Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

1-Ma'ruza 
REJA: 
1.
Diniy ong va uning shaKllanish xususiyatlari.
2.
Milliy din tushunchasi, Uning mohiyati.
3.Sharq xa Iq la ri milliy dinlari. Xinduylik,KonfusiylikliK,Sintaizm, Yaxudiylik.
Tayanch iboralar: 
dastlabKi tasavvurlar, tabiat KUchlari oldida ojizliK, totyemizm, fyetishizm, animizm, syehrgarliK, dinning 
mohiyati, gnyesologiK ildizlari, ijtimoiy ildizlar, psixologiK ildizlar.
ADABIYOTLAR 
1.
I.A.KariMov "Ollox KalbiMizda, yiragiMizda" ToshKyeht 1999y 96- bet
2.
I.A.KariMov "E’tiKod erKihligi Kohuhiy asosda bulsih" "UzbyeKistoh RyespubliKasi Oliy Majlisi 11-
syessiyasida suzlagah hutKi"." AhdijohhoMa". 1998 8May
3.
A.IbroxiMov. X.Sultohov, H.Jurayev "Vatah tuygusi " ToshKyeht 1996 y 38- bet
3.
Z.Muhavvarov, G.XotaMov,S.UMar,SH.XaMrayev "Duhyeviy davlat va dih" 1998
4.
M.M.IsxaKov "XalK daxosihihg KadiMgi ildizlari va KurtaKlari" "Til va adabiyetta’liMi" jurhali 1993 2-soh 
3-12 byet
5.
"Moziydah taralgah ziye" I
MOM
Buxoriy .ToshKyeht .1998
6.
U.Jurayev,Y.Saidjohov "Duhye dihlari tarixi" T."SHarK" 1998
1.
Barcha tabiiy va ijtimoiy hodisalar Kabi hozirgi dinlar ham birdaniga, tayyor holda paydo 

