Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети
Yüklə 1,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1-
Masalaning bayoni. MazKu r Masala bayonini uKituvchi, avvalo, Milliy Ma'naviyatiMiz taKoMili bosKichla rini bayon эtishdan boshlashini Maslaxat be raMiz. Ma rKaziy Osiyo xalqla ri Milliy Ma'naviyati taKoMil bosKichla ri bu ulKa xalqla ri Madaniy ta raKKiyot ja rayoni bilan bevosita bogliK bulib, ushbu saxnda yo'z be ruvchi xodisa sanaladi. XalqiMiz Madaniy ta raKKiyoti uta MU raKKab ta rixiy xodisala r MajMuini tashKil Э ^Ь, o'z ichiga bi r necha Ming yilliKla rni кам rab oladi. Ana shu MU raKKab va Kup Ming yilliK Ma'naviy taKoMiliMiz ja rayonidan asosiy buginla rni aj ratib olishiMiz loziM. Busiz Milliy Ma'naviyatiMiz rivojlanishi bosKichla ri xaKida fiK r yu ritib bulMaydi. Kupgina tadKiKotchila rning, shu juMladan M. IMoMnaza rovning bu bo radagi fiK rini Kullab, unga Kushilib Milliy Ma'naviyatiMizning necha Ming yilliK ta rixini uch yi riK dav rga (balKiM tu rt dav rga) aj ratib Ko'zdan Kechi rishni Kup jixatdan MaKbul bildiK: 1. IsloMgacha Milliy Ma'naviyatiMiz ta raKKiyoti. 2. IsloM MintaKa Madaniyati taKoMilida Milliy Ma'naviyatiMizning u rni va MavKei. 3. YAngi dav r jaxon Madaniyati va Milliy Ma'naviyatiMiz taKoMili Masalala ri. (Biz naza rda tutgan tu rtinchi dav rga balKiM TeMu r va TeMu riyla r dav ri Ma'naviyatini aloxida dav r sifatida izoxlash MaKsadga MuvofiK гок bula rMiKin). Bu dav rla r o'z ichiga olgan ta rixiy dav rla r Muddatiga KU ra aslo teng эмas. Bi rinchi dav r bi r necha Ming yilla rni кам rab olsa, iKKinchi dav r 11-12 as rni (1000-1200 yilni) o'z ichiga oladi. Uchinchi dav r эsa bizning ulKaMiz - Tu rKiston uchun deya rli 100-150 yilni tashKil эtadi. Biz MazKu r ма' ro'za Matnida IsloMgacha Ma'naviyatiMiz taKoMili, MazMuni va Moxiyati xaKida fiK r yu ritaMiz. IsloMgacha bulgan Milliy Ma'naviyatiMiz va uning taKoMillashishi xaKidagi эng MuxiM Manbala r gu ruxini tu rtga bulish MuMKin. 1. Za rdushtiyliKning «^vesto» Kitobi va tu rKiy bitiKla r (yozuvla r). 2. KadiM SHuMe r, Bobil, Ashshu r, KadiM Mis r, YUnon, Xind, Xitoy Manbala ri va Э ron shaxanshoxla ridan Kolgan toshbitiKla r. 3. А rxeologiK yodgo rliKla r - Moddiy ashyola r va tu rli inshootla r. 4. Xalq ogzaKi va yozMa adabiyot naMunala ri, u rf-odat va ма rosiMla r, uyinla r, bay raMla r va boshKala r. Bizning эng KadiMiy ajdodla riMiz Ma'naviyat va ма' rifati xaKidagi Ma'luMotla r as rla rdan as rla rga utib xozi rgacha saKlanib Kolgan Mif, afsonala r va KadiMiy yozuvla rda saKlanib Kelayoti r. U rta Osiyo xalqla rining KadiMiy Mif va afsonala ri tu rli Mavzula rda bulgan. CHunonchi KosMogoniK Mifla r, xayvonla r va Kushla r xaKidagi Mifla r, xudola r va afsonaviy ках raMonla r xaKidagi Mifla r bulib, ula rda yaxshiliK, baxt-saodat, Kuyosh nu ri va issiKliK