Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

partiyalarning hamda jamoat birlashmalarning tUzilishi va faoliyat taqiqlanadi.
Maxfiy jamiyatlar va Uyishmalar tUzish taqiqlanadi".
Pryezidyentimiz I.Karimovning "O'zbekiston XXIasr bo'sagasida" Kitobida dunyoviy jamiyat qUrish yo'lidan 
borayotgan mamlaKatimizda davlatning din bilan mUnosabatlari mazmUn va mlxiyatini byelgilovchi 
asosiy tamoyillar qatoriga:
-
dindorlarning diniy tUygUsini ximoya qilish;
-
diniy e'tiqodlarni fUqarolarni yoKi Ular Uyishmalarining xUsUsiy 
ishi dyeb tan olish;
diniy qarashlarga amal qilUvchi fUqarolarning ham, Ularga amal qilmaydigan fUqarolarning ham 
xUqUqlarini tyeng Kafolatlash hamda Ularni ta'qib qilishga yo'l qo'ymasliK;
-
ma'naviy tiKlanish, UmUminsoniy axloqiy qadriyatlarni qaror toptirish ishida tUrli diniy
Uyishmalarning imKoniyatlaridan foydalanish Uchun Ular bilan mUloqot qilish yo'llarini izlash zarUriyatiyi 
diniy buzgUnchiliK maqsadlarida foydalanishga yo'l qo'yib bo'lmasligini e'tirof etish Kiritilgan. (I.Karimov., 
"O'zbekistonXXIasr bo'sagasida..." 1997y. 43-44 byetlar). Dunyoviy jamiyat qUrishni Ko'zlagan 
davlatimizning dinga mUnosabatini byelgiloavchi ziKr etilgan KonstitUtction myezonlar, Pryezidyentimiz 
fiKrlari va Vijdon erKinligi va diniy tashKilotlar xaqidagi UzbyeKiston RyespUbliKasi qonUnida qUyidagi 
iKKita asosiy xUlosa Kyelib chiqadi.
Birinchidan, O'zbekistonda barpo etilayotgan dyemoKratiK xUqUqiy va dunyoviy jamiyat qUrish 
Konctyepctiyasida din-madaniy - omillar UmUmiy silsilasiga KirUvchi barcha milliy qadriyatlar qatorida 

