonstitUctiyasida vijdon erKinligi qonUn sifatida 
Kafolatlangan. Ushbu asosiy qonUnning 31-moddasida bunday dyeb yozilgan: hhamma Uchun vijdon 
erKinligi Kafolatlanadi. har bir inson hoxlagan dinga e'tiqod qilish yoKi hyech qaysi dinga e'tiqod qilmasliK 
hUqUqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo'l qUyilmaydih.
1998 yil may oyida hVijdon erKinligi va diniy tashKilotlar to'grisidah gi qonUnning yangi tahriri qabul 
qilingan, (BU qonUnning mazmUni va ahamiyati haqida maxsUs syeminar mashgUlotlarida fiKr - 
mUloxaza yiritilajaK).
hozirgi davrda ryespUbliKamizda 15 ta diniy Konfyessiya, ya'ni Uyishma mavjUd bo'lib, bularning eng 
yiriKlari islom, pravoslaviya, yahUdiylardir. Ular ixtiyorida 1702 tashKilot Adliya vazirligida ro'yxatga 
olingan. BUlardan 1500 dan ziyodrogi machit va madrasalardir. 11 ta madrasada Kadrlar tayyorlanmoqda.
Mustaqillikning 8 yilligida ryespUbliKamizdan 24 ming fUqaro xaj ziyoratini, 18 ming Kishi Umra safariga 
borib Kyelgan.
Ijtimoiy hayotimizda istiqlol yillari yiz byergan tUb o'zgarishlar dinlarga ham ijobiy ta'sir etib, Ularning 
asosiy e'tiborini axloq-odob, vatanparvarliK, baynalminalchiliK, insonparvarliK, ilm - hUnarni egallash 
mUammolariga qaratib, diniy ta'lim-tarbiya ishlariga dunyoviy bilimlarni ham Kiritib, Ularni bo'IgUsi 
Kadrlarga ham o'rgatmoqdalar. Dinda, jUmladan islomda XVIII asrda boshlangan islohotchiliK XX asr 
oxirlarida avj olgan zamonaviylashtirUvchiliK xaraKatlari yanada tyez va samarali davom etmoqda. BUlar 
esa boshqa ob'yeKtiv sharoit va sUb'yeKtiv omillar bilan birga Uning nUfUzi, ta'siri, Unga bo'lgan - 
intilishni KUchaytirmoqda. BU jihatdan ota - bobolarimiz e'tiqodi, UmUminsoniy axloq targibotchisi, 
tinchliK va dUstliK KUychisi islom ayniqsa taKomillashmoqda, nUfUzi va ta'siri ortib bormoqda.
YAngi missionyerliK, ya'ni dinga e'tiqodchilarni, ayniqsa yoshlarni da'vatchiliK bilan ShugUllanadigan 
tashKilotlar faoliyati KUchaymoqda. Islomda madrasalarga qabullar Ko'paytirilib, qizlar o'qitiladigan bilim 
yirtlari, machitlar qoshidagi KUrslar, xorijiy Univyersityetlarga, MosKva, Qozon shaharlariga yoshlarni 
yiborib o'qitish tobora Kyengaytirayotirlar. CHUnKi, diniy jamoalar Ko'paygan sari Ularni chala 
mUallimlardan, diniy fundamentalizmga moyil Kimsalardan tozalab, KyeKsalarni pyensiyaga Uzatib, Ular 
o'rniga malaKali, diniy va dunyoviy bilimlarni UygUnlashtirib ta'lim byeradigan mUtaxassislar tayyorlashga 
intilish KUchaytirilmoqda.

---

YIqoridagi burilish va intilishlarni davlatimiz ham qUvvatlamoqda.
XUlosa ShuKi, MUstaqil O'zbekistonda barcha fUqarolarga vijdon erKinligi byerilgan; dinga 
ishonUvchilarning o'z e'tiqodlarini amalga oshirishlari Uchun tyegishli imKoniyatlar yaratilgan. YIridiK va 
jismoniy shaxslarning diniy tashKilotlarning hUqUqlari vijdon erKinligi qonUnida byelgilangan.
Diniy eKstryemizm va Uning goyaviy asosi fundamentalizmning mazmUni, zararlari
I.
Karimovning hO'zbekiston XXI asr busagasida...h dyegan Kitobi 1-bobining Shu masalaga 
bagishlangan qismida bayon etilgan. Unda ta'KidlanganidyeK, XX asr oxirida. jahon hamjamiyati hayotida 
islom qadriyatlarini tiKlash bayrogi ostida sodir bulayotgan hodisalar goyat xilma-xil, Ko'p qirrali, goho 
ziddiyatli, hatto qarama - qarshi qUtblarga bo'linganliKlari; jahon, jUmladan O'zbekiston jamoatchiligini 
bu jarayonlarga Katta qiziKish bilan qaralmoqda. hUning diniy eKstryemizm va fundamentalizm Kabi 
KyesKin hodisalar mUnosabati bilan byezovtalanayotgani, ba'zan esa xatto havfsirayotgani ham Ko'zga 
tashlanmoqdah.
Ilmiy bashorat, ya'ni KyelajaKni ilmiy asosda oldindan Ko'rish salohiyotiga ega bo'lgan aKadyemiK I.A. 
Karimov 1997 yilda nashr etilgan KitobidayoK islomda XX asr oxirida paydo bulayotgan diniy eKstryemizm 
va 
fundamentalizm 
Kabi 
o'taKyetgan 
KyesKin, 
buzgUnchi 
oqimlar 
mUnosabati 
bilan 
byezovtalanayotganini, ba'zan esa hatto havfsizlanayotganini, binobarin, Ular xavfsizliKKa tahdid solishi 
ehtimolligini oldindan izhor etgan edi. 16 fyevral voqyealari, o'sh viloyatida, Dogistonda sodir bo'lgan 
voqyealar bu bashoratni ortigi bilan tasdiqlagan edi.
Diniy eKstryemizm dyeb mUayyan diniy Konfyessiya va Uyishmalardagi radiKal, ashaddiy, mUtaassib 
UnsUrlarning KyesKin siyosiy, harbiy faoliyatini ifodalaydigan mafKUrani aytiladi.
Diniy fundamentalizm dyeb qachonlardir vujudga Kyelgan aqidalarni o'zgarmas dyeb hisoblaydigan, vahiy 
va mU'jizalarning muqaddas yozUvlardagi bayonining harfiy talqini tarafdori bo'lgan, bularning har 
qanday zamonaviy talqiniga qarshi tUradigan, sUzma-sUz talqiniga asoslangan ishonchni aqlga tayangan 
mantiliy fiKrlardan UstUn qUyadigan, mUayyan diniy e'tiqodni shaKllantirishning ilK davrlarida olga 
sUrilgan barcha yo'l- yUriq larni qat'iy, ogishmay bajarilavyerishini talab etadigan diniy oqimlarni 
tavsiflashda qUllaniladigan atamani aytiladi.
BU yaramas, mash'Um oqimlar yaxlit jamiyat a'zolarini, ayniqsa musulmonlarni bir - biriga zid tUrli xil 
guruxlarga bo'lib (parchalanib), jamiyatdagi barqarorliK, osoyishtaliKKa qarshi qaratilgan yovUz, mUdxish, 
tyerroristiK, talonchiliK, qonxo'rliK KirdiKorlarini amalga oshirgan buzgUnchi Kimsalardir.
Diniy eKstryemizmning eng ashaddiy, UrUshqoq, birodarKUsh jangarilari vaxxobiylardir. Ular Qur'onga 
sodiqmiz, xadislarning ximoyachilarimiz dyeb ogizda da'vo qilib, amalda Ularni niqobga aylantirib, 
tinchliKKa taxdid solib, osUda musulmonlar orasida qonUniy xoKimiyatdan noroziliK Uygotib, Uni agdarib 
tyepasiga chiqib olib, siyosiy islomga asoslanadigan fyeodal tyeoxrabiK xalifalashtirilgan davlat 
o'rnatishdan iborat,
Fundamentalist eKstryemistlar, Ularga diyorliK qiladigan vaxxobiylar yoshlar orasidagi bilimi sayoz, 
ongi past, ma'naviyati qashshoq, barqaror, mUxim mavqyeiga ega bo'lmagan, tarixiy xotiradan maxrUm 
bo'lgan laqma yigitlarni yo'ldan ozdirgaylar. Ularga qop-qop va'dalar byerib, ta'bir joiz bo'lsa, qo'ynini 
pUch yongoqqa to'ldirib, to'gri yo'ldan ozdirganlar. AfsUsKi bunday nUsxalar orasida ayrim Oliy UqUv 
yirtlarining talabalari ham bo'lgan.
Noan'anaviy sinKryetiK, ya'ni qUrama, omUxta diniy guruxlar - hMusulmon birodarlarih, xizbullox, 