yoMonliK, baxtsizliK, zulMat va daxshatli sovuKKa ка гама-ка rshi Kuyilgan. SHu asosda baxt ulKasi va baxtsizliK ulKasi degan Mifla r yo'zaga Kelgan. YAxshiliK va yoMonliK Kuchla ri u rtasidagi KU rash MifologiK ob razla r Mit ra, Anaxita, KayuMa rs, YiMa (JaMshid), Эliкbeк va boshKala r ob razida MujassaMlashti rilgan. Bula r xaKidagi Mifla r biz Keyingi Masalada KU rib utadigan za rdushtiyliKning «^vesto» Kitobiga хам Ki rgan. Mit ra - Kuyosh xudosi. U Kishila rga nu r, issiKliK, baxt-saodat baxsh эtadi. SHu bilan bi rga u yaxshi KU rollangan bulib, dushManla rga ка rshi daxshat soladi, Kishila rni ofatdan KutKa radi. Mit ra bitMas- tuganMas Kuchga эga bulgan paxlavon sifatida tasvi rlangan. U dushManga ка rshi shafKatsizliK bilan jang Kiladi va uni Maxv эtadi. Mit ra - utda KuyMas, suvda chuKMas, UK utMas ках raMon. KayuMa rs xaKidagi Mif хам «^vesto)^ Ki rgan. Mifologiyaga KU ra KayuMa rs e r yo'zida paydo bulgan bi rinchi odaM bulib, guyo u Axu ra Mazda (Xu rMo'z) toMonidan ya ratilgan va iKKi vujuddan: xuKiz va odaMdan tashKil topgan. Insoniyatning ashaddiy dushMani bulgan Ах riMan KayuMa rsni uldi radi. KayuMa rs tanasining xuKiz KisMidan 55 xil don, 12 xil usiMliK, sigi r va xuKiz, ula rdan эsa 272 xil foydali xayvonla r paydo buladi; tananing odaM KisMidan эsa э гкак va ayol jinsi xaMda Metall vujudga Kelgan deb tasvi rlanadi. YiMa (JaMshid) xaKidagi Mifda Kishila r uchun najotKo r XUKM ron ob razi tasvi rlangan. SHunday Kilib, yo'qo ridagi Kabi xalq ogzaKi ijodi - Mifla rda xalq najotKo ri va xalosKo ri tasvi rlanadi, Kishila rning Ma'naviy galabasi va o'z Kelajagiga ishonchi tasvi rlangan. Xalq ogzaKi ijodida MifologiK ob razla r bilan bi rga afsonaviy ках raMonla r ob razi хам yo'zaga Kelgan. Bu ках raMonla r Kishila rning osoyishtaligi va baxt-saodati uchun KU rashib, fidoKo rliK KU rsatadila r. CHunonchi, Ge rshasp va Эliкbeк xaKidagi afsonala rda ajda r va jinla rni enggan, uliMdan KU rKMas, ма rd, baxodi r, Kishila rni xaloKatdan KutKa ruvchi ках raMonla r ob razla ri tasvi rlangan. KadiM U rta Osiyo axolisi ya ratgan ogzaKi adabiyot yodgo rliKla ri о rasida ках raMonliK эposi Katta va MuxiM u rin tutadi. Ula rda xalqiMizning chet э! bosKinchila riga ка rshi vatanpa rva rliK KU rashi asosiy u rinni эgallagan. CHunonchi TuMa ris, SHi гок, Za rina, RustaM, Siyovush xaKidagi xalq ogzaKi эpos!a rida vatanpa rva r va fidoKo r baxodi rla rning MonuMental ob razla ri ya ratilgan. «TuMa ris» эposida U rta Osiyo axolisining chet э! bosKinchila riga, xususan э raMizdan avvalgi VI as rda bu ulKaga bosti rib Ki rgan э ron axMoniyla ri shoxi Ki rga ка rshi Massaget Kabilala rining ках raMonona KU rashi aKs эtgan. Ki r Kushini to r-мо r эtilib, uning o'zi э.