Rеjа:
1.
Ма’nаviyat аsоs1аri fаnining predMeti, tushunchа1аri, ukming р^аго мunоsаbаt1аri vа
xususiyat1аri.
2.
Ма’nаviyat tushunchаsining моxiyati vа tа’ rifi.
3.
Ма’nаviy-ма’rifiy is1оxаt1аr dаv1аt siyosаtining ustivоr yo’nа1ishi. Ма’nаviy- ма’rifiy
is1оxаt1аrning xuquqiy аsоs1аri.
4.
Ма’nаviyatning shаxs, jамiyat мi11аt xаyotidаgi o’ rni vа rо1i.
Tаyaпch so’z vа tushuпchаlаr:
Ма ’naviyat - insonni jaMiKi boshm Mavjudotlardan ajratuvchi ijtiMoiy xodisa; ма ’naviyat
-
odaMning ruxiy va aqliy olaMining MajMui; Ma ’naviyat insonning zot belgisi; Ma ’naviyat inson
Kalbidagi iloxiy nu r; Ma’naviyat insonning ichKi, botiniy dunyosi. Aqliy zaKovot va ruxiy- Ma ’naviy
saloxiyat - Ma ’ rifatli insonning i KKi Kanoti. OliM bulMa - odaM bul. Kuch biliM va tafaKKu rda.
Аdаbiyotlаr
1.
Ка riмоv I. А. O’zbekiston buyo’q ке^ак sа ri. ^sh^nt. O’zbekiston, 1998 y.
2.
Ка riмоv I.A. Istiqlol vа ма’nаviyat. ^sh^nt: O’zbekiston, 1994 y.
3.
Ка riмоv I.A. O’zbekistonning ijtiмоiy-siyosiy vа iкtisоdiy istiкbо1ining аsоsiy tамоyi11а ri. T.,
O’zbekiston, 1995 y.
4.
Ка пмоу I.A. Та rixiy хо11 rasiz ке^ак yo’q. T., SHa гк, 1998 у.
5.
Капмоу I.A. O’z ке1аjаgiмizni o’z qo’limiz bi1аn qurmoqdamiz. «Tu^iston» gаzеtаsi
мuxbirining sаvо11аrigа jаvоb1аri. Xalq so’zi 1999 y. 3 fеv ral.
6.
Ка riмоv I.A. Оzоd vа оbоd Vаtаn, э rxin vа fа rоvоn xаyot - pi rоvа rd макsаdiмiz. T.,
O’zbekiston 2000 y.
7.
Ка riмоv I.A. МПН
У
istiqlol Mafru rаsi - xalq э
,
tiкоdi vа buyo’q ке1аjакка ishоnchdi r. ^sh^nt,
«O’zbekiston», 2000 yil.
8.
Jа1о1оv A. Мustакi11iк маs
,
uliyati. T., O’zbekiston, 1996 y.
9.
Iмомnаzа rov М. ^4i11iy ма
,
nаviyatiмiz nаzа riyasigа chizgi1а r. T., SИа
ГК
, 1998 y.
10.
Мustакi11iк:
izоx1i i1мiy-оммаbоp 1ugаt. T. SИа
ГК
, 1998 y.
1-
маsа1а bаyoni: uratuvchi ма
,
nаviyat tushunchаsini bаyon эtаr
ЭКЯП
, оxi rgi
У
Ш
Я
r
моbаynidа кupchi1iк ziyo1i1а riмiz ма
,
nаviyat шма dеgаn sаvо1gа jаvоb iz1аb, razgin iz1аnish ish1а ri
о1ib Ь
О
rаyotgаn1iк1а rini аytish jоiz buladi. Bungа sаbаb ма
,
nаviyatning кup ri r
ГЯ
Н tushunchа экаn1igidi
r. U ^
ОП
fао1iyatining ba rcha кi r rala rini, uning yaкко1 кo
,
zgа tashlanuvchi zоxi riy va yashi rin, ichкi ruxiy
- bоtiniy tомоn1a rini xaм кам rab о1gan1igidadir. Хоzi rda мatbuоtda ushbu мavzuga bagishlab шр1аЬ
мако1а va мu1оxaza1a г
Э
’1
ОП
кi1inмокda, кitоb1ar chоp эti1мокda. Ochigini aytish ке гак, bu so’z, bu
tushuncha «sоvеt1a r to
,
zuмi dav rida» кup xaм tilga о1inмas, мuxокaмa кi1inмas эdi. Albatta, bu
xо1atning o’z sababla ri Mavjud bulgan. Bula r xa^a кеyingi ма’ ro’zala riмizda atoxida tuxtayмiz.
Uкituvchi, avva1о, мa’naviyat - ^
ОПШ
jaмiкi bоshкa мavjudоt-1a rdan aj ratib tu rishini atoxida u^i
rib utishi 1оziм. ^
ОП
- tabiatning, ba rcha мах^оШ^ gu1tоji dеyi1ganda uning ushbu xislati, ya’ni уо^ак
мa’naviyat эgasi bula о1ish iмкоniyati naza rda tutiladi. Bu iмкоnni bоshкa jоnzоt1a rda ш rмayмiz.
Моddiy na rsala r оdaмga jisмоniy оziк va ^vvat bеrsa, мa’naviyat unga ruxiy оziк va кud rat
bagishlaydi. Farat моddiy jixatdan ta’мin1anish bilan кifоya1anish - оngsiz va ruxsiz мax1uкоt1a rga xоs.
Мa’naviyatga intilish эsa rux va оng эgasi bu1мish оdaмzоtgagina xоs fazilatdi r. Мa’naviyat оdaмning
ruxiy va aqliy о1aмi мajмui кabi
HU
гаккаЬ ijtiмоiy xоdisadi r.