---

bo'lmagan. Ular ham goyat oddiy, sodda, yizaKi, holatlardan mUraKKab, bir butUn, nisbatan yaxlit holatga 
yetgan. BUning Uchun o'n minglab davr o'tgan. Xatto hozirgi jahon dinlari ham vaqt, o'rin, sharoitlarga 
qarab, rivojlanyapti, mUraKKablashyapti: Ularda yangi syeKta, Uyishma, ta'limot yizaga Kyelyapti, 
ziddiyatlar KUchayyapti.
DastlabKi diniy tasavvUrlar xilma-xil bo'lgan, chUnKi UrUg, qabilalar ham bir xil emas, yashash 
sharoitlari, Kasb-Korlari ham har xil bo'lgan. BUni biz arxyeologiK topilmalar, etnografiK matyeriallarni 
o'rganib, toshlarga chizilgan rasmlarni o'rganib bilamiz.
Dinshunoslik asoslari arxyeologiya, etnografiya, tarix, filologiya, psixologiya, estyetiKa va etiKa fanlari 
byergan ma'lUmotlargagina asoslanadi. Ular har xil Uydirma, mish-mish, noma'lUm, isbotsiz, dalillarsiz 
da'volarga aslo ishonmaydi. SHUning Uchun har bir odam, jUmladan talaba nimagadir ishonishi KyeraK-da 
dyegan gapga, Ular faqat ilm-fanga ishonish, amal qilish KyeraK dyeb javob byergan. Talabalar ham 
Shunday qilsinlar. SHUnda Kim nima dyesa laqillab ishonavyermaydilar.
Tabiatdan, jamiyatdan tashqaridagi KUchlarga ishonish UrUg-qabilachiliK tUzUmining
dastlabKi bosqichlarida bundan 30-40 ming yillar oldin paydo bo’la boshlagan. BUlar qatoriga tabiatdagi 
o’simliK va hayvonlar dunyosi, Ularda yiz byeradigan barcha hodisalar qUdratli va syehrli, mo’’jizaviy 
KUchlar dyegan asossiz tasavvUrlar yizaga Kyelgan. Ibtidoiy odamlar ham bilimsiz, ojiz, goyat ogir-och, 
yipUn, Uy-joysiz, ot-Ulovsiz, Uy-hayvonlarsiz hayot Kyechirgan zamonlarda bu KUchlarning ma’nosini, 
sabablarini bilmaganlar. Tabiatdan yiz byerib tUradigan toshqin. yongin, zilzila, vabo, vUlqon otilishi, 
qUrgoqchiliK, ochliK, qashshoqliK, qUyoshning tUtilishi, oyning Ko’chishi, bo’ron va haKozolarning 
sabablarini, dahshatli, mUsibatli oqibatlarini bilmaganlar. Natijada ba’zi UrUg qabilalar o’simliKlardan 
ayrimlari xayvonlardan, yana boshqalari tog-tosh, daryo, olov, oy va xaKazolardan najot izlaganlar: Ularga 
yolvorib siginganlar, sajda qilgan, xar xil xaraKat, amallar qilganlar. Masalan, qadimgi MarKaziy Osiyoda 
yashagan UrUg qabilalar, totyemlarga siginganlar. Ular odamlarning mUayyan guruxi avlodi bilan 
xayvonlar o’rtasidagi gayri - tabiiy qon- qardoshliK bor dyeb faraz qilganlar. Natijada UrUg, Kabila 
xUsUsan Shulardan xar bir a’zosining xayoti, taqdiri, turmushining yaxshi yomon o’tishi Ularning ajdodi 
hisoblangan totyemga bogliK dyeb Uylaganlar. Masalan, MarKaziy Osiyo o’zbyeKlarining qadimiy ajdodlari 
Kaldirgoch, mUsicha, laylaK, 
K
U
K
qarga, bugilarni Shunday dyeb hisoblab, Ularga siginganlar: Ularni asrab- 
avaylab, ozor byermay, UlUglab, maqtab, oziq byerib, yashashi, KUpayishiga Ko’maKlashganlar. 
NamanganliK laylaKni xUdo dyegan gapda ham jon bor.
Xayvonlarga siginish Urf- odatining KoldiKlari xali ham bor. BoshKa xalqlar, jUmladan xindilar sigirga, 
avstraliyaliKlar KyengUriga Shunday Karaydilar.
XUlosa ShuKi, din hamisha bor bulmagan: U UrUgchiliK - qabilachiliK tUzUmida, bundan taxminan 30-
40 ming yillar oldin paydo bula boshlagan: UrUg, qabilalar, Ularning yashash sharoitlari xilma-xil bo'lgani 
Uchun dinlari ham xar xil bo'lgan. MarKaziy Osiyoda eng Ko'p totyemizm, animizm, syexrgarliK dinlari 
tarKalgan. Ularning qoldiqlari xali ham Uchraydi. Talabalar Ularga aslo ishonmasliKlari KyeraK.
2.
o'zbyeK xalqining ajdodlari MarKaziy Osiyoda yashagan eng Kadimiy xalqlardan biri bo'lgani 
Uchun Ularning mifologiyasi, diniy e'tiqodlari ham goyat Kadimiydir, SHUni nazarda tUtib, O'zbekiston 
RyespUbliKasi Pryezidyenti I.A.Karimov Xivaning 2,5 ming yilligida sUzlagan tabriK nUtKida bunday dyegan 
edilar: "MangUliKKa taallUqli bo'lgan Xiva asori- atiqalari o'zbyeK xalqining ildizlari Kadimiy zamonlarga 
borib taKalishini butUn dunyoga Ko'rsatib tUripdi. Biz bu bilan faxrlanibgina Kolmay, buning Uchun Katta 
ma'naviy ma'cUliyatni xis etishimiz KyeraK. BU ma'cUliyat ota yirtimizni va butUn Kalbimiz bilan syevish, 
Uni 
K
U
Z
KorachigidyeK asrash va KyelajaK avlodlarga Ularni yanada gUzal va obod Kilib topshirishimiz 
lozim. BUnday mUKaddas va fayzli o'lKada tUgilib o'sishning o'ziyoK Katta baxtdir".