а. 529 yilda jang Maydonida uldi riladi, каllasi tanasidan judo эtilib, Kon bilan tuldi rilgan Meshga solinadi. «SHi гок» эposi хам U rta Osiyo xalqla rining chet э! bosKinchila riga ка rshi ках raMonona KU rashini aKs э^ radi. Vatanpa rva rliK va jaso rat, vatan va o'z xalqi baxti-saodati yulida fidoyiliK Kilishga shay, tayyo r tu rish Kabi yo'qsaK Ma'naviyliK saK Kabilasining chuponi SHi гок tiMsolida gavdalangan. Yo'qo ridagi xa r iKKala xalq ogzaKi ijodi naMunala ri zaMinida xaKiKiy ta rixiy faKtla r yotadi. TuMa ris va SHi гок xalq ках raMoni bulib, o'z xalqi, Vatani uchun jonini хам ayaMaydigan buyo'q va betiMsol ма rdliK va jaso rat naMunasi sanaladi. Ula rga хам Koyil Kolib xavas KilaMiz. KadiMiy tu rKiy tilda ya ratilgan yozMa yodgo rliKla rdan bizgacha U rxun - Enisey va uygu r tilidagi yodgo rliKla r saKlanib Kolgan. U rxun - Enisey yodgo rliKla ri V-VIII as rla rga Mansub bulib, ula rdan Kul- Tagin, BilKa-Koon, Tunyo'quK Kab r toshla riga uyib yozilgan teKstla r ayniKsa axaMiyatlidi r. Bu yozuvla rni tu rKiy- run yozuvi хам deb yu ritiladi. Run yozuvi - «yashi rin», «si rli» yozuv deMaKdi r. CHunKi ula rni ancha vaKtgacha uKishning iloji bulMagan. Kul-Tagin BilKa-Koon (ulug xoKon deMaKdi r) ning uKasi bulib 732 yili vafot эtgan. U u rushla rda zu r ках raMonliKla r KU rsatgan. Kul-Tagin Kab r toshida BilKa-Koonning tilidan aytilgan judoliK Kaygusi ма rsiyasi badiiy til vositasida ifodalangan. U o'z uKasining vafotidan juda Kayguga tushadi. CHunonchi: Aga r Kul-Tagin bulMasa эdi, xaMMangiz ха!ок bulu r эdingla r. Mening iniM Kul-Tagin uldi, Men KattiK Kaygu rdiM, KU ra r Ko'zla riM ojiz buldi, aKl-faxMiM utMas bulib Koldi, o'ziM Kaygu rdiM. KisMatni KUK saMo (xudo) taKsiM Kiladi, odaM bolasi ulish uchun tugilgan.... Kabi so'zla r yozilgan. Kul-Tagin Kab r toshi yozuvi tu гк xoKonligi davlatining ijtiMoiy-siyosiy xayoti, Kabila va xalqla rning u rf-odatla ri, tili va MafKu rasi bilan tanishti ruvchi Manbadi r. Ma rKaziy Osiyoda Ma'naviyat bilan bi rga ма' rifat хам rivojlangan. Ma' rifat rivojining isboti sifatida bu ulKa xalqla rining yozuvini KU rsatish MuMKin. Э raMizdan avvalgi bi rinchi Ming yilliK u rtala rida о roMiy, g reK yozuvla ri, fo rsiy Mixxat Mavjud bulgan. Keyin гок avesto, xo razM, sugd, Kushon, run (U rxun - Enisey), uygu r yozuvi Kelib chiKKan. KadiM U rta Osiyoda ast ronoMiya, geoMet riya, geodeziya, MateMatiKa, fiziKa, Medi^na fanla ri rivoj topgan. Bizga Kada r saKlanib Kolgan sugd Kalenda ri va Be runiy asa rla ridagi Ma'IuMotla r bu ulKada, ayniKsa ast ronoMiya fani rivojlanganidan da гак be radi. U rta Osiyo xalqla ri juda KadiM zaMonla rdayoK sugo rish inshootla ri KU rganla r, Kanalla r ochganla r, chigi r va ко riz usuli bilan suvsiz e rla rga suv chiKa rganla r. Albatta bula r Kishila rdan Ma'IuM taj riba va biliMni talab эtgan. SHunday Kilib, bizgacha etib Kelgan Ma'luMotla rga asoslanib, Ma rKaziy Osiyo KadiMiy Madaniyat, Ma'naviyat va ма' rifat uchoKla ridan bi ri bulgan degan xulosa chiKa ra olaMiz. Biz yosh avlod bu bilan fax rlanishiMiz loziM. «Avesto» za rdushtiyliK dinining MuKaddas Kitobi. Za rdusht э raMizdan avvalgi 660 yilda Xo razMda dunyoga Kelgan. Otasi savodli bulib, ка roMatguy bulgan экат Za rdusht 20 yoshidan boshlab yaKKa xudoliKni ta rgib Kilgan. 