Yo’qо rida aytganiмizdек, Ma’naviyat juda кеng кам ravli tushuncha bulib, uni bir juMlada ifodalash
nixоyatda мushкu1.
Мa’naviyat кup гок insоn кa1biga, Ь
ОЙШУ
tомоniga ка ratilganligi bilan aj ralib tu radi. SHu Ma^da
Ma’naviyat insоn кa1bidagi i1оxiy bi r nu r sanaladm, bu itoxiy nu r xеch bi r jоnzоtda yo’q. Мa’naviyat
shunday sеx rli ti1siмкi, uni tugal еchishga basha r кud rati еtмaydi. SHunday
ЭКЯП
, uкituvchi da rs
davомida «Ma’naviyat» tushunchasiga bi r yula MuraMMal ta’ rif bе rishga u rinMasligini, Mavzuga
мuкaddiмa ta rzida yondashib, uning ba’zi jixatla rini ara 3tti ruvchi ta’ rifla rni bе rib utishini Maslaxat bе
raMiz.
Bu Ь
О
rada xaM P rеzidеntiмiz Is1ом Ка riмоvning naza riy ка rash-la riga, Milliy rad riyatla riMizni,
ta rixiy va Madaniy ме rоsiмizni tklash Ьо rasidagi aMaliy faо1iyat1a riga tayanishiMiz, uni o’ziMiz uchun
dastu rulaMal кi1ib о1ishiмiz мaкsadga мuvоfiк. YU rtbоshiмiz «Tu mston» gazеtasi Muxbi rining savо11a
riga javоb1a rida, Ma’naviyat xaM Ьо гНк, tabiat, jaMiyat кabi o’z1uкsiz xa raratdagi ja rayon экan1igini,
^
ОП
йк ri, tafaккu ri, xis-tuygusi tiniM bi1мaganidек, ula rning Maxsuli bulMish Ma’naviyat xaM dоiмо
o’zga rish va yangilanishda bulishini u^i rib: «Мa’naviyat avva1aмbо r оdaмni ruxan pок1anishga, ralban
ulgayishga Ло rlaydigan, insоn ichкi dunyosini, i rodasini baкuvvat, iyмоn-э’tiкоdini butun riladigan,
vijdоnini uygоtadigan ^ch...^» dеb ta’ riflagan эdi1a r. Bu ta’ rifda ^
ОП
faо1iyatining ba rcha Ma’naviy кi r
rala ri кам rab
О
1^
ЯП
bulib, biz bundan buyon Ma’naviyat xarida so’z yu ritganiMizda unga меtоdо1оgiк
asоs sifatida tayanaMiz.
Кеyingi paytla rda Ma’naviyatga оid
Э
’1
ОП
кi1inayotgan мако-1а1а rda, utкazi1ayotgan anjuManla
rda «Мa’naviyat» tushunchasiga ta’ rif Ье rish, uning jaMiyat, ^
ОП
va Millat ta raккiyotidagi u rniga кайа
э’tibо г ка rati1мокda. Xususan, taniк1i faylasuf A.Ja1о1оv «Мustaкi11iк Ma’suliyati» asa rida «Мa’naviyat
- ^
ОПП
^ zоt bе1gisi, uning faо1iyatining aj rа1маs tа rкibiy кisмi, оngi, ак1-zакоvаtining маxsu1i»
[2]
, - deb
tа’ riflаgаn. «Хаyot fа1sаfаsi vа fа1sаfа xаyoti» мако1аsidа bu tа’ rifni yanаdа кengаyti rib, мuкамма1
ГОК
tа rzdа кuyidаgichа tа’ rif1аydi: «Ма’nаviyat - insоn fао1iyatining ruxiy маzмuni bulib, кishi1а r uning
vоsitаsidа o’z1а rini аng1аydi1а r, jамiyatni, tаbiаtni, u1а rning маvjud1igi xамdа tа rаккiyoti xususiyat1а
rini u ^^dik r, коnun1а rini ^shf эtаdi1а r vа u1а ^а tаyanib, o’z tu rMush shа rоit1а ri, ама1iy fао1iyat1а ri
м^ммо1а rini ха1 эtаdi1а r»
[3]
. Мuа11if o’z fiк rini dаvом э111 rib, ма’nаviyatsiz xаyotni ко rangi bi r
xоnаgа uxshаtаdi.
Ku rinаdiкi, bi r M^llifiing o’zi ма’nаviyatni tа’ riflаshgа tu гНЛа yondаshаdiкi, bu хам ма’nаviyatning
кup кам rоv1i tushunchа зкаи^ш кu rsаtаdi.
«Vаtаn tuygusi» ^tobining мuа11if1а ri «Ма’nаviyat - jамiyatning, мi11аtning vа yoкi аy riM bi r
кishining ichкi xаyoti, ruxiy кechinма1а ri, aqliy ^bi^ari, id rокini мujаssам1аshti ruvchi tushunchа»
[4]
, -
deb tа’ rif1аgаn1а r.