---

taxriri islomiya, vaxxobiyliK v.x, Uzlari xUrUj 
A
ilgan o'lKalarda odamlarning sogligiga, xavsizligiga taxdid 
solganlar. Ular Namaiganda, ToshKyentda, BotKyentda, Doristonda Ulim zarbalariga Uchradilar. Biroq 
Ularning dUmlari xali ham bor. Pryezidyentimizning xUshyorliKKa da'vati hamma Uchun, jUmladan 
talabalar Uchun ham h dastUr bo'lsin.
XUlosa ShuKi, islom eKstryemizmi, Uning goyaviy asosi islom fundamentalizmi, buning esa UrUshqoq, 
qotil, xayvonsifat, buzggnchi va talonchiliKlari - vaxxobiy jangarilar xavfsizliKKa taxdid solgan va yana 
Shunday qilish extimolidan xoli bulmagan, qaboxat va razolat botqogiga botgan Kimsalardir. Agar Ular 
ildizi bilan qUritilmasa Shungiyaga, zarpyechaKKa, infyeKctiya tarqatUvchi miKroblarga o'xshab, 
musulmonlar boshiga chyeKsiz KUlfatU mUsibatlar Kyeltirishlari mUmKin.
1.
O'zbekiston RyespUbliKasi mustaqillikKa erishgach, Ko'pgina dyemoKratiK davlatlarda bo'lgani 
Kabi dinning davlat ishlariga aralashmasligi asosidagi dunyoviy rivojlanish yo'li saqlab qolindi. O'zbekiston 
RyespUbliKasi qonUnchiligida asrlardan bo'yi qaror topgan vijdon erKinligiga yiKsaK va samimiy xUrmat 
ifodalangan va bu xalqimizning ma'naviy an'analari talablariga to'la javob byeradi. KonstitUctiyamizda har 
bir fUqaro Uchun vijdon erKinligi Kafolatlanadi. har bir inson xohlagan dinga e'tiqod qilishi yoKi hyech 
qanday dinga e'tiqod qilmasliK hUqUqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo'l qo'yilmaydi 
(31 modda), dyeb ta'Kidlanadi O'zbekiston RyespUbliKasida 14 Konfyessiya vaKillari istiqomat qiladilar. 
Diniy tashKilotlar va birlashmalar davlatdan ajratilgan holda qonUn oldida tyengdirlar. Davlat diniy 
birlashmalarning faoliyatiga aralashmaydi. (61 modda)
Diniy davlatlashtirish Uning muqaddas asoslariga zid bo'lib, har bir insonning shaxsiy ishi bo'lgan diniy 
e'tiqodning ma'naviy mohiyatiga davlatning aralashish havfini vujudga Kyeltiradi. o'z navbatida diniy 
qarashlarni majburan o'tKazish muqaddas Qur'oni Karimda ham rad etiladi.
O'zbekiston RyespUbliKasida ijtimoiy hayot siyosiy institUtlar, mafKUralar va fiKrlarning xilma-xilligi 
asosida rivojlanadi. hyech qaysi mafKUra davlat mafKUrasi sifatida o'rnatilishi mUmKin emas.(12modda)
Asosiy qonUnimizda yana Shu narsa qat'iy qilib byelgilab qo'yilganKi, KonstitUctiyaviy tUzUmni zo'rliK 
bilan o'zgartirishni maqsad qilib qo'yivchi, RyespUbliKaning sUvyeryenityeti, yaxlitligi va xavfsizligiga 
fUqarolarning KonstitUctiyaviy hUqUq va erKinliKlariga qarshi chiqUvchi, UrUshni, ijtimoiy, milliy, irqiy va 
diniy adovatni ta'qib qilUvchi, xalqning sogligi va ma'naviyatiga tajovUz qilUvchi ShuningdyeK 
xarbiylashtirilgan birlashmalarning, milliy va diniy rUhdagi siyosiy partiyalarning hamda jamoat 
birlashmalarining tUzilishi va faoliyati ta'qiqlanadi. (57 modda).
SHUni ham e'tirof etish KyeraKKi, yirtboshimiz Karimov I.A. aytganidyeK, heng avvalo, jamiyat, gurux, 
alohida shaxs ma'naviy hayotining mUayyan sohasi bo'lgan din UmUminsoniy ahloq mye'yorlarini o'ziga 
singdirib olgan, Ularni jonlantirgan, xamma Uchun majburiy xUlq atvor qoidalariga aylantirgan. Binobarin, 
din odamlarda ishonch hissini mUstahKamlagan. Ularni poKlab yiKsaltirgan. hayot sinovlari, mUammo va 
qiyinchiliKlarni yengib o'tishlarida KUch bagishlagan. UmUminsoniy va ma'naviy qadriyatlarni saqlab 
qolish hamda avloddan avlodga yetKazishga yordam qilgan. Dinning yiKsaK rolini e'tirof etish bilan birga, 
diniy dunyoqarash tafaKKUrning, insonning o'zini o'rab tUrgan dunyoga o'zi Kabi odamlarga 
mUnosabatining yagona UsUli bo'lmaganligini ham ta'Kidlash zarUrdir. Dunyoviy fiKr, dunyoviy turmush 
tarzi ham U bilan yonma-yon U bilan tyeng yashash xUqUqiga ega bo'lgan xolda rivojlanib Kyelgan.h
hozirgi KUnda yirtimizda Ko'pchiliKni diniy masalalar qiziqtirib Kyelmoqda. Ayrim Kishilar, ayrim 