---

Biz yiqorida MarKaziy Osiyoda dastavval totyemizm Ko'proq tarKalganini eslatdiK. BU din bilan 
birga, Undan Kyeyinroq animizm dini ham paydo bo'lgan. U jon va rUxlarga siginishdan iborat bo'lgan va 
xar Kanday dinning, jUmladan islomning bir elyemyentiga aylangan. AnimistiK tasavvUrlarga ajdodlarning 
rUxlari, tiriK odamlarning jonlari bor dyeb faraz Kilish, tabiat KUchlarini jonlantirib tasvirlashlar Kirgan. BU 
KUchlarni boshKarUvchi rUxlar saxiy yoKi baxil, ijobiy, raxmdil yoKi byeraxm bo'ladi dyeb taxmin qilganlar: 
Shu Uydirmalarga ishonganlar: ba'zilar xali ham ishonadilar. BU KUchlarning raxmini Kyeltirish Uchun 
qUrbonliKlar qilganlar.
SHUnday qilib, qadimda jon va rUxlarning o'lmasligiga ishonish natijasida Ular xaqida
qaygUrish, vaqti, vaqti bilan eslab xayri- xUdoyilar Kilish, madat sUrash odatlari shaKllangan.
Assimlyactiya va dissimilyactiya bir nafas to'xtasa tiriK mavjUdot o'ladi. BUni dindorlar joni chiKdi, 
Uzildi, jon byerdi dyeb xisblasalar, tibbiy xodimlar buni xayotdan 
K
U
Z 
yimdi dyeydilar. o'rta Osiyoda 
marxUmning jonini arvox dyeb atashadi. Dindorlar fiKricha arvox o'liKdan, oilasidan Uzoqqa Kyetmaydi. 
SHU boisdan mUslmonlarda arvoxlardan madad sUrash odati shaKllangan.
Ibtidoiy dinlar qatorida syexrgarliK, ya'ni magiya ham bo'lgan. U odamga, xayvonotga va tabiat 
xodisalariga gayri tabiiy yo'l bilan ta'sir o'tKazish niyatida bajariladigan goyat o'rinsiz xatti-xa raKat va Urf-
odatlardir.
SyexrgarliK tUrlariga davolash, ziyon yetKazish, mUxabbat Uygotish, ovchiliK, dyehqonliKKa xos 
xaraKat va boshKalar Kiradi. Syexr yo'li bilan aldashning asl ildizi xalq myedictinasiga - tibbiyotiga bogliK. 
Masalan, o'zbyeKlarda Ko'chiriK qildirish, KUf-sUf qilib dam solish, Kinna soldirish, istma-sovUtma qilish, 
fol ochtirish Shular jUmlasiga Kiradi. Ziyon yetKazishga qaratilgan syexr boshKa UrUg, qabilardagi 
dUshmanga ziyon - zaxmat yetKazishni istash, tilashdir: mUxabbat Uygotish syexrgarligi esa isitma-
sovUtma Kilishdan iborat; ovchiliK syexri ovda omadli bo'lish, bunda yirtKichlardan xoli bo'lish va 
xaKozolarga Kiritilishdir: dyexKonchiliKda xosildorliKKa xayolan syexrlash yo'li bilan erishishdir. BU yo'l 
bilan yomgir yogdirishga o'rinishdir. Talabalar va Ularning yaKinlari bu xodisalarga xozirgi zamon fan va 
tyexniKa yitUKlari asosida taxlil Kilsalar Ularning asossizligiga ishonch xosil Kiladilar.
SyexrgarliK bilan UzbyeKlarda azayimxon, dUoxon, parixon, Kinnachi, baxshi, polbin v.b.lar 
ShugUllangan. BUlar xali ham chyeKKa joylarda soddadil odamlarni aldab KUn KUradilar. Syexirgarlar 
jin(ajina), pari, alvasti, yosUman,dyev, ajdaxo, arvoxlarga ishonishni targib qilib, xUrofatparastlarni Ular 
tajavUzidan xalos Kilishga va'da byerib, aldaydilar. Endi Ularga dyeyarli xyech Kim ishonmaydi. Talabalar 
ham bundan xUlosa Kilishlari lozim.
"Dinshunoslik asoslari" KUrsi fyetishizm, animizm, syexrgarliK v.x.larni aslo tan olmaydi: gayrilmiy 
UydUrma, aldov dyeb xisoblaydi. Ularga Karshi ilm - fan dalillaridan foydalanish Shulargagina ishonish 
lozim dyeb ta'lim byeradi.
XUlosa ShuKi, ibtidoiy dinlarning dyeyarli hammasi MarKaziy Osiyoga tarKalgan. BUlar dastlab 
moddiy buyimlarda gayri tabiiy xususiyatlar bor dyeb faraz Kilib, Ularga siginishdan iborat bo'lgani yana 
Ular tabiiy, jamiyatda mavjUd narsalar o'rtasida gayri tabiiy aloqalar bor dyeb taxmin Kilishdan iborat 
bo'lgan. BUnday e'tiqodlar asosan yUqolib Kyetgan bo'lsa ham, sarKitlari xali ham bor. Talabalar Ularga 
ishonmasliKlari lozim.
3.
Xar bir buyim, xodisa Kabi din ham Uz moxiyatiga ega. Dinshunoslik asoslari dinning moxiyati 