---

tyeng hUqUqli sifatida tan olinadi, mUstaqi rivojlanishni omillarida Ushbu myeznning xayotga qanchaliK 
KUchli tadbiq qilinayotganini faqat qalbi Ko'r, adolatga xUsUmat bilan mUnosabatda bo'lgan Kishilarning 
inKor etish mUmKin.
IKKinchidan, sof diniy extiyojlarni qondirishdan tashqarida bo'lgan xar qanday garazga erishish dunyoda 
diniy amaldan foydalanishga intilish qattiyan man etiladi.
Davlatning dinga nisbatan mUnosabati qandaydir KonyiKtUr yoKi mUvaqattantiK mUloxazalar 
bilan byelgilanilmaydi,balKi dinning ijtimoiy xayotidagi omilning idroKi va ehtirofiga tayanadi.Ushbu 
e'tiqod dunyoviy jamiyat qUrish yo'lidagi ilgarilayotgan barcha dyemoKratiK mamlaKatlardagi Kabi 
o'zgarmas va doimiydir . CHUnKi davlat dinning O'zbekiston fUqorosini tarbiyasidagi chyeKsiz 
imKoniyatlariga ishonadi , Shuning Uchun ham Pryezidyentimiz xaqli ravishda, "biz din bundan buyon 
ham axolini oliy rUxiy, axloqiy va ma'naviy qadriyatlardan, tarixiy va madaniy myerosdan baxramand 
qilish tarafdorimiz",dyeb ta'Kidlaydi. "LyeKin biz,- davom etadi I.A.Karimov ,-xyech qachon diniy davatlar 
xoKimyat Uchun KUrashga siyosat, iqtisodiyot va qonUnchiliKKKa aralashish Uchun bayroq bo'lishiga yo'l 
qo'ymaymiz" (I.A.Karimov O'zbekiston XXIasr, bo'sagasida...,44-byet ).
Bayon etilganlardan aniq va ravshan Ko'rinib tUrgandyeK, jamiyatimiz yangilanish dastUridagi 
dunyoviy davlat tushunchasi, dinni ijtimoiy va madaniy xayotdagi roliga aslo inKor etmaydi. AKsincha 
shaKllanayotgan yangi sharoitlarda, UmUman din va xUsUsan Islomning ijtimoi madaniy xayotidagi 
mUxim o'rni va vazifalarini chUqUr idroKini Ko'rsatib tUradi.
DyemaK, dunyoviy tabiatga ega davlatimiz dinning barKamol insonni voyaga yetKazishdan noziK 
va mahsUliyali ishdan chyeKsiz imKoniyatlardan foydalanishga intiladi,ayni paytda, diniy davolar bilan 
niqoblangan, aslidaxolis diniy e'tiqodga mUtloqo aloqasi yo'q jamiyatdagi hamjixatliK millatlararo va 
dinlararo totUvliK siyosat-ijtimoi barqarorliKKa taxdid solUvchi xar qanday o'rinishlarga dunyoviy dvlat 
tUzilishining mUtloqo mUrosasiz eKanini ham ani ravshan Ko'satib tUradi. XUlosa qlib aytadigan bo'lsaK, 
bizning tushunchalarimizdagi dunyoviy tUzUm xar qanday madaniyat nyegizidagi mUayyan diniy 
dunyoqarash yotish e'tirofiga tayanadi.
Dunyoviy taraqiyot yo'lidan borayotgan bizning mamlaKatimizda biz diniy aqidaparastliK, jaxolat 
va mUtanosibliKKa eKstrimizmga, dinni siyosiy maqsadlar yo'lida foydalanishga qarshimiz, tUrli diniy -
fundamentalists va eKstrimistiK goyalarning poydo bo'lishi jamiyat osoishtaligini xavf ostiga qo'yadi. tUrli 
diniy fundamentalists va eKstrimistiK oqimlarning yirtimizda paydo bo'lishi, Ularning maqsadi dunyoviy 
davlatni nobut qilishi, odamlarimiz orasida nizo va janjallarni Kyetirib chiqaradi oxir oqibatda yirtimizning 
yana o'zga davlatlarga qaram qilishdir, Shu bilan biz Ushbu KUrsimizda diniy diniy aqidaparastliKni zararini 
chUqUr ochib byerishimiz zarUr, Shunga o'xshash masalalarning hammasi dinShunoliK fanining o'tishning 
zarUrligini dolza rbliginiKo'rsatib tUradi.
Dinshunoslik mUammolarini o'rganish zarUriyati milliy goya va milliy mafKUra masalasiga e'tibor 
bilan ham hamoxangdir. Zyero Ushbu KUrsni o'rganish milliy mafKUraning shaKllanishida mUxim o'rin 
tUtadi. CHUnKi dinni qadriyat sifatida milliy Urf-odatlarimizning qaror topishidagi ahamiyatini chUqUr 
o'zlashtirish milliy ong va millat mafKUra Uchun jUda Katta ahamiyatga ega.
2.
"Dinshunoslik" din, Uning Kyelib chiqishi, tarixiy shaKlla ri, ijtimoiy moxiyati, 
muqaddas yozUvlar, evolyictiyasi, Uning jamiyat tarixida tUtgan o'rni, xUrfiKrliK va diniy falsafa, ilmiy va 
diniy dunyoqarashlarning o'zaro mUnosabati Kabi dunyoviy va diniy masalalar xaqidagi ilmiy, jUmladan 