---

chalasavod mUllalar, otinchalar bundan foydalanib, chyet eldan Kirib Kyelayotgan har-xil diniy 
eKstryemistiK va fundamentalists oqimlarni targib qilib yiribdilar, bu ishda Ularni chyet elliK sponsorlar 
mablag, adabiyotlar bilan ta'minlamoqdalar. BU ishda xorijiy qo'porUvchi tashKilotlarning ishtiroKi 
syezilmoqda. Pryezidyentimiz Karimov I. A. o'zining qator risolalarida, nUtqlarida diniy eKstryemistiK 
fundamentalists oqimlarning ryeaKction goyalaridan, jamiyatimizga solayotgan tahdididan ogoh bo'lishni 
ta'Kidlab Kyeldilar. Pryezidyentimiz o'zining hO'zbekiston XXI asr bo'sagasida ...h dyeb nomlangan 
asarlarida bunday dyeydi: "BUgUngi KUnda jahon jamoatchiligi diniy eKstryemizm va fundamentalizm 
Kabi KyesKin hodisalar mUnosabati bilan byezovtalanayotgani, ba'zan esa xatto xavfsirayotgani ham 
Ko'zga tashlanmoqda. AfsUsKi, hozirgi zamon tarixida ana Shu o'ta KyesKin Ko'rinishlar jiddiy mojarolarni, 
ziddiyatlarni Kyeltirib chiqarishi, barqarorliK va xavfsizliKKa taxdid solish mUmKinligi insoniyatni 
cho'chityapti , Shundan daraK byerUvchi fiKrlar ancha-mUncha to'planib qolgan. O'zbekistonning 
mUstaqilligini mUstahKamlash, Uning xafsizligini ta'minlash zarUrligi nUqtai nazaridan qaraganda bu 
xodisalar bizda ham jiddiy tashvish tUgdirmoqda. SHUnday eKan diniy fundamentalizm o'zi nima, U 
qanday yo'nalish, qayerdan paydo bo'ldi? Uning Kyelib chiqishi sabablari qisqacha tarixi nimadan iborat.
Diniy Fundamentalizm aqidaning o'zgarmasligini himoya qiladigan vaxiy va mo''jizalarning 
muqaddas Kitoblaridagi bayonining xarfiy talqini tarafdori, Ularning har qanday majoziy talqiniga 
mUrosasiz so'zma-so'z talqiniga asoslangan e'tiqodni aqlga tayangan mantiqiy dalillardan UstUn 
qo'yadigan, mUayyan diniy e'tiqod shaKllanishining bshlangich davrdagi byelgilangan barcha yo'l 
yo'riqlarini qat'iy va ogishmay bajarilishini talab qiladigan diniy oqimlarni ifodalashda qo'llaniladigan
Fundamentalizm tushunchaning diniy ma'nosini anglamoq Uchun syemantiK Kyelib chiqishiga 
e'tiborni qaratsaK Shu narsaning gUvohi bo'lamizKi, nasroniylar injilni tashviq qilinishi yo'lida Uni tUrli 
tillarga tarjima qilishlari natijasida mazKUr Kitobning tarjima matnlari jiddiy o'zgarishlarga Uchragan. 
SHUningdyeK nasroniyliKda Iso paygambar safdoshlari va boshqa tarixiy shaxslarga siginish, Ularni 
iloxiylashtirish darajasiga yetib borish oqibatida nasroniy dinining Ustivor goyalarini talqin qilishda 
ma'IUm ma'noda buzilishlar sodir bo'lgan, dyeb da'vo qilinadi. BU esa o'z navbatida Ushbu din 
pyeshvolari, ayniqsa, Uning dastlabKi goyalari ta'sirida bo'lgan radiKal din arboblari o'rtasida bu xolatni 
islox qilish fiKrini vujudga Kyeltiradi. NasroniyliKda h fUndamatalizmh tushunchasi ancha oldin paydo 
bo'lganiga qaramay, Uning dastlabKi rasmiy Ko'rinishini 1908 yili AQSHning Kaliforniya shtatida radiKal 
protyestantlarning hXristian dinining fundamental tushunchalari Konfyeryenctiyasih Uyishmasining 
vujudga Kyelishi bilan boglash mUmKin. Ularning asosiy va bosh maqsadi injilning sof xoliga qaytarishni 
Ko'tarish bo'lgan. Fundamentalistlar Ko'p yillar davomida faqat xristian diniga nisbatan qo'llanildi, 
KyeyinchaliK xind va yahUd Fundamentalizmi xaqida gapirildi.
Islom fUndamantalizmiga KyelsaK, avvaliga aKsariyat mUslmon taxlilchilari islomni yangilash 
yo'lidagi sa'y haraKatlarini ta'riflash Uchun h fundamentalizmh atamasini qo'llashni rad etishadi. Ayrimlar 
aytadiKi, bu atama johilliK va qoloqliK ma'nolarini anglatadi va Shu tUfayli islom yo'lidagi qayta tiKlashni 
taxqirlaydi, boshqalar esa bu atama arab va islomga e'tiqod qilgan o'zga xalqlar tilida aniq mUqobilga ega 
emas va Shu sababdan Uning mUslmon jamiyatlarida tadbiq etilishi Uchun asos yo'q dyeb dalil 
Kyeltirishdi. Biroq, arab tilida yozUvchilar 1980 yillardan boshlab hUsUliyah atamasini ishlata boshladilar, 
bu ibora "UsUl- asoslar"dan (birligi asl- asos) olingan bo'lib, fundamentalizmning so'zma- so'z tarjimasidir. 
1980 yillarga Kyelib musulmon taxlilchilari Uni asosiy va ilmiy baxslarda qo'llay boshladilar. SHU tariqa 
fundamentalizm atamasi islom tiKlanish va Shu xaqidagi tadqiqotlarning tarKibiy qismiga aylandi.