---

gayri tabiiy KUchlarga ishonishdan iborat dyeb ta'lim byeradi. Ular Katoriga ibtidoiy dinlarga xos totyem, 
fyetish, rUx, milliy davlat va jaxon dinlariga xos xUdolar, farishta, paygambar, avliyo, pir, eshon, mUrid va 
v.x.larga siginishlar Kiradi.
Din moxiyatining xodisasi ham bor bu Uning namoyon bo'lishi amaldagi ifodasi tUrli xil ibodatlardir. 
Masalan, mUslmonlarda nomoz o'qish, ro'za tUtish, xatna(aqiqa), xaj Kilish, niKox
o'qitish, xijobga Kirish, janoza, maraKa, mUKaddas sajdagoxlarni ziyorat Kilish va x.lardan iborat. BUlar 
diniy amaliyot, din faoliyatini tashKil etadi. BU esa diniy e'tiqod va tUygU, diniy ma'sUliyat, 
ibodatxonalarni, biror diniy tashKilot oldida tUrgan diniy vazifalar asosida tUrgan dindor odam, gurux, 
jamoa, diniy tashKilot va mUassasalar faoliyatini namoyon etishdir.
Dinning moxiyati va amaliyotini KUchaytiradigan sUb'yeKtiv omillardan biri diniy xom- xayoldir. U esa 
xaldagi bor bo'lgan mavjUdod xususiyat va Shu tarzdagi aloqalar bor dyeb faraz Kilish dindorlarning Ular 
bilan mUnosabatda bo'lish extimoli bor dyeb xisoblab Ularga ishonishdir. Dinning moxiyati diniy xom-
xayelning vujudga Kyelishi va Kayta tiKlanib tUrishi Uning Uch ildizi bilan bogliK, bular ijtimoiy, 
gnosyeologiK va psixologiK ildizlar. BUlarning paydo bo'lishi va Kayta tiKlash Kishining zarUriyati va 
imKoniyatini yaratUvchi KUvvatlab tUrUvchi omillar yigindisidir.
Dinning ijtimoiy ildizlari dindorlarning KUndaliK xayotida. Ularning Ustidan o'z xUKmronligini 
o'rnatgan, o'tKazayotgan moddiy va ma'naviy mUnosabatlardir. BUlar orasida moddiy (iqtisodiy) ildizlar 
xal etUvchi rol Uynaydi. CHUnKi ibodat qilish Uchun ovqatlanish, Kiyinish, Uy joyga, Kiyim - KyechaKKa 
ega bo'lish albatta KyeraK. Bo'sh qop tiK tUrmaydi dyegan naql bor. Kyecha KUndUz ibodat qilgan, diniy 
yozUvlarni mUtaassil o'qigan Kishiga ham oziq ovqat KyeraK, Ularsiz turmush Kyechirib bulmaydi. Ular esa 
osmondan tUshmaydi. Myexnat bilan yaratiladi. Talaba dinga ishonganida bu mUtlaK xaKiKatni aslo 
UnUtmasligi KyeraK. Xalqimizda avval taom, Kyeyin badas Kalom dyegan naKl bor, ya'ni taom istye'mol 
qilmasdan toat-ibodat UyoKda tUrsin, xatto gapirib ham bulmaydi. Dinning gnosyeologiK ildizlari ryeal 
olamni dinlar ta'limoti nUKtai nazaridan in'iKos ettiradigan diniy tasavvUr, tushuncha, goya va 
xaKozolarning vujudga Kyelishi imKon tUgdiradigan bilish jarayoniga xos xususiyatlardir. Olamni bilish - 
bilmasliKdan bilishga tomon boradigan dialyeKtiK jarayon; biroq bilish oson, silliq, tyeKis, to'gri yo'ldan 
bormaydi; Unda odam xato qiladi; ayrim narsalarni jonlantiradi, bor yUgini oshirib, toshirib, tyesKari Kilib 
iloxiy KUchlarga boglab aKs ettiradi, natijada yo'K narsalarni bor qilib, xatolarni to'grilab, Uydirmani 
xaqiqat dyeb albatta ijobiy dyeb xisoblashlar yizaga Kyeladi. BUlarni qUvvatlaydigan ijtimoiy sharoitlar bor 
bo'lsa Ular KUchayadi va tarqaladi.
Talabalar dunyoni, dinni ham o'rganish, bilish, baxolashda, ilmiy xaqiqatga ishonishlari lozim.
Dinning psixologiK ildizlari inson, ijtimoiy gurux va dinga ishonchi odamning psixiK xolatlari Uning 
axvoli, rUxiyatida, xissiyotida yiz byeradigan psixiK jarayonlar va myexanizmlardir; bu odamda dindorliKni 
xosil etish, U yo'Kolgan bo'lsa Kayta tiKlash va diniy ta'limotlarni o'zlashtirishga qUIay psixiK zamin 
tayyorlab byeradi.
Dinning shaxsiy psixologiK va ijtimoiy psixologiK ildizlari mavjUd.
SHaxsiy mUsibat va KUlfat, azob - UKUbat va gam-alamlar, o'lim daxshati, yolgizliK Kyechinmalar 
va rUxan ezilish va x.lar Kiradi. Uning iKKinchisi ayrim gurux va jamoa psixologiyasiga xos voqyealar biror 
Kishi yoKi Kishilar bilan mUomilaga yoKi mUloqotga extiyoj, jamoatchiliK fiKri, yoppasiga qo'rqUv va 
vaxima, istirob va 
SOV
U
K
xabarlar, yaramas an'ana va goyat zarali Urf-odatlar ta'siri va x.K. Kiradi. Masalan, 