Bundаn tаshка ri bi r каШ r о1iм1а riMiz аи^маЫа rdа кi1gаn ма’ ro’zа1а ridа «ма’nаviyat -
insоndаgi ах1ок, оdоb, biliM, ilM, iyмоn, ix1оs vа insоniyat камо1оti uchun ijоbiy tа’si r кi1uvchi tiziM yoкi
ма’nаviyat - insоnning aqliy, аx1окiy, ilMiy, ама1iy, маfкu rаviy ка rashk r yigindisi xisоb1аnib, diniy vа
dunyoviy ка rаsh1а rining а^ эtish dа rаjаsidi r», deb tа’ rif be rib ке1мо^а1а r. А. Э rкаevning fk richа,
«Ма’nаviyat - insоnning ijtiмоiy-маdаniy маvjudоt sifаtidаgi моxiyatidi r, ya’ni ^
ОПП
^ Mex r-Mu ruvvаt,
аdо1аt, tug ri1iк, sоfdi11iк, vijdоn, о r- ncMus, vаtаnpа rvа rlk, go’zа11iкni sevish, zаvк1аnish, yovo’z1iкка
nf rаt, i rоdа, маtоnаt vа shu каbi кup1аb аs1 ^
ОШУ
xis1аt1а ri vа fаzi1аt1а rining o’zviy bi rlk, мushtа
гакНк каsb эtgаn маjмuidi r»
[5]
.
Ма’nаviyat мuаммоsi bi1аn аnchаdаn buyon shugulknib кe1аyotgаn о1iм1а riмizdаn bi ri М.
Iмомnаzа rоv маzкu r маsа1аgа bаgish1аb iккitа кitоb chira rdi. Мuа11if bi rinchi кitоbidа «Ма’nаviyat
insоn ка1bidаgi i1оxiy nu r...»
[6]
, - deb yozgаn buls^ iккinchi кitоbidа «Ма’nаviyat
-
^
ОП
ка1bidа, кungi1 кo’zgusidа акs эtgаn xакiкаt nu ridi r, deyi^n tа’ rif dа rxакiкаt, sufiyo^ rамziy tа’
rifdi r, zоtаn bоshкаchа tа’ rif bu che^iz моxiyatni cheк1аb ^yado^, - deb yozаdi.
Э. YUsupоv insоndа мау^ bu1аdigаn хамма xis1аt1а r эмаs, bа1кi ijоbiy1а riginа ма’nаviyat bub
о1ishini кu rsаtib: «Ма’nаviyat - ^
ОП
аx1окi vа оdоbi, ЫНм1а ri, iste’dоdi, коbi1iyati, ама1iy ма1ака1а ri,
vijdоni, iyмоni, э’tiкоdi, dunyora rаshi, маfкu rаviy ка rashk rining bi r-bi ri bikn o’zviy bоg1аngаn, jамiyat
tа rаккiyotigа ijоbiy tа’si r эtаdigаn м^Ма rак tiziMdi r»
[8]
, - deb tа’ riflаydi.
A1bаttа, yo’qо ridа кe1ti ri1gаn fiк r1а rning xаммаsidа хам ма’nаviyatning кupginа к r rа1а ri o’z
ifоdаsini tоpgаn vа u1а rdа м^ШПа r o’z1а rining nuкtаi nаzа r1а rini bildi rgаn1а r, аммо u1а rdа insоn
sа1оxiyatini usti rish маsа1аsi э’tibо rd^ chetdа ко1gаn1igi кu rinаdi. ХаН yanа кup1аb о1iм1а riMiz
ма’nаviyat tushunchаsigа o’z мunоsаbаt1а rini bildi radik r vа аnа shu bildi ri^n tu rli fk r1а r аsоsidа
uMuMiy мuкамма1 tа’ rif shак11аnаdi, degаn uмiddамiz.
Ха1igа каdа r ма’nаviyat tushunchаsigа мuкамма1 tа’ rif shак11аnмаgаn1igi sаbаb uning кeng кам
rоv1i,
MU ШК
^Ь vа аyni vакtdа «sоddа» tushunchа экаn1igidа. Ма’nаviyat кup
ГОК
^
ОПП
^ ichкi, bоtiniy,
yashi rin dunyosini акs 3tti rishdi r. ^
ОП
ichкi, bоtiniy dunyosi эsа gаvxа r tu1а tubsiz dengiz singа ridi r. Bu
dengizdаn каnchа gаvxа r о1sаngiz tugамаgаni singа ri insоn ichкi dunyosi хам tubsiz, rang^ rаng tа rzdа
nамоyon bu1аdi. Insоn ^lbig^ bоtiniy dunyosigа каnchа1iк chuкu r к rib Ь
О
rsаngiz, shunchа1iк tu r1i-
tuмаn1iк bi1аn tоb1аnib, o’zining yangidаn-yangi кi r га1а rini nамоyon зtаdi. Маnа shuning uchun хам
ма’nаviyat tushunchаsigа мuкамма1, ха r tа rаf1ама tu1iк tа’ rif be rish мushкu1 гок.
Yo^ ridаgi1а rdаn кe1ib chkib, ма’nаviyat - iпsоппiпg ruxiyatini, uning o’z-o’zini апglаshi, didi, fn
1
о
8
а(:й аdоlаt ЬПап rаzilliкпi, yaxshiliK ЬПап уомопНкш, go’zаlliк ЬПап xunuKliKni, \тмшПк ЬПап jоxilliкni
аj га(а bilish коbiliyatiпi, акl-zакоvаtiпi, yo’qsак макsаd уа gоyalа rni Kuya bilish, ute rni амаlgа оshi rish
uchun ха rarat Kilish уа intilish sаlоxiyatidi r, - deb tа’ rif be rish u rinli deb xisоb1аyмiz. A1bаttа, bu tа’ rif
3ng оxi rgi, кiyoмigа etgаn, мuкамма1 deb, аytishiмiz MuM^n змаs.
I.
A. Ка riмоv aytganidек, Ma’naviyat - ta^i rning эxsоni эмas. Мa’naviyat insоn кa1bida камо1
tоpishi uchun u ralban va vijdоnan, ак1 va кu1 bilan меxnat Rilishi ке гак
191
.