---

Fundamentalizm har-bir dinning poydyevori, ya'ni diniy Kitoblari va paygambarlari hayotiga 
taqlidan yashashga da'vat bo'lsa, buning nimasi yomon, dyegan savol tUgilishi mUmKin. Axir hyech bir 
ilohiy Kitob yoKi diniy e'tiqod yovUzliK, o'griliK, odamxUshliK, zino va nojo'ya haraKatlarga chaqirmaydi-
KU. AKsincha, bir-birlariga myehr- mUrUvvatli bo'lish, yetim- yesirlarga yordam byerish va hayrli savobli 
ishlarni har-bir hUKUmat qo'llab-qUvatlashi tUrgan gap. Ammo mUammoning iKKinchi tomoni ham 
mavjUd, mazKUr oliy janob va oliyhimmat da'vatlar niqobi ostida ayrim din haraKatlari va dindorlar 
hoKimiyat tyepasiga intiladi va bu yo'lda qon to'Kish, odamlarni honavayron qilish, bolani otasidan, onani 
oilasidan ajratishdan ham tap tortmaydi. Aytinchi, bu qaysi islom aqidalariga to'gri Kyeladi. BUnday 
xUKUmatparastlarni vahhobiy dyeysizmi, xizbut-taxrirchilar yoKi aKromiylar dyeysizmi farqi yo'q. Ularning 
niyati-islom rUKnlari soyasida hoKimiyatga erishish.
DyemaK, atom qUvvatini tinch maqsadda inson hizmatiga qo'yish bilan birga yovUzliK yo'lida 
bomba sifatida qo'llash mUmKin bo'lganidyeK, Fundamentalizmning iKKi qiyofasi mavjUd: biri insonlarni 
ezgU qadriyatlar asosida yashashga da'vat bo'lsa, iKKinchisi mazKUr da'vat ostida - hoKimiyatga erishish 
yo'lida qon to'Kishdan xam tap tortmasliK.
Ma'lUmKi, islom fundamentalizmining asosiy goyasi sof islom prictiplariga qaytish, maqsadi - 
islomiy taraqqiyot yo'lini joriy etishdir.
XX
asrning 80-90 yillarida butUn dunyoda diniy omilning faollaShuvi sobiq sovyetlardan Kyeyingi 
maKonda ham o'z aKsini topdi. BU davr jamiyat taraqqiyotida, bir jihatdan diniy e'tiqodning ijtimoy 
madaniy xayotdagi tabiiy mavqyei tiKlayotgan, iKKinchi tomondan mazKUr asosda ayrim mafKUraviy 
ziddiyatlar tUgilishi vaqti bo'ldi.
MarKaziy Osiyodagi yangi davlatlar mUstaqilligining qaror topishi va mUstahKamlanishi davrida 
hislom omilih, hislom Uygonishih, hislom fyenomyenih, "qayta islomlashish" Kabi iboralar tobora Ko'proq 
ishlatilib, bu xol Ularning byeqiyos faollaShuvini o'zida aKs etirdi. BUning asosiy sabablari:
sobiq mafKUraviy tasavvUrlar va qadriyatlar tizimining yemirilishi va mUayyan vaqt davomida hosil 
bo'lgan ma'naviy bo'shliqni to'ldirish zarUriyati;
KommUnistiK mafKUraning ma'naviy qashshoqliK, o'ziga xos mUtaassibligi va mUayyan millatlar 
manfaatlariga qarshi qaratilganligi bilan sho'ro hoKimiyatidan Kyeyingi maKonda diniy fundamentalizm va 
tradictionalizm Uchun qUlay sharoit tUgilishi;
Sobiq ittifoqdagi hUKmron partiyaning jilovbardorlari diniy jamoalarni xalqlarni aql-idroKini egallash 
Uchun KUrashda o'zlarining raqibi dyeb xisoblashi, dinning pinhoniyatga chyeKinishi va xatto Uning 
mUayyan ma'nodagi mUxolif KUchga aylanishiga olib Kyelishi;
Sobiq sovyet tUzUmining butUn faoliyati davomida dinning ta'qib ostida bo'lib Kyelgani, islom dinining 
eng salohiyatli Ulamolari qatagon qilinishi, minglab machit va madrasalarning buzib tashlanishi diniy 
taassUbni yo'qotishga emas, balKi Uning ildizlarini oziqlantirUvchi xatarli omillarning KUchayishiga olib 
Kyelganligi;
Milliy o'zliKni anglash tUygUsi, etniK jihatdan nasl-nasabini izlashga intilishning byeqiyos KUchayishi va 
boshqalar;
- O'zbekistonga nisbatan islom fundamentalizmining taxdidi qUyidagilarda o'zini namoyon 

---

etmoqda:
-
AqidaparastliKni yoyish orqali mUslmonlarning isloxatchi 
davlatga ishonchini yo'qqa chiqarishga Urinish:
-
MUstahKamlanib borayotgan UmUmmilliy birdamliK va hamjihatliK, millatlar va fUqorolararo 
totUvliKKa raxna solishga qaratilgan Urinishlar;
-
DyemoKratiya va dunyoviy davlat tushunchalarini, e'tiqod erKinligiga asoslangan Ko'p Konfyessiyali 
dunyoviy jamiyatni obro'sizlantirishga yo'naltirilgan sa'y haraKatlar va boshqalar.
2.
Diniy fundamentalizm diniy eKstryemizm bilan Uzviy bogliqdir. Dinniy eKstryemizm mUayyan diniy 
Konfyessiya va tashKilotlardagi ashaddiy mUtaassib UnsUrlarning faoliyati mafKUrasi. BUnga misol 
tariqasida yaqin va o'rta Sharq mamlaKatlarida faoliyat Ko'rsatayotgan "Musulmon birodarlari " va Undan 
ajralib chiqqan Ko'plab dininy eKstryemistiK rUhdagi gUrUhlar va tashKilotlarni Ko'rsatish mUmKin.
hMusulmon birodarlarih tashKiloti vahhobiyliK mafKUrasi asosida birinchi marta Misrda shaKllanadi. 
Noan'ananaviy oqimlar xammasi Shunga borib taqaladi. 1906 yilda Misrda dindor oilada Xasan al Banna 
tavallUd topdi. 12-13 yoshlarida diniy bilimlarga chanqoqliK bilan ajralib tUradi. 1926 yil Qoxiraga 
o'qishga boradi. U yerda DorilUm himlar Uyigah o'qishga Kiradi, 4 yilda Uni bitiradi. Ismoiliyaga o'qishga 
boradi, targibot ishlarini boshlaydi. 1928 yilda hAlixvon al-mUsliminh (mUslmon birodarlari) tashKilotiga 
asos soladi. Tarafdorlari asta syeKin Ko'paya boradi .1934 yilda Xasan al-bonna Qoxiraga Kyeladi, faoliyati 
nixoyatda Kyengayib Kyetadi. Tipografiyaga ega bo'ladi .1935 yilning o'zidayoq Uning a'zolarining soni 40 
mingtaga yetdi. TashKilot filiali 102 taga yetdi, moddiy jixatdan xam ma'naviy jixatdan xam KUchayib 
Kyetdi. Ularning ishori xUdo idyealiz, paygambar yo'lboshchimiz, jixod maqsadga erishish vositasi, ollox 
yo'lida jon byerish muqaddas tillagimiz. 2 qilich Kyesilgan joyda Qur'on rasmi bor.
hAl-ixvon al-mUsliminh bu ta'limotlar asosida islom dini tarqalgan mamaKatlarda Qur'on va shariatda 
ifodalangan qoidalarga to'liq rioya qilUvchi hislomiy adolath princtiplari o'rnatilgan jamiyat qUrish Uchun 
siyosiy KUrashni boshlab yibordilar. 1928-1936 yillardagi davrni xayriya va ma'rifatchiliK etapi dyeb atasa 
bo'ladi. Kyeyingi yillarda U KUrash UslUbi sifatida tyerrorni qo'llash darajasiga yetgan siyosiy tashKilot 
sifatida maydonga chiqadi, jamiyat mUraKKab va rivojlangan tashKiliy strUKtUraga ega. Uning tarKibida 
xarbiylashgan guruxlar, chyet el shaxobchalari mavjUd, jamiyat asosan barcha arab mamlaKatlarida faol 
xaraKat qiladi. Boshqa mamlaKalarda Ularning faoliyati KUzatilgan. AKsariyat mamlaKatlarda Uning 
faoliyati rasman ta'qiqlangan.
Rahbariyat garbiy Yevropa mamlaKatlaridagi maKazlardan tUrib boshqarUv ishlarini amalga oshiradi. Al-
ixvon al-mUslimin goyalari 3 narsaga asoslanadi.
Islom nUqtai nazaridan mUslmonlar bir millatni tashKil qiladilar. GyeografiK va e'tiqod bo'yicha 
birodardirlar, gyeografiK mUxitni tan olishmaydi.
Islom nafaqat din, balKi turmush tarzi Unda iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va dunyoviy masalalar qaror 
topgan.
Islom hamma xalqlarni tabaqalarini birodarliKKa chaqiradi. YAgona rahbar xalifa bo'lishi KyeraK.
1944-45 yillarda Xasan al-Banna maxfiy organi Misr vazirlariga do'q-po'pisa qila boshlaydi. Ta'lim vaziriga 
aytadi: dunyoviy fanlarni olib tashlab diniy fanlarni qo'yasan dyeydi. Bosh vazir Uni tyergaydi, Unga 