---

Kirgizistonga islom eKstryemistlari xUjUmi xaqidagi xabar Uning janUbidagi hamma axolini daxshatga 
soldi. Oldin 250, sUng 5000 axoli Uz Uy-joylarini tashlab Kyetishga majbur buladi. CHUnKi, U jangchilar 
odamxo'r, tyerrorist, ryeKyetchi, talonchi, erKaKlar KUshandasi, ayollar zUrovonchisi, Ko'zi qonga to'lgan, 
qo'li qonga buyalgan, qabix, razil, xayvonsifat odamlar edi. Ular 16 fyevral voKyealari 
tashKilotchiliKlarining egizaKlari edilar. Ijtimoiy psixologiyani ham shaxsiy psixologiyani ham rasvo, 
byedavo qilgan qUzginlar edilar.
XUlosa ShuKi, din ham Uz moxiyatiga ega. Dinning Uchta ijtimoiy, gyeosyeologiK va psixologiK ildizi 
bor. SHUlar tUfayli U tarKalib, qaror topib, amal Kilib, saKlanib, rivojlanib tUradi.
TAKRORLASH UCHUN SAVOLLAR:
1.
Din qachon va qanday paydo bo'lgan?
2.
MarKaziy Osiyoda dastlab dinning qanday shaKllari tarqalgan?
3.
SyehrgarliK ya'ni magiya dinining mohiyati?
4.
Dinning ijtimoiy, gnosyeologiK va psixologiK ildizlarini gapirib byering.