Мa’naviyat insоn tugilishida
ОПЯ
suti, uning allasi, меx ri, ajdоd1a r кad riyatla ri ta’si ri оstida
sharilanadi. Uning shaк11anishida оi1adagi Muxit, jaMiyatdagi xaмjixat1iк, davlat о1ib Ьо radigan
siyosatdagi adо1atpa rva r1iк va ^
ОПРЯ
rva r1iкning ray da rajada ама1 кi1inishi asоsiy u rinni эga11aydi.
Мa’naviyatning моddiy ^chga aylanishi xa r bi г ^
ОППП
^ xatti-xa raкat1a rida, o’z оi1asi, Millati va
Vataniga bulgan мunоsabat1a rida naмоyon buladi. Yo^ rida aytganiмizdек, uning shaк11anishida оta-
оna, insоn yashayotgan at rоf-мuxit, Milliy, diniy кad riyatla r, jaMiyatdagi ^
ОПРЯ
rva r1iк va adо1atpa rva
r1iк siyosati MuxiM axaMiyatga эga.
OdaM оta-оnadan tugiladi, аммо uning ax1окi, оdоb Ьо rasidagi fazilatla ri, ya’ni Ma’naviy dunyosi
jaMiyatda, ijtiмоiy, siyosiy, iкtisоdiy мunоsabat1a r ta’si rida shaк11anadi. Т
ШОПП
^ Ma’naviy о1aмi asоsan
ijtiмоiy ta m^yot^ng Maxsuli bulsa xaM, u o’z navbatida, jaMiyat ta m^yo^a nixоyatda кatta ta’si r ш
rsatadi, uni bе1gi1ab Ье radigan омШа rdan bi ri sanaladi. OdaMla rda ax1ок, оdоb, iyмоn, vijdоn,
xa1о11iк, меxnatsеva r1iк, bayna1мi1a1chi1iк, insоnpa rva r1iк э’tiкоdi, vatanpa rva гНк, Milliy va ^
ОШУ
gu ru r tuygusi, bu rch va Mas’uliyatni xis Rilishi кancha1iк кuch1i, yo’qо ri bulsa, jaMiyat ta raккiyotining
zaMinla ri xaM ^ngayishiga, tinch1iк, оsоyishta1iк, xaмjixat1iк ba гка го r bulishiga оНЬ ке1adi.
Is1ом Ка riмоv Oliy Мaj1isning Bi rinchi chari riк, Bi rinchi sеssiyasida so’zlagan nuteida: «Ta
raккiyot taкdi rini Ma’naviy jixatdan еШк оdaм1a r xal ^ladi. Tеxniкaviy biliM,
MU
гаккаЬ tеxnо1оgiyani
эga11ash коbi1iyati Ma’naviy ba гкамоШк bilan, мustaкi1 tafa^u r bilan bi rga Ьо rishi ке гак. Aqliy za^vat
va ruxiy-Ma’naviy sa1оxiyat - ма’ rifatli insоnning iккi кanоtidi r»^,
-
dеb кu rsatgan эdi.
JaMiyat ta raKKiyotining ха r bi r yangi bosKichi Kishila rning Ma'naviy KaMolatida
хам
yangi dav
rning yo'zaga Kelishidi r. Ma'naviyatsiz adolatli, yo'qsalish iMKoniyatiga эga bulgan jaMiyat bulMaganideK,
jaMiyatsiz Ma'naviyat xaM rivojlanishi MUMKin эмas.
JaMiyatning iKtisodiy, ijtiMoiy-siyosiy soxala rida Mavjud bulgan MuaMMola rini Ma'naviyatni
rivojlanti rish, unga tayanish о rKali xal эtish MuMKin.
Ma'naviyat Millatni ta raKKiyotga etaKlovchi, davlatning Kud ratini oshi ruvchi MuxiM oMil sanaladi.
CHunKi Kae rda, Kaysi MaMlaKatda Ma'naviyat yo'qsaK da rajada bulsa, usha joyda, usha MaMlaKatda
joxilliK, xasadguyliK, bepa rvoliK, xudbinliK, yalKovliK, ManManliK, teKinxu rliK, giybat KilishliK,
KU
rolMasliK, yovo'zliK, tuxMat Kilish Kabi salbiy illatla r, Ma'naviyatsizliK
KU
rinishla riga u rin KolMaydi.
Ma'naviyat xa r doiM Ma' rifat bilan uygun xolatda rivojlanib bo radi. Ma' rifat - bilish, biliM, tanish
va Ma'IuMot, - degan Ma'noni anglatadi.
Insoniyatning bi r jaMiyatdan iKKinchi jaMiyatga, bi r ta rixiy dav rdan iKKinchi bi r yangi ta rixiy dav
rga utishi Ma' rifatpa rva rliKdan boshlanadi. ZaMonaning, Millatning эng etuK, ongli,
OK
-
KO
rani tanigan,
fidoyi, э^, yu rtiM deb yashovchi, o'zoKni Ko'zlovchi Ma'naviyatli Kishila ri Ma' rifatpa rva rliK bilan
shugullanganla r. CHunKi, Ma' rifat - Ma'naviy Ka raMliK,
KU
rKuv va xadiKni ba rta raf эtadi, insonga
beKiyos iloxiy Kud rat, Mislsiz saloxiyat baxsh эtadi. MaMlaKat, Millatning ozodligi - uning Ma' rifiy
uygoKligidadi r. OdaMzod naslining ulugligi эsa biliMdan.