---

sUiqasd Uyishtiradilar. Xasan al-Banna qamoqqa olinadi.
1948 yilga Kyelib Xasan al-Banna o'ldiriladi. 1952 yil 26 iyinda Misrda ryevolyictiya bo'lib, davlat tyepasiga 
Jamol Abdil Nosir boshchiligidagi xUr ofictyerlar gUrUhi Kyeladi.1956-58 yillarda AS- SUvon to'goni 
qUrilgandan so'ng SSSR bilan mUnosabatlarni yaxshilaydi. BU holat ixvon al mUslimin tashKilotiga 
yoqmaydi va 1956 yilda Abdil Nosirga sUiqasd Uyishtiriladi. J.A Nosir Ularni daorga ostiradi. Ularning bir 
qismi Iordaniyaga qochib, o'sha yerda faoliyat boshlaydi. 1967 yilda arab-isroil UrUshi boshlanadi, bu 
Ularning faoliyati KUchayishiga qo'l Kyeladi. 1970 yilda J. A. Nosir o'ladi. Davlat tyepasiga Anvar Saodat 
Kyeladi, A.Saodat avval ixvon al- mUsliminga yordam byeradi, Kyeyin esa Ularni chyetlashtiradi. 1981 yil 6 
oKtyabrda A. Saodatni otib o'ldirishadi. Undan so'ng bu tashKilotlarga qarshi KUrash KUchayib, Kyetadi 
Kyeyingi davrda al-ixvon al-mUslimin orasida bo'linish yiz byerib, Ular Uch yo'nalishga ajralib Kyetganlar:
1.
"Mo''tadillar" - Xasan al- Banna va Sa'id QUtb tarafdorlari.
2.
hIslom dyemoKratlarih- islom soctializmi ta'limoti izdoshlari.
3.
Tyerror UslUbini qo'llovchi tUrli eKstryemistiK tashKilotlar, Ular orasida "Al- jixod ", " Xizb at-taxrir 
al- islomiy " (islom ozodliK firqasi), " Xizbulloh " va boshqa tashKilotlar" bor.
Xizb at-taxrir alislomiy-sUnniyliK doirasidagi diniy siyosiy partiya. 1952 yili QUddUs shaxrida FalastinliK 
Taqiy ad-din an-Nabaxoniy (1909-1979) tomonidan asos solingan. U Xayfada tUgilib o'sgan. Qoxiradagi 
hal-Asxarh Univyersityetida ta'lim olgan. TashKilotning asosiy maqsadi jaxon miqiyosida islom davlatini 
xalifaliK shaKlida qayta tiKlash. Asosiy da'vo davlat diniy islomiy qonUnlar asosida xalifa tomonidan idora 
etilishi lozim. Avval xalifaliK arab dunyosida, Kyeyin islom dini tarqalgan boshqa mamlaKatlarda, so'ngra 
butUn dunyo miqyosida amalga oshiriladi. Partiya dastUri 187 banddan iborat bo'lib, Uning asosiy 
maqsadi-xoKimiyatga erishish, bundagi asosiy yo'l-islomiy fiKrlovchi yiKsaK madaniyatli shaxslarni 
shaKllantirish. Unga islomiy ta'lim tarbiya byerish iKKi bochqichdan iborat:
U bilan islom ta'limoti bilan tanishtirish yo'lida madaniy ma'rifiy ishlar olib borish:
Siyosiy faoliyatga tortish. Partiya madaniy ishlarga jUda Katta et'ibor byeradi. Maqsadga erishiShuchun 
KUrash 3 bosqichdan iborat.
-goyaviy fiKriy KUrash
jamiyatda goyaviy inqilobni amalga oshirish
xoKimiyaga faqatgina Umma-jamoaning to'liq roziligi (ijmo) dan so'ng Kyelishi.
Xozirgi KUnda mavjUd ma'lUmotlarga Ko'ra firqaning butUn jaxon bo'yicha raxnamosi va amiri AbdUl 
Qaddim ZollUmdir .( U taxminlarga Ko'ra BayrUtda yashaydi va intyerpol tomonidan qadirilyapti. 
AbdUlqaddim ZolUmning Ko'rsatmalari TaKiy ad-din Nabiyxonnig Kitoblari amalda Kishilar o'rtasida 
ma'lUm maqsadga yo'naltirilgan targibot-tashviqot ishlari amalga oshirilayotir.
Ushbu mavjUd matiriallar taxmini Shuni Ko'rsatadiKi, 1992 yildan boshlab O'zbekiston 
ryespUbliKasi xUdUdida xizbut at-taxrirning yashirin faoliati Ko'rsatUvchi birlamchi tashKilot- (yachyeyKa) 
lari shaKllana boshladi. BU farqaning dastlabKi vaKillari ryespUbiKamiz xUdUdida 1988 yillardan boshlab 
paydo bo'la boshlaganlar.
Maxfiy siyosiy topshiriq bilan Kyelgan bunday shaxslar faoliyati o'ta yashirin, Ko'pchiliK ommani 