28 yoshida shux rat Kozonadi, leKin uning ta rgibotla ri Maxalliy xuKMdo rla rga yoKMaydi. Uni osishga XUKM эtadila r. Za rdusht o'zi bilan 300 ga yaKin safdoshla rini olib xozi rgi Afgoniston toMonga yul oladi va o'z goyala rini ta rgib эtadi. U 77 yil UM r KU rgan. Za rdushtiyliKning paydo bulishi э raMizdan oldingi X as rga tug ri Keladi. Uning MuKaddas Kitobi «Avesto» хам bi rdan yo'zaga Kelgan эмas. U bi r necha as rla r Mobaynida ya ratilgan. Za rdusht «Avesto»ning KadiMiy nusxala rini u rganib, tuplab bi r Kitob xoliga Kelti rgan. U 30 ta Koxin bilan uch yil davoMida «Avesto»ning biliMla rini yigib, bi r tiziMga solgan va 12 Ming xuKiz te risiga za rxal xa rfla r bilan yozdi rgan. Avesto Kuyidagi besh KisMdan ibo rat: 1. Vendidod - 22 bobdan ibo rat bulib, unda Axu ra Mazda E rdagi ba rcha Mavjudotning ya ratuvchisi экanligi bayon эtiladi. 2. Vispa rad - 24 bobdan ibo rat bulib, ibodat KushiKla ridan tashKil topgan. ZulMat Kuchla riga ка rshi Kuchla r Kuylanadi. 3. YAsna - 72 bobdan ibo rat bulib, KU rbonliK vaKtida, ма rosiMida aytiladigan KushiKla rdan tashKil topgan. 4. YAsht - 22 KushiKdan ibo rat bulib, za rdushtiyliK Ma'budala ri Madxi Kuylangan. 5. Xu rda Avesto - KichiK Avesto - Kuyosh, oy va boshKa xudo xaMda Ma'budala r sha rafiga aytilgan KichiK ibodat Matnla ridan ibo rat. Za rdushtiyliK va uning MuKaddas Kitobi «Avesto» xaKida KisKa Ma'luMot be rdiK. Bu Kitobning Kup KisMi IsKanda r ZulKa rnayn va a rabla r istilosi dav rida yo'qolib Ketgan. Bizgacha etib Kelgan nusxasi 1374 yilda Kuchi rilgan bulib, xozi rda Kopengagendagi Kutubxonada saKlanib KelinMoKda. Za rdushtning o'zi ta rixiy shaxs Э ^ П ^ хам Munoza rali, baxsli Masala. Biz ay riM Muallifla r fiK riga Kushilib, unga ta rixiy shaxs sifatida yondoshdiK. Za rdusht sa riK tuya Mingan, degan Ma'noni anglatadi. «Avesto» ta'liMotiga KU ra, olaMda iKKita Kuch, yaxshiliK va yoMonliK, yo rugliK va zulMat, issiKliK va sovuKliK Kabi ка гама-ка rshi Kuchla r Mavjud bulib, ula r abadiy MU rosasiz KU rashib Keladila r. YAxshiliK va yo rugliK Kuchla riga Axu ra Mazda boshchiliK Kiladi. Bu KU rashda yo rugliKning zulMat, yaxshiliKning yoMonliK ustidan galabasiga ishonch bildi riladi. Эndi za rdushtiyliKda va uning MuKaddas Kitobi «Avesto»da Ma'naviyat va ма' rifat Masalala ri va ula rning bizning bugungi Kun uchun axaMiyati xaKida fiK r yu ritaMiz. «Avesto»da Mexnat nixoyatda uluglanadi. Mexnatni yaxshiliK, Moddiy noz-ne'Matla r Manbai deb biladi. Inson saxovatli bulishi uchun avvalo Mexnat