BilingKi, biliM va Ma'naviyat uylab
KU
rilsa, Misoli bi r jilov. U insonla rni ba rcha yoMon, ya raMas
ishla rdan, ya'niKi Ma'naviyatsizliKla rdan tiyib tu radi. SHu tufayli ota-bobola riMiz, avlod- ajdodla riMiz
doiMo Ma' rifat va Ma'naviyatga intilib yashaganla r. Ula r Ma'naviyat va Ma' rifat chi гок!а rini Mash'ala
singa ri уоккап1а r. Yo'qsaK Ma'naviyat va ма' rifat tufayli Tu ron zaMin е r yo'zida shux rat Kozongan.
P rezidentiMiz IsloM Ka riMovning MaMlaKatiMizda Ma'naviyat va Ma' rifatga Katta э'tibo r be
rayotganliKla rining asosiy sababi xaM ana shu Ma'naviy zaMinla rni Kayta tiKlash o rKali ta raKKiyotga э
rishish MuMKinligini
KU
rsatishidi r. Oliy Majlisning XIV sessiyasida Kilgan Ma' ro'zala rida ta'Kidlaganla
rideK, 2005 yilga Kada r respubliKaMizda 1611 ta Kasb-xuna r Kolleji va 181 aKadeMiK !iцeydan ibo rat
bulgan u rta мaxsus va Kasb^una r
UKUV
yu rtla rining zaMonaviy ta rMoKla rini bunyod эtish rejalashti
rilgan^.
UKituvchi ма' rifat va Ma'naviyatliliK, uning inson, jaMiyat xayotidagi axaмiyati ustida fiK r yu ritish
ja rayonida, yana bi r na rsaga, chunonchi ма' rifat va Ma'naviyat, Ma'naviyatliliKning nisbati Masalasiga
хам э'^Ьо r be rishi loziM.
Ma'naviyatli odaMla rning xaммasi хам doiMo ма' rifatli, shu bilan bi rga ма' rifatli, ilMli Kishila
rning хам xaммasi yo'qsaK Ma'naviyatli bulave rMaganla r. SHunday Kishila rga ка rata xaк!i ravishda oliM
bulibti-yu, аммо odaM bulMapti ibo rasi ishlatiladi. BoshKacha aytganda insonla r bo rKi, oliM эмas.
BulMasa bulMas, аммо Ma'naviyati yo'qsaK. O!iм!a r bo rKi, inson zotiga loyiK эмas. Bunisi ogi r. Ula rdan
э^а, yu rtga foyda yo'q. SHuning uchun xalqiMiz: «OliM bulMa - odaM bu!», - ibo rasini ishlatib Kelgan. Bu
Ma'naviyat va ма' rifat bi r-bi rini inKo r эtadi degani эмas. AKsincha, Ma'naviyat va ма' rifat bi r-bi riga
chaMba rchas bogliKdi r. Ula r bi r-bi rini Kuvvatlab, o'za ro ta'si rlanib rivojlanib bo radi.
ZaMiniMizda камо! topgan, э!-yu rtga tanilgan buyo'q zotla r, KoMil insonla r o'zla rida Ma'naviyat
va ма' rifatni yo'qsaK da rajada MujassaM эtgan а!!ома!а r bulganla r. SHundan Kelib chiKib, aytish
MuMKinKi, xozi rgi dav rda Milliy KaMolot yuli, KoMil insonni, sogloM avlodni voyaga etKazish yuli Mana
shu yul, bundan boshKa yu! yo'q.
Ma'naviyat va ма' rifat xalqiMizning, MillatiMizning Kelajagi uchun suvday va xavoday za ru
r.
Ma'naviy va ма' rifiy ta rbiyani bi rga olib bo rish ta raKKiyot taKozosi. Ula rni boshKa- boshKa olib bo
rib bulMaydi...
2-
Masa!aning bayoni. Ma'naviyat хам o'zining bi r Kato r Katego riyala riga -
tushunchala riga va rivojlanish Konuniyatla riga эgadi r. Uning tushunchala riga shaxsning o'z-o'zini
anglashi, biliMdonliK, каlbi tozaliK, saxiy!iк, saMiMiyliK, xay rixox!iк, iyMonliliK, xa!o!!iк, э'tiкodliliк,
diyonatliliK, poKliK, мex r-shafKat!i!iK, vijdonliliK, rostguyliK, adolatpa rva rliK, ota-onaga xu rMat, oilaga
sadoKat, vafodo rliK, tug riliK va boshKala r; Millatning vaKili sifatida: Milliy o'z-o'zini anglash, Milliy gu ru r,
Millatpa rva rliK, vatanpa rva rliK, Millat taKdi riga nisbatan Mas'uliyatni, Milliy Manfaat ustivo rligini xis
эtish, Milliy til, Milliy ta пх, adabiyot, san'at, u rf-odatla r, an'anala r, Kad riyatla r, davlat tiziMiga xu rMat,
Konunla rga xu rMat va itoatKo rliK, vazMinliK, o'z Kasbining мoxi r ustasi bulish, MaMlaKat ichKi va tashKi
faoliyatidan xaba rdo r bulish va uni Kullab-Kuvvatlash, MaMlaKat ijtiMoiy, siyosiy, iKtisodiy, Ma'naviy
xayotida faolliк va boshKala r Ki radi.
Ma'naviyatning yo'qo rida Kelti rilgan tushunchala ridan
KU
rinib tu ribdiKi, Ma'naviyat ха r bi r
insonning Millat, jaMiyat, davlat xayoti, insonla ra ro buladigan va ijtiMoiy xayotga nisbatan buladigan
Munosabatla rini o'z ichiga oladi.
Yo'qo ridagila rdan tashKa ri, Ma'naviyatning boshKa bi r Kato r tushunchala ri хам bo r. Bu e rda gap ula
rning xaммasi ustida tuxtash ха^а эмas, balKi Ma'naviyatning Kup Ki r rali, Keng
KaM rovli
Э
^
П
^, u inson ongi, ruxiyati, ichKi dunyosining saloxiyati, xatti-xa raKatla ri Kabi bi r Kato r
Masalala rni o'z ichiga olishini tushunib etish xaKida bo rMoKda. Ma'naviyatni chuKu r taxlil Kilishda ana
shu
KU
rsatilgan tushunchala rni uygun xolda taxlil Kilish MaKsadga MuvofiK buladi.
Ma'naviyat rivojlanishi xaM Ma'IuM Konuniyatla rga tayanadi. Ga rchand bunday Konuniyatla r bi r
necha yunalish va ja rayonla rni o'z ichiga olsa xaM, ula rni yi riK gu ruxla rga aj ratish MuMKin.
Bi rinchi gu ruxga shaxs, Millat yoKi jaMiyatning ich Ki saloxiyati bilan bogliK bulgan Konuniyatla r Ki
radi. YA'ni shaxs, Millat yoKi jaMiyatning ich Ki saloxiyati MustaxKaM, zaMinla ri chuKu r bulishi Ma'naviyat
rivojlanishining asosini tashKil Kiladi. Aga r ich Ki saloxiyat nocho r bulsa, shaxs ba rKaMolliK da rajasiga,
Millatning o'z bi r butunligini saKlashga va ayni paytda jaMiyatning yo'qsaK ta raKKiyot pogonasiga э
rishishiga salbiy ta'si r Kiladi. YAna хам aniK roK Kilib aytiladigan bulsa, ichKi saloxiyat asosiy tayanch va
ob'eKtiv za ru riyatdi r. IchKi saloxiyatning da rajala ri эsa ob'eKtiv va sub'eKtiv oMilla r bilan bogliK buladi.
Uning rivojlanishi ula rning uygun xolatda bulishini taKazo эtadi.
IchKi saloxiyatning MustaxKaM bulishi, ta rixiy ta raKKiyot bosKichi yoKi shaxs shaKllanish ja rayoni
Kanday
MU
raKKab bulMasin, ba ribi r za ru riy sha roitla r yo'zaga Kelgan paytda shaxs Ma'naviy
KaMolotini va Millatning yo'qsalishini ta'Minlashga xizMat Kilave radi.
IKKinchi gu rux Konuniyatla riga shaxsla r va Millatla rning o'za ro Munosabatla ri ja rayonida sodi r
buladigan «o'za ro ta'si r» va «o'za ro boyitish» о rKali naMoyon buladigan ja rayonla r Ki radi. YA'ni shaxs
Ma'naviy KaMoloti onadan tugilishi bilan yo'zaga KelMaydi. Хuddi shuningdeK Millat хам ta rixiy ta
raKKiyotning Ma'luM bosKichla rida boshKa xalqla r, Millatla r bilan хамко rliK natijasida yo'zaga Keladi.
Хech Kachon shaxs, inson o'zgala rsiz yashay olMaganideK, Millat хам boshKa Millatla r, xalqla r bilan aloKa
KilMasdan ta raKKiy Kila olMaydi, boz ustiga bugungi Kunda dunyoda «sof» Millat bo rligiga xech KiM
guvoxliK yoKi Kafolat be ra olMaydi. JaMiyat хам xuddi ana shu Konuniyat asosida rivojlanadi.
Ma'naviyat ana shu o'za ro Munosabatla r va «ta'si rla r» asosida rivojlanib bo radi. Bu ja rayonda bi
r toMon iKKinchisiga niManidi r «be radi» va niManidi r «Kabul» Kiladi. SHunday Kilib, Ma'naviyat
rivojlanishidagi «ta'si r» va «aKs ta'si r» Konuniyati Mavjud bulib, u Ma'naviyatning rivojlanib bo rishini
ta'Minlashga xizMat Kiladi.
Ma'naviyat tushunchala ri va uning rivojlanish Konuniyatla ri ushbu
KU
rsning boshKa Mavzula rida
хам u rganilishini
Э
'^Ь
О
rga olib, bu u rinda KisKa tuxtab utishni loziM topdiK.
3-
Masalaning bayoni. Yo'qo rida Ma'naviyatning jaMiyat, shaxs va Millat xayotidagi
MuxiM u rni xaKida fiK r yu ritildi. Аммо uni real xayotga KanchaliK tadbiK Kilish yo KilMasliK davlat olib bo
rayotgan siyosat bilan bogliK. Tug ri, shaxs va Millat shaKllanishi yoKi jaMiyat ta raKKiyotining ba rcha
bosKichla rida Ma'naviyatning roli va axaMiyatiga
Э
'^Ь
О
r be rib Kelingan.
Bugunga Kelib Ma'naviyatning jaMiyat ta raKKiyotidagi axaMiyatiga nisbatan Munosabat tobo ra
Kuchayib bo rMoKda. SobiK ittifoKdosh, bugungi MustaKil davlatla rning Kupchiligida bi rida oldin roK,
iKKinchisida Keyin roK Ma'naviyat oMilining roli va axaMiyatini oshi rishga iMKoniyat da rajasida э'tibo r be
rilMoKda.
Bu bo rada O'zbekistonning ta rixan KisKa vaKt ichida P rezident IsloM Ка riMovning bevosita
tashabbusi asosida Ma'luM taj ribala rni tuplashga э rishganligini ta'Kidlash loziM buladi.
Ma'naviyatni Kuta rish davlat siyosatida ustivo r soxaga Kuta rildi va u o'zining ijobiy natijala rini Ku rsata
boshladi.
P rezidentiMiz IsloM Ка riMovning iKKinchi chaKi ri к ОПу Majlisning bi rinchi sessiyasida Kilingan ма'
ro'zasida хам Ma'naviyat Masalasi XXI as r busagasida iKKinchi ustivo r yunalish deb ка raldi. Хozi rda э rKin
fuKa ro Ma'naviyatini, ozod shaxsni shaKllanti rish Masalasi oldiMizda tu rgan эng dolza rb vazifa экanligi
Kayd эtildi. BoshKacha aytganda, biz o'z xaK-xuKuKla rini taniydigan, o'z Kuchi va iMKoniyatla riga
tayanadigan, at rofida sodi r bulayotgan voKea-xodisala rga MustaKil Munosabat bilan yondashadigan, ayni
zaMonda shaxsiy Manfaatla rini MaMlaKat va xalq Manfaatla ri bilan uygun xolda
KU
radigan э rKin, xa r
jixatdan ba rKaMol, sogloM avlodni ta rbiyalashiMiz ке raK экanligi uKdi riladi.
Aslini olganda, xozi rgi Kunda Ma'naviyatning ustivo r soxaga Kuta rilishining bi r Kato r sababla ri bo
r. Biz bu u rinda ana shu sababla rning ba'zila rinigina
KU
rsatib utishni loziM topdiK.
Bi rinchidan, jaMiyatda aMalga oshi riladigan ba rcha vazifala rning taKdi ri, unda yashaydigan
odaMla rning tafaKKu ri, ongi кау da rajada usishi bilan bogliKdi r. Ula rning ongi va tafaKKu rini aMalga
oshi rMoKchi bulgan vazifala r Moxiyati va Manfaati yunalishidan Kelib chiKKan xolda o'zga rti rMasdan tu
rib Ko'zlangan MaKsadga э rishib bulMaydi.
Ana shu Ma'noda хам Ma'naviyat jaMiyat xayotini o'zga rti rishning MuxiM MexanizMi xisoblanadi
va xa r Kanday davlat o'z MaKsadla ri va Manfaatla ridan Kelib chiKKan xolda uni rivojlanti rishga ustivo rliK
bilan ка raydi.
IKKinchidan, MustaKilliKning dastlabKi yilla rida sobiK Sovet MafKu rasidan voz Kechish bay rogi
ostida uMuMan xa r Kanday MafKu raga ка rshi
KU
rash boshlandi. Bu o'z navbatida odaMla rning
Ma'naviyatiga, shaKllangan Kad riyatla riga хам o'zining salbiy ta'si rini utKaza boshladi. Аут^а, Matbuotla
rda ba'zi oliMla r, bi rinchi navbatda iKtisodiy tafaKKu rni shaKlla nti rish za ru r, Ma'naviyat эsa ana shu
iKtisodiy tafaKKu r zaMinida yo'zaga Keladi degan fiK rla rni ilga ri su ra boshladila r. Окibatda odaMla r
ruxiyatida yana bi r toMonlaMa Ketish tu rMush ta rzida etaKchi u rinni эgallay boshladi. Bu o'z navbatida,
Milliy Manfaatla r yoKi vatanpa rva rliK xaKida KanchaliK gapi rMayliK, u o'zining biz Kutayotgan natijala rini
be rMasdan, balKi odaMla rda shaxsiy Manfaatla rga ustivo rliK be rishga xizMat Kila boshladi. Bunday
salbiy ja rayonning yo'zaga Kelishi yangi jaMiyat
KU
rish uchun xata rli.
Uchinchidan, MustaKilliKning dastlabKi yilla rida yo'zaga Kelgan iKtisodiy MuaMMola r oldida
odaMla rning aKsa riyat KisMi dovdi rab Koldi, KupchiliK xolla rda yoshla rning ta'liM olish, Kasb u rganish,
san'at va badiiy asa rla rga KiziKishdan
KU
ra bozo rga chiKish, pul topishga intilish xavfini yo'zaga Kelti rdi.
Tug ri, pul topish, o'z xayotining iKtisodiy iMKoniyatini MustaxKaMlash xa r bi r inson uchun xayotiy эxtiyoj
va za ru rat xisoblanadi. Аммо bu эxtiyoj shaxs va Millat KaMoloti Manfaatla riga zid bulMasligi, ula rning
Ma'naviy KashshoKlashib Ketishiga xizMat KilMasligi loziM. Ana shu yo'zaga Kelayotgan xavfli ja rayonning
oldini olish za ru r.
Tu rtinchidan, sobiK ittifoK sha roitida fan, texniKa, мао rif, oliy ta'liM, bi r Kato r sanoat ко rxonala
rini vujudga Kelti rish va rivojla nti rishda Kupgina yutuKla r Kulga Ki ritilgan эdi. Аммо, ula r ма rKaz va
Kolave rsa «Katta oga» Manfaatla riga xizMat Kilgan. Ana shu potenцial sobiK IttifoKdosh RespubliKala rga
tu rli baxonala r bilan rus Millati vaKilla rini yubo rish, ula rni Maxalliy xalqni boshKa rish, ula rga rus tu
rMush ta rzi, tili, u rf-odatla rini, xa raKte rini singdi rish xisobiga MaMlaKatda rus Millati Ma'naviyati ustivo
rligiga tayanuvchi yagona til, Ma'naviyat va tu rMush ta rzini shaKllanti rishga xizмat Kilib Kelgan эdi.
Bunday ayyo rona va zu ravonliK siyosati oKibatida Millatla rning o'zligini anglashga bulgan intilishiga Katta
za rba be rildi. Bu sobiK ittifoKda uMuMMilliy inKi rozni yo'zaga Kelti rdi.