---

jalb qilmagan xolda amalga oshirila boshladi va hozir ham Ular Ko'proq ongi shaKllanib UlgUrmayotganlar 
o'tasida nihoyatda pinhona ish olib boryaptilar. Pryezyentimiz Karimov I.A. TUrKiston gazyetasi 
mUhbirning sovollariga javob byerganlarida - "o'z KyelajaKmizni o'z qo'limiz bilan qUrmoqdamizda" dyeb 
maxsUs to'xtagani byejiz emas. BUnda qUyidagilarni o'qiymiz hUning vaKillari bizning mamlaKatimiz 
xUdUdida ham yashirincha pinhona ish olib borishcha Urinishmoqda. Ular asosan ongi shaKllanib 
UlgUrmagan tajribasiz yoshlarimizni o'z tUzogiga ilintirishga tUrli yo'llar bilan Ularning miyasini 
zaharlanib, o'z xalqini o'z yirtiga qarshi qo'yishga jon jahdi bilan xyech mablaglarini ayamasdan haraKat 
qilmoqdalar. TabiyKi biz bilan bunday yovUz intilishlarga yo'l qo'yolmaymiz, qo'ymaymiz hamh 
(o'zyeKiston ovozi 1999 yil 4 fyevral).
Ushbu firqa namoyondalari faoliyatining boshqa islom oqimlardan farqali hUsUsiyati ShundaKi, 
Ular o'z ishlarida aholining dinga ishonUvchi qismining dunyoqarashini tozalashga intildilar. Ular bu 
bo'shliqni o'z manfaatlariga to'gri Kyeladigan Ko'rsatmalar bilan to'ydirib siyosiy mavzUga baxs 
mUnozaralar o'tKazdilar, boshqa islom davlatlaridan siyosiy fitnalarni yaxshilab o'rganib, Ulardan o'z 
amaliy faoliyatlarida, Shu jUmladan, UzbuKiston xUdUdida foydalanish maqsadlarini Ko'zlaydilar. o'zga 
Kyelomiy oqimlarlardan farqli o'laroq Ular birdaniga "jihod"ga chaqirmaydilar. Ularning fiKricha , dinga 
ishonUvchilar jihodga hali tayyor emaslar. Dindorlar aniq amaliy xatti-xaraKatlarga tayyor bu ishlar Uchun 
o'rgatish tarbiyalash zarUr.
BU firqa o'z safini nihoyatda ehtiyotKorliK bilan a'zo qabul qiladi, yangi nomzodning tUrar joyi, ish 
joyi aniqlangach, U aloxida topshiriqlar bilan sinab Ko'riladi. Xalqa dyeb atalUvchi xar gurux 5 Kishidan 
iborat bo'lib, mUstaqil organ xisoblanadi. Xozir mazKUr firqa faoliyatiga oid ma'IUmotlar tabora 
oydinlashib bormoqda. SHUni aloxida ta'Kidlashni istardiKKi, o'zini firqa Uyishma dyeb atayotgan va 
tUrlicha nomlar bilan ish yiritgan Ushbu to'dalar, o'zining tor guruxlari manfaatlarini butUn jamiyat xalq 
manfaatlaridan UstUn qo'yib KonstitUctiyaviy tUzUmga zid faoliyat Ko'rsatib, istiqlolga, vatanga xalqga 
xiyonat qilishmoqda. Ular da'vo qilayotgan xalifaliK davlati barpo etishi goyasi esa mUtlaqo asossiz bo'lib, 
U xatto QU'roni Karimda, xadislarda xam qattiq qoralangan. JUmladan QU'roni Karimning "SHUra" sUrasi 
13 oyatida "Dinni barpo qilganlar lyeKin Unda firqa - firqa bo'lib bo'linmanglar" dyebdilar.
Paygambarimiz esa xalifaliK myendan so'ng 30 yil davom etadi Undan so'ng amirliK boshlanadi, 
dyegan eKanlar. Ajoyib ta'rifni qaranKi, tarixda chindan xam paygambar vafotidan so'ng xUKm sUrgan 4 
xalifa xUKUmronliK 30 yil davom etib, Undan so'ng xalifaliK tUgagan va amirliK mUslimin mUslmonlar 
amiri davlat boshligi bo'lgan.
3.
XX asr so'ngiga Kyelib jahon siyosati maydonida yangi atama VaxxobiyliK tushunchasi paydo 
bo'ldi. XVIIIasr marKaziy Arabistonning panjo voxasida diniy-siyosiy oqim sifatida yizaga Kyelgan bu diniy 
haraKat namayondalari islom dini sofligini saqlash, asliga qaytarish, Uni tUrli bidiyatlardan xalos qilish 
baxonasiga fan, madaniyat, sa'nat yitUqlari, dunyoviy bilimlarni inKor qilish, oddiy xalqni o'rta asr jaxolati 
girdobiga qaytarish Umidida yiribdilar. SaUdiya Arabistoni va boshqa ba'zi mUsilmon mamlaKatlarida 
vaxxobiyliK marKazlari orqali butUn islom dunyosi xUdUdida vaxxobiyliK ta'limotini targib qilmoqdalar.
VaxxobiyliK yaqinda ozodliKKa chiqqan marKaziy Osiyo mamlaKatlarini, hzbyeKiston, Qirgizton 
xUdUdida xam 
KO
'
Z
tiKan, bu yosh davlatlar axolisi o'rtasida o'z tarofdorilarini Ko'paytirish, yoshlarni o'z 
domiga tortish, tinch yirtda tyerrorchiliK, qatiyliK, talonchiliK. xaraKatlarini sodir etish, pUtUr yetKazish, 
yo'lida xyech narsadan toymaydilar.

---

Xo'sh. Islom dinidagi o'ziga xos oqimi bo'lgan bu yo'nalish tarfdorlari aslida Kimlar? Ular olga 
sUrgan goya va talablar nimalardan iborat? VaxxoiyliKning asl moxiyati nimada? Islom olimlari, Ulamolar 
shariat sUnna qoidalaridan Kyelib chqib bu oqimga qanday baxo byerganlar? Islom olamida bu oqimning 
xUqUqiy o'rni bormi ? bu Kabi savollarga javob topish Uchun avval vaxxobiyliKning tarixiy ildizlari, bu 
oqimning paydo bo'lishdagi shart-sharoit, Unga tarbiya byergan olimlarni bilmoq zarUr.
YIqorida aytganimizdyeK vaxxobiylar ilK marta XVIII asr o'rtalarida aniqrogi. 1730 yillarda xozirgi 
SaUdiya arabistoni saxrolaridagi vaxolarda paydo bo'lishdi.
o'sha paytga Kyelib Arabiston islom dunyosida yetaKchiliK mavqyeini yo'qotgan edi. XVII- XVII 
asrlarda qUdratli impyeriya tUzgan Usmoniylar TUrKiyasi bu davrda axolisi, xUdUdida,boyliKlari, armiyasi 
jixatdan yer yizidan eng Katta davlatlardan xisoblanardi. Uning tarKibiga xozirgi Misr, IROQ, SUriya, 
SaUdiya Arabistoni, Balgariya, RUmmiya, YIgaslaviya Kabi o'nlab mamlaKatlar Kirgan. KUch-qUvvati to'lib 
toshgan tUrK sUltoni o'zini xalifa,Istanbulni esa xalifaliK marKazi dyeb e'lon qildi. TUrKlar qo'l ostidagi 
mamlaKatlarda o'zgalar xUKUmronliga qarshi Kayfiyat mafjUd edi . o'rta asrlarda dunyoni tyebratgan 
ajdodalarining vorislari arablar Uchun tUrK islomi ostida yirish ayniqsa ogir xol edi.XUddi Shu vaqtga 
Kyelib,jUda Katta mUstamlaKalarga ega bulgan xorijiy, iqtisodiy qUdrati oshgan Angiliya xUKUmron 
doiralari oldida esa endi islom Sharqi -Xindiston, Eron,MarKaziy Osiyo, Arabiston o'lKalari byeboshliK 
REJAsi qilib etilmoqda.
Ammo bu REJAni amalga oshirmoq Uchun avvalo, islomning eng yiriK davlalari TUrKiya. Xindiston 
va Eronni ichidan yemirish xolsizlantirish, parchalab tashlamoq shart edi...BUning Uchun esa birinchidan 
bu mamlaatlar xalqlar dini tUrli Urf odatarini yaxshi biladigan mUtaxasislar tayyorlash o'zlarining 
josUlarini din va millatga raxna solish maqsadda yashirincha o'sha joylarga yiborish lozim edi. SHU 
maqsadda Londonda mUstaxKamalar ishlari bo'yicha maxsUs vozirliK tUzildi. XUddi Shu vazirliK isom 
mamlaKatlarga yioborilgan yizlab josUlar tayyorlandi. Mana Shunday josUlardan biri, ngiliz Xyempyer 
1710 yili zarUr maxfiy malUmotlar yigish maqsadida Istanbulga Kyeldi. Xyempyer Istabulda yashagan 2 yil 
davomida islom olimlaridan dining eng noziK jixatlarini o'rgandi. TUrK. Arab, fors tillarining tUrli so'zlasha 
oladigan darajaga yetdi.Endi Xyemyerni xyech Kim nasroniy ingiliz dyeya olmas edi. 1743 yili Xyempyer 
Basra shaxriga Kyeladi.Basrada Ko'plab tUrli o'lKalardan Kyelgan minglab talabalar taxsil olishadi. SHaxar 
axolisining bir qismi sUnniy bulsa bir qismi shiya xisoblanardi . Xampyer bu yerda dUradgor Abdirizo Uyida 
ijaralda tUradi va Uning qo'lida dUradgor bo'lib ishlaydi.
o'zini esa TUrKiyaning izdir viloyatidan MUammad afandi dyeb tanishtiradi va o'sha yerda 
MUxammad AbdUl Vaxxob bilan tanishadi, Uni o'rgana boshlaydi. MUxammad AbdUl Vaxxob 1703 yilda 
o'lKasidagi U Valona qishlogida tUgildi. U tUgilgan oila o'ta xUdojo'y, islom an'analarga sodiq edi. Uning 
otasi madrasa Ko'rgan bo'lib, o'gliga dastlabKi sabogni o'zi byeradi. M.A Vaxxob Basra va Dyemashq 
shaxarlarida o'qidi. Ingiliz razvyedKachisi Xampyer bilan ayni Shu Basrada Uchrashadi. Xampyer syeKin - 
asta bu yigitning qo'ltigiga Kirib ongidagi islomiy e'tiqodni bid'yat bilan almashtirishga haraKat qilaldi. 
Islomni chUqUr bilgan josUs go'r, ammo, o'zini shariat eng chUqUr bilimdonlaridan xisoblovchi 
mUllovachani tUrli yo'llar bilan aynitishga Kirishadi. Xampyer Uni ingliz josUs ayol Sorya bilan tanishtiradi, 
eroniylarda mavjUd bo'lgan soxta niKox an'anasini dalil qilib , Unga Uylanishga da'vat qiladi . M.A. Vaxxob 
nasroniy bu jasUs ayolga Uylanib UniKida yashay boshlaydi, yigitni to'gri yo'ldan ozdirish Uchun bu ayol 
ham barcha vositalarni ishga soldi. Asta-syeKin Xyempyer ongida isom aqidaari mUstaxKamligi xam 
Shubxa Uygota boshladi. M.A. Vaxxab isfaxon, shyeroz shaharlari sayohatiga otlanadi. Isfaxanda yana bir 

---

ingiliz tanishtjosUsi o'zini shayx MUhammmad ya'ni Xampyerning aKasi dyeb tanishtirgan AbdUKarim Uni 
KUtib oldi. U asli nasroniy bo'lib, Angliya mUstamlaKKalar vazirligi xodimi edi. U M.A Vaxxobni o'zlari 
ta'siri doirasidan chiqarmasliK Uchun Uni Osiyo ismlmi go'zal yaxUdiy ayolga Uylantirib qo'yadilar. BU ayol 
ham mUstamlaKalar vazirligi xodimi xisoblanardi. XUllas, to'rt ingiliz razvyetKachisi NajdliK M.A. Vaxobni 
yangi doxiy etib tarbiyalaganliKlari Uchun Xampyer xatto ingliz davlatidan KUmUsh myedal olishga 
sazovor bo'ladi.
VaxxobiyliKni jUda Ko'p manbaalar inigliz Kolanializmiga xizmat qilganligi ta'Kidlaydi. Xatto Eron 
islom ryespUbliKasining marxUm rUxoniy raxbari Imom XUmayniyning siyosiy-diniy vasiyatnomasining 22 
bandida Shu narsa ta'Kidlanadi. VaxobiyliK doKtrinasi ingiliz Kalonializmi bilan bogliq edi.. Unga mUvofiq. 
islomning sUnniyliK va shiyaliK yo'nalishdagi oqimlar notiniy xisobanadi.
Paygambar va imomlarga xUrmat bildirish va qabrlar oldida bosh egish, vaxxobiyliKda aynan 
yeryetizm (mUshriKliK) va avliyolarga siginish, dyeb baxolanadi, Kabi ta'rif dyeyarli xaqiqatga yaqindir.
Nofi' ibn Umar rivoyat qilgan RasUlilloh sallolohi alayhi vassallamning qUyidagi hadislari har qanday 
Kishini hayratga soladi: " Najdda zilzilalar, fitnalar ro'y byergay va U yerdan shayton chiqgay ".
Vaxobiylar xaraKati iKKi yo'nalish tUfayli amalga oshdi, lyeKin bu iKKi yo'nalish ham islom ziddir va 
islomga xiyonat edi.
Birinchidan, marKazi Istambulda bo'lgan xalifaliK qo'shini bu mintaqadan Uzoqda sUlton Salim III 
boshchiligida Misrga yopirilgan OvrUpa bosqinchilari bilan UrUsh olib borib, islomiy ittifoq va Uning shon 
Shuxratini saqlab qolish Uchun jon olib jon byerayotgan edi. Vaxxobiylar esa ichKaridan din birligini buzib, 
xalifaliKni parchalab, xoKimiyat Uchun KUrashdilar. TUrKlar bilan arablarni gij-gijlab bir biriga qarshi 
qo'yishdi. XolbuKi, islom xyech qachon inson jamoalarini milliy byelgilariga qarab ajratmagan. Faqat 
e'tiqod va iymonga qarab xUKUm chqarilgan xolos. "Arab bilan arabdan boshqa odamning qaysi biri 
taqvodor bo'lsa, o'shanisi afzal..." dyeganlar paygamarimiz.
Vaxxobiylar esa yer yizini Katta bir mintaqasida UlUg islomiy birliK yaratilganda, qanchadan-
qancha qavmlararo ahilliK , hamjihatliK barpo etilganda, birdan ollohni Unitib, millatchiliKni boshlab 
yibordilar. Milliy jazavalarini avj oldirib, evaziga xaraKat doirasini Kyengaytirdilar.
IKKinchidan, vaxxobiylar islom olamiga tajavUz qilayotgan OvrUpa bosqinchilari bilan bitim 
tUzdilar. o'z davlatlarining yaxlitligi buzilishiga xissa qo'shdilar.
YAna Shuni xam aloxida ta'Kidlash KyeraKKi, vaxxobiylar Xanbaliya mazhabidadirlar. Ma'IUmKi, 
sUnniyliKda to'rtta maxzab bor: xanafiyliK, shofyeiyliK, moliKiyliK va xanbaliliK. Jiddiy tadiqotlarning xisob 
- Kitoblariga Ko'ra bugUngi dunyodagi taxminan 1,3 mlrd mUslmon axolisining 92,5% sUnniylar tashKil 
qilib, Ular mazxablar bo'yicha qUyidagi nisbatda bo'lingan: xanafiylar-47% shofiiylar -27% maliKiylar -17% 
va xanbaliylar -1,5% qolgan 7,5% ni xorijiylar tashKil etadi.
Xanbaliy mazxabiga et'qod qilUvchilar, xozirgi Arabiston xUdUdida yashaydilar.
MazKUr o'lKa tarixining Uzviy qismi bo'gan vaxxobiyiK xaraKatini sUnniy mazxablarining eng KichiK 
va Shu qadar radiKal yo'nalish xisoblangan xanbaliyliK ichidan o'sib chiqqan dunyoviy qadriyatlarga 
nisbatan o'ta mUrosasiz diniy mafKUraviy oqim dyeyish mUmKin.