---

falsafiy ta'limot, aniqrogi UqUv pryedmyetidir.
Dinshunoslikni tavsifi Shundan iboratKi, iloxiyotdan farqli o'laroq, U din xaqida faqat arxyeologiya, 
etnografiya, tarix filologiya, falsafa, psixologiya Kabi fanlar byeradigan ilmiy dalilarga sUyanadi Ularning 
o'rganishni,taxlil qilishni, UmUmlashtirishni amlga oshiradi; ob'yeKtiv olam, - tabiat, jamiyat, inson, Uning 
xayoti xaqidagi, tabiatdan tashqaridagi KUchlar to'grisidagi fiKrlarni tan olmaydi, rad etadi, iloxiyot esa 
bularni tan oladi, inKor etmaydi.
Dinshunoslik strUKtUrasi, ya'ni tUzilishi - mazmUniga qUyidagi asosiy mavzUlar Kiradi: bu 
KUrsning ta'rifi, tavsifi, pryedmyeti, vazifa (funkchiya)lari; din - ma'naviy, ijtimoiy va tarixiy shaKlla ri 
Ularning ma'nosi; jaxon dinlari: - buddizm, xristianliK, islom; islomning vujudga Kyelishi; Uning muqaddas 
yozUvlari; Uning jaxon dini sifatidagi madaniyatga, turmush tarziga ta'siri; MarKaziy Osiyoda islom; 
mustaqillik va din v.x.
"Dinshunoslik" KUrsining pryedmyeti - KishiliK jamiyati taraqiyotining mUayyan bosqichida paydo 
bo'lgan barcha din shaKllarining ma'nosini, ma'naviy, ijtimoiy, gnosyeologiK va psixologiK ildizlarini, 
Ularning ta'limoti va marosimchiligini, jamiyat xayotida tUtgan o'rni va tamoyillarini ilmiy asosda 
o'rganUvchi, o'rgatUvchi fandir.
XUlosa ShuKi, ryespUbliKa raxbariyatida "Dinshunoslik asoslari" o'qUv KUrsini barcha oliy o'qUv yirtlariga 
Kiritish xaqida Ko'rsatma byerib, Uni majburiy tarzda 40 soat xajmda o'qitish to'grisida Oliy ta'lim vazirligi 
qaror qabul qilib o'z vaqtida goyat to'gri qildilar.
"Dinshunoslik" dinning nimaligini, Uning vujudga Kyelishi va rivojlanishi, U ma'naviyatning birinchi 
elyemyenti eKanligini, Ulardagi dunyoviy, ryeal bilimlar yoshlarni tarbiyasida ham zarrUrligini Uqtiradi; U 
tabiy, ijtimoiy gUmanitar fanlarga sUyanadi; mUayyan vazifalarni bajaradi; Uning o'z pryedmyeti, yana 
o'rganadigan, o'rgatadigan mavzUlari bor.
3.
Mustaqillik izoxli lUgatida dinga qUyidagicha ta'rif byerilgan: Din ijtimoiy xayotni, 
voqyeliKni, Uning xodisalarini o'ziga xos tarzda in'iKos ettirUvchi ijtimoiy ong shaKllaridan biri. Ibtidoiy 
dinlar o'sha davr odamlarining tabiat KUchlari oldidagi ojizliKlari, bularning sirlarini aniq bilmasliKlari, tUrli 
tUrli Uydirmalarga sUrishtirmay - nyetmay ishonavyerganliKlarining oqibati sifatida yizaga Kyeldi. DyemaK 
din ibtidoiy jamoa tUzimi vujudga Kyelgan va o'sha davrda mUayyan odamlarni dunyoqarashining aKs 
ettirgan.
Din arxyeologiya, etnografiya, tarix, antropologiya, filologiya, dyemografiya, falsafa, psixologiya, 
xUrfiKrliliK Kabi fanlar byergan, byerayotgan dalil, ma'lUmotlarga Ko'ra bundan 3040 ming yillar burUn 
paydo bo'lgan. Xo'sh boshlangich dini tasavvUrlarning paylo bo'lishi sabablari nimada edi. Xozirgi zamon 
fan byergan dalillariga binoan bundan taxminan 40 ming yillar ilagi ibtidoiy jamoa tUzimi davrida xozirgi 
toifadagi odamlar syeKin-asta shaKllana borgan. Unga qadar va Kyeyingi davrlarda Ular yashash Uchun 
KUrashib, tabiat sirlarini bilishga xaraKat qilganlar. SHUning Uchun Ularni fanda "aql-idroKli odamlar" 
dyeb nomlanadi. Ana Shu davrda tUrli diniy tasavvUrlar paydo bo'la boshlaydi.
DastlabKi bosqichlarda din goyat sodda bo'lib, Uning eng ibtidoiy shaKllari fyetishizm, totyemizm, 
animizm, syexrgarliKdan iborat bo'gan. BUlar zamonlar o'tishi bilan o'zgarib, bo'linib mUraKKablashib 
borgan. Xozirgi zamon dinlarida Ularning qoldiqlari xali ham saqlangan. Masalan, xozirgi o'zbyeKlarning 
dindorlarida qaldirgoch, mUsicha, laylaKlar muqaddaslashtiriladi.