Bu inKi roz Millatning «yo'q» bulib Ketishi xavfini vujudga Kelti rdi. Bunday salbiy ja rayonning oldi
olinMasdan, Millatning rivojlanishiga э rishib bulMaydi. Uni ba rta raf эtish faKat Milliy Ma'naviyatni tiKlash
va rivojlanti rish о rKali aMalga oshi rilishi MuMKin.
Beshinchidan, Ma'naviyatning davlat siyosatida ustivo r bulishiga yana bi r sabab, Millat son
jixatidan KattaMi yoKi KichiKMi bundan Kat'iy naza r, uning real sub'eKt, ма'1им Moddiy va Ma'naviy
boyliKla rni ya ratuvchisi, iste'Molchisi, boshKala rda uch raMaydigan, o'ziga xos xususiyat!a ri Mavjudligini
va o'zining MustaKil u rniga эga bulishi Kabi oMilla rni, ya'ni chinaKaM Millat sifatidagi MaKoMini tiKlash
xayotiy эxtiyoj da rajasiga Kuta rilgan эdi. Uni ха! эtish Millat va davlatning Kelajagi uchun aMaliy
axaмiyatga эgadi r.
Oltinchidan, o'zbeKla r jaxon цivi!izaцiyasiga ulKan xissa Kushgan xalqdi r. Uning Ma'naviyat, fan,
Madaniyat soxasidagi э rishgan yutuKla ri jaxon xalqla riga as rla r osha xizмat Kilib KelMoKda. Аммо shu
rola r to'zuMi dav rida ajdodla ri toMonidan ya ratilgan ana shu yutuKla rni o'zbeK xalqining ongi va
Kalbidan «chiKa rish» bo rasida хам Katta ishla r aMalga oshi rilgan эdi. MustaKilliK sha roitida эsa uni
Kayta tiKlash, jaxon цivi!izaцiyasidagi Munosib va adolatli u rnini tiKlash za ru r эdi. Bunga эsa faKat
Ma'naviyatni rivojlanti rish о rKali э rishish MuMKin.
Ettinchidan, Ma'naviyat Millatni va butun MaMlaKat axolisini ма'1им MaKsadla r sa ri davlat at
rofiga uyushti ruvchi, ula rni faollashti ruvchi, yo rKin KelajaKKa ishonti ruvchi, inson zotini uluglovchi,
uning Kad rini anglatuvchi ulKan «мexanizм» xaмdi r. Xuddi ana shu мuxiм «MexanizM»dan MustaKilliKni
MustaxKaMlash, isloxotla rni aMalga oshi rish, MillatiMizning Kaddini Kuta rishda foydalanishga bulgan
эxtiyoj davlatiMiz, эng avvalo P rezidentiMiz IsloM Ka riMov toMonidan o'z vaKtida anglab olindi.
Ana shu sababla r va эxtiyojla r MustaKilliKni Kulga Ki ritganiMizdan Keyin Ma'naviyatni rivojlanti rish
va Milliy Me rosni Kayta tiKlashni davlatiMiz xayotida ustivo r siyosat da rajasiga Kuta rilishiga olib Keldi.
SHu sababli RespubliKa P rezidenti 1994 yi! 23 ap relda «Ma'naviyat va ма' rifat» jaMoatchiliK ма rKazini
tashKi! Kilish tug risida»; 1996 yi! 9 sentyab rda «Ma'naviyat va ма' rifat» ма rKazi faoliyatini yanada
taKoMillashti rish va saMa rado rligini oshi rish tug risida»;
1999
yi! 3 sentyab rbda « RespubltKa Ma'naviyat va ма' rifat Kengashini Kullab-Kuvatlash tug risidap» fa
rMonla rini chiKa rdi. 1996 yi! 9 sentyab rbdagi fa rMonda, «...Ma'naviy-Ma' rifiy isloxotla r davlat
siyosatining asosiy, ustivo r yunalishi, deb xisoblansin»^, deb belgilandi.
1998 yilning 24 iyulida Vazi rla r MaxKaMasi «Ma'naviy-Ma' rifiy isloxotla rni yanada chuKu rlashti
rish va uning saMa rado rligini oshi rish cho ra-tadbi rla ri tug risida» ка ro r Kabul Kildi. Yo'qo rida Kayd
эtganiмizdeк, Oliy Majlisning iKKinchi chaKi ri к bi rinchi sessiyasida хам jaMiyat Ma'naviyatini yanada
yo'qsalti rish, isloxotla rni aMalga oshi rishda davlat siyosatining ustivo r yunalishi
Э
^
П
^ yana bi r bo r Kayd
эtildi. Bu soxadagi MuxiM vazifala r, oldiMizda tu rgan MuaMMola r va ula rni KechiKti rMay xa! эtish za ru
rligiga xalqiMiz э'^Ьо ri ка ratildi.
Ana shu MuxiM xujjatla r MaMlaKatiMizda Ma'naviyatni rivojlanti rishga ка ratilgan davlat siyosatini
aMalga oshi rishda Katta aMaliy axaMiyatga эga buldi. Ma'naviyatni rivojlanti rishdagi davlat siyosati P
rezidentiMizning «FidoKo r» gazetasi Muxbi ri savolla riga javobla rida
«DonishMand xalqiMizning MustaxKaM i rodasiga ishonaMan» va «TafaKKu r» ju rnali bosh Muxa r ri ri
bilan bulgan MuloKotida «Kuch - biliM va tafaKKu rda»
[13]
, degan Kon^ptual axaMiyatga эga bulgan fiK
rla riga Monand ravishda aMalga oshi rilMoKda.
|