---

4.
Kyelirilgan raqam va misollar qator mantiqiy savollarni olga sUradi. JUmladan, nima Uchun 
bizning mUslmonlarimiz sUnniyliK yo'nalishidan eng KichiK mazxab-xanbaliyliK goyalari bilan sUgorilgan 
va vaxxobiyliKKa byerilishi KyeraK? Axir bu nafaqat ma'naviy- madaniy, balKi sof diniy qadriyatlarimizdan 
ham chyeKinish emasmi?
Ma'IUmKi vaxxobiylar mUslMonlarni MUqaddas joy va qadaMjoylarga siginishlarini bid'yat dyeb 
atadilar. MUziKani haM inKor etadilar. PaygaMbariMizning Madinadagi Maqbaralarini ziyorat qilish haM 
bid'at , sUnnat noMozini o'qiMasliK KyeraK. Aziz avliyolarga siginish Katta gUnox, zyero U Ollohga shirK 
Kyeltirish bilan, Ko'p xUdoliKni tan oish bilan barobar. SHUnga o'xshash gaplar bilan xalqni chalgitadilar.
Bizning nazariMizda vaxxobiyliK Kabi eKstryeMizMga Moyil siyosiylashgan diniy oqiMlarni 
MaMlaKatiMizda yoyishga xaraKat qilayotgan KUchlarning asl MUddaosi, Ular da'vo qilayotganidyeK 
isloMni tozalash yoKi e'tiqod sofligini tiKlash eMas, UMUMMilliy haM jixatliKKa raxna solish orqali 
MUstaxKaMlanib borayotgan MaMlaKatiMizdagi siyosiy-ijtiMoiy barqarorliKni ichidan buzish, buning 
natijasida vujudga Kyelishi nazarda tUtilgan to's-to'polonlardan o'zlari initilayotgan garazli Maqsadlarga 
erishishdir. YAnada soddaroq qilib aytiladigan bo'lsa, siyosiy xoKiMiyatni qo'lga Kiritishdir. AyriM oddiy 
MUslMonlar esa o'zlari tUShunMagan xolda garazgo'y "dindor"larning asiriga aylanib qolMoqdalar. 
Ularning orasida yoshlar jUMladan. oliy o'qUv yirtlari talabalari haM borligi o'ta xatarli xoldir.
Biz MarKaziy Osiyo MUslMonlari xanafiyliK Mazxabining an'analariga haMisha sodiq qolib 
KyelganMiz. SHU Mazxab an'analaridan Kyelib chiqib, MarKaziy Osiyoda bir nyecha din vaKillari birga 
yashab Kyelganlar. Biroq biror Marotaba haM diniy nizo Kyelib chiqMagan.
MadoMiKi, xanafiyliK an'alarini eslagan eKanMiz, Shu o'rinda, Uni boshqa sUnniy Mazxablaridan 
ajratib tUrUvchi eng MUxiM xususiyatlaridan ba'zilarini eslab o'tayliK. XanafiyliK o'z tarixiy taraqqiyotining 
barcha bosqichlarida MUslMonlarning xaMjixatligi, o'zaro inoqligi va birligini ta'Minlash Uchun KUrashib 
Kyelgan. U MUslMon jaMoasi orasidagi har qanday firqachiliKKa qarshi bo'lib qavMning diniy e'tiqod 
byelgilari bo'yicha guruxlarga bo'linishi goyasini xyech qachon qabul qilMagan.
XanafiyliKning boshqa Mazxablardan farqlantirib tUrUvchi fazilatlari byexisob bo'lib, Uning 
Mo'tadilligi va bagriKyengligi, xayotiy extiyojlar bilan xaMnafasligi, tiriKchiliK va taraqqiyot zarUriyatini 
chUqUr idroK etishidir.
Bizning yirtiMizda Shunday UlUg xaM diniy ilMlarda xaM dunyoviy ilMlarda jaxon Miqiyosida 
syezilarli iz qoldirgan zotlar o'tganKi, biz ana Shularning Myerosidan baxraMand bo'lishiMiz KyeraK. IsloM 
dini garchi taqvo sifatida Arabistonda vujudga Kyelgan bo'lsada, U nazariya sifatida KUchli goya sifatida 
bizning MarKaziy Osiyoda rivojlandi, shaKllandi va butUn dunyoga yoyildi. PryezidyentiMiz KariMov I.A. 
haM o'zlarining Ollox qalbiMizda, yiragiMizda risolalarida: "Biz MUslMon dini xaqida gapirganda, avvalo, 
olloh va Uning rasUlini, o'ziMizga rUhan yaqin bo'lgan UlUg alloMalariMiz, UlUg iMoMlariMizni tassavvUr 
qilaMiz. Mana Shu qUtlUg zaMiniMizda tUgilib voyaga yetKan, MUboraK noMlarini butUn isloM dunyosi 
chyeKsiz extiroM bilan tilga oladigan I
MOM
al-BUxoriy, iMoM at-TyerMiziy, Xoja BaxoUddin Naqshband, 
AhMad YAssaviy, AbdUlxoliq Gijdivoniy, ZaMaxshariy Kabi piri KoMillariMizni nazarda tUtaMiz. Ma'naviy 
xayotiMizni Mana Shu UlUglar bilan boglayMiz. KiM bu xaqiqatni inKor eta oladi?...
Biz bu MUtafaKKirlariMizning qUtlUg Myerosidan butUn xalqiMiz, jUMladan yoshlariMizni haM 
baxraMand bo'lishiga, Ularning Mana Shunday Ma'naviy MUxitda 
KOMO
I topishiga, isloM

---

dinining insonparvarliK falsafasi, buyiK goyalari yosh avlod yiragidan xaM joy olishiga sharoit 
yaratMoqdaMiz.( IsloM AbdUlgani KariMov,. Ollox qalbiMizda, yiragiMizda, t-1999yil).