---

BU totyemizm qoldigidir.
Dinga ishonishning amaliy ifodasi tUrli xildan iborat, Urf-odat, marosim va xar-xil diniy 
yozUvlardir.Din asosan, 5 ta funkchiyani bajaradi. BUlar qatoriga to'ldirUvchiliK, ovitUvchiliK 
(KompyensatorliK), birlashtirUvchiliK (intyegrativ), tartibga solUvchiliK, nazorat qilib tUrUvchiliK 
(ryegUlyativ), aloqa boglovchiliK (KommUniKativ), tarbiyalovchiliKdan iborat. BUlarning oldingi tUrttasi 
an'anaviy funkchiyalardir: byeshinchisi yangi bo'lib, U ayniqsa hozirgi zamon islomiga xosdir: Uning 
dindorlarni axloqli, odobli qilishga qaratilgan dastUrlariga taalUqlidir. BUlar Qur'on, hadislarda, hozirgi din 
arboblarining asar, fatvo, amaliy tavsiya, faoliyatlarida, diniy satrlarda yaqqol namoyon bo'lmoqda.
XUlosa ShuKi, din ijtimoiy hodisadir: U ibtidoiy jamoada bundan taxminan 30-40 ming yillar oldin 
mifologiK, yapni afsonaviy dunyoqarashdan so'ng paydo bo'lgan: zamonlar o'tishi bilan Uning shaKllari 
o'zgarib, goyat Kyeng evolyictiyani boshdan Kyechirgan.
Diniy e'tiqodning amaliy ifodasi har xil: ibodat, Urf-odat, marosim va yozUvlardir. Din hozir 5 ta 
asosiy funkchiyani bajaradi.
4.
"Dinshunoslik" KUrsi ham "Falsafa" pryedmyeti bajaradigan 5 ta funkchiyadan asosan
4
tasini , chUnonchi ijtimoiy, gnosyeologiK, dunyoqarashliK, tarbiyaviy funkchiyalarni bajaradi. 
MyetodologiK funkchiyani esa faqat falsafa bajaradi.
Dinshunoslik XIX asr o'rtalarida Garbiy Yevropada alohida fan tarmogi sifatida vujudga Kyelgan. 
Uning asoschilari - Myillyer, Taylor, Tilye, Sossye, Fryeyzyerdir.
Dinshunoslik mUraKKab, sintyetiK, yapni qUrama fan sohasidir. Dinni tUrli jihatlardan har xil 
fanlar o'rganadi. Masalan, dinlar tarixi - ibtidoiy jamiyatdan to hozirgi davrlargacha o'tgan dinlar 
evolyictiyasini o'rgatadi: din psixologiyasi - dinni inson psixiK faoliyati bilan bogliq holda o'rgatadi; din 
soctiologiyasi - dinga ijtimoiy hodisa sifatida yondashishni, Uning ijtimoiy funkchiyasini o'rgatadi; din 
antropologiyasi - alohida olingan shaxs madaniyati tizimida din qanday rol o'ynashini o'rgatadi: din 
fyenomyenologiyasi - inson hayotidagi diniy fyenomyen (hodisa) larni o'rgatadi; din falsafasi - dinni tUrli 
goya, qarash, ta'limotlar tizimi sifatida o'rgatUvchi falsafadir: diniy axloq-UmUminson axloqi xazinasidan 
din tanlab, tyerib olib, Ularga tUs byergan xUlq-odob, o'git, pand-nasixat, da'vat, chyeKlash,qoralash, 
mapqUllash, tahqiqlash, ragbatlantirishlarni o'rgatadi; diniy estyetiKa yoKi sanhat-dinni tasvirlash, 
tavsiflash, tarqatish, dindorlarni jalb etish, mUstahKamlash diniy ibodat amallarini o'tKazishga yordam 
byeradigan badiiy bilimlarin o'rgatadi, diniy tashKilotlar - dinni rivojlantirish, Uni o'qitish, dindorlar 
orasiga tarqatish, Kadrlar tayyorlash, dUshmanlar-dan himoya qilish, davlat va nodavlat tash Kilotla ri 
bilan aloqa boglash Kabi vazifalarni bajaradi.
"Dinshunoslik" ijtimoiy, gnosyeologiK, dunyoqarashliK, tarbiyaviy funkchiyalarni bajaradi. U XIX 
asr o'rtalarida Yevropada paydo bo'lib, butUn dunyoga, XIX asrda jUmladan O'zbekistonga XX asrning 30 
yilla rida tarqalan. BU yerda oldin islomShunosliK bor edi, xolos.
Dinni tUrli jihatlardan har xil fanlar o'rganadi, o'rgatadi. BUlar qatoriga dinlar tarixi, din 
psixologiyasi, din soctiologiyasi, din antropologiyasi, din falsafasi, diniy axloq, diniy sanpat va hoKazolarni 
o'rgatadi. Din o'z tashKilotlariga ega. BU pryedmyet, KUrsni o'rganish goyat mUxim nazariy va amaliy 
ahamiyatga ega.
Birinchidan, U dinga ob'yeKtiv, yani xolisona, ilmiy, oqilona baxo byerishni o'rgatadi; Uni 

---

idyealizactiya qilmasdan, ya'ni Ko'Klarga Ko'tarib, xaddan oshirib yibormasdan va yerga Urmasdan baxo 
byerishni o'rgatadi;
IKKinchidan, U din, jUmladan islom xaqidagi asossiz ta'limotlarni rad etishi, Uni buzib, soxtalashtirib baxo 
byerishlarning zararli eKanligini isbotlaydi;
Uchinchidan, dinni xUrfiKirliliK,ya'ni U xaqda erKin fiKr yiritish, din Uni-fandan Ustin qo'ymasdan, U bilan 
yonma-yon tUradigan ta'limot dyeb xisoblab, Undagi ryeal, dunyoviy qadriyatlarga ijobiy baxo byerib, 
Ulardan foydalanish yo'llarini byelgilab byeradi;
4-
dan, dindan, 
jUmladan 
islomdan 
siyosiy 
maqsadlarda 
foydalanishga 
o'rinayotgan 
fundamentalist, aqidaparast, eKstryemistlarning asl qiyofasini ochib byerib, Ularga qarshi KUrash yo'llari 
UsUllarini o'rgatadi;
5-
dan, 
talabalarda falsafiy, ilmiy, xUrfiKrliliK dunyoqarashni shaKllantirishga yordam byeradi.
6-
dan, mustaqillik yilla ri diniy (islomiy) qadriyatlarning, UmUman ma'naviy myerosimizni 
tiKlashni ryeal imKoniyatlari yaratilib, din va Uning qadriyatlari xalqimiz turmush tarzi va ma'naviyatini 
ajralmas qismi bo'lib borayotganligini asoslab byeradi.
TAKRORLASH UCHUN SAVOLLAR:
1.
MUstaqil O'zbekistonda dinga bo'lgan mUnosabat qanday?
2.
Dinshunoslik o'qUv pryedmyeti nimani o'rgatadi?
3.
Din qanday funkchiyalarni bajaradi.
4.
Dinshunoslik KUrsining vazifalari nimalardan iborat?
5.
Dinshunoslik KUrsini o'rganishning amaliy ahamiyati nimada?