Kilishi, o'z Kuli bilan noz-ne'Matla r ya ratishi za ru rligi uKti riladi. «Avesto»da: «Don ЭК ^ П Kishi taKvodo rliK u rugini экadi, u Mazdaga ixlosMandliK э'tiкodini olga su radi, iMonni oziKlanti rib tu radi..», deyiladi. Bunga ама1 Kilish un Ming ма rta ibodat Kilish bilan ba roba r, yo'zlab KU rbonliK Kilishga teng. Экт э^^ Mexnat Kilish - e rdagi yovo'zliKni yo'qotishdi r, deb ка raladi. «GaIIa e rdan unib chiKKanda, - deyiladi «Avesto»da, devla r la rzaga Keladi, galla u rib olinayotganda devla r nola-fa ryod cheKadi, galla yanchib un Kilinayotganda ula r Maxv buladi...» deb Mexnat uluglanadi. «Avesto»da inson axloK-odobi, Ma'naviyati Kuyidagi uchliKda: GuMata - yaxshi fiK r, Gugta- yaxshi so'z, Gva rshta-yaxshi ishda ifodalanadi. «Men yaxshi fiK r, yaxshi so'z, yaxshi ishga shon- shavKat baxsh эtaмan», -deb ta'Kidlaydi Axu ra Mazda. YAxshi fiK r deganda yaKin Kishila rga Mex ribonliK, MuxtojliK va xavf-xata r ostida Kolganda yo rdaM be rishga shayliK, Kishila r baxt va saodati uchun fao! KU rashishga doiM tayyo r tu rish, хамма bilan axil va totuv yashash va boshKala r tushuniladi. YAxshi so'zla r deganda эsa o'z va'dasiga rioya Kilish, so'zining ustidan chiKish, savdo-sotiK ishla rida xalol bulishga, ка rzini o'z vaKtida tulash, ug riliK va talonchiliK KilMasliK, bo'zuKliKdan o'zini tiyish va xaKozola r tushunilgan. YAxshi ishla r deganda insonning o'z xatti-xa raKatida yaxshi fiK r va yaxshi so'zla rda ilga ri su rilgan ba rcha ijobiy yul-yu riк!а rga ogishMay ама! Kilish naza rda tutiladi. Za rdushtiyliK axloK-odobi xayvonla rga nisbatan хам beshafKat bulishni Kat'iyan Man эtadi. Xayvonla rni KaltaKlash va Kiynash - gunox deb xisoblanadi. Kishila rni foydali xayvonla r xaKida gaMxu rliK Kilishga, ula rga o'z vaKtida ovKat be rib tu rishga, yi rtKich xayvonla rdan KU riKlashga da'vat эtadi. «Avesto»da tozaliK, poKliKKa aloxida э'tibo r ка ratilgan. Xovo'zdan yuvilMagan, iflos Ko'zada suv olgan Kishi besh da r ra bilan jazolangan. Inson yashaydigan xonada yuvinish, poKlanish Kat'iyan ко ralangan. «Avesto»da naslning poKligi, tozaligiga хам aloxida Э '^Ь О r be rilgan, KattiK nazo rat Kilingan, ка rindosh-u rug, aKa-uKaning Kuda-anda bulishi ко ralangan. Xozi rgi Medi^na fani aKa-uKa, yaKin ка rindoshla r u rtasidagi KudachiliK Munosabatla ri KelajaK avlodning sogloM, tula-tuKis bulib tugilishiga salbiy ta'si r KU rsatishini tuliK aniKlagan. Buni эsa bizning ajdodla riMiz allaKachon aniKlaganla ri xozi rgi zaMon Kishisini lol Koldi radi. Kolave rsa, yaKin Kishila rning niKox Masalala rida Ma'naviy jixatla r хам bo rKi, bunga inson Kalbi yu! be rMasligi Ke гак. Ku rinadiKi, U rta Osiyoda Keng ta rKalgan KadiMiy Za rdushtiyliKda oila va niKox Masalala ri, inson MuaMMosiga MuxiM axaMiyat be rilgan. Insonning jisMoniy va Ma'naviy poKligi za rdushtiyliK axloKi-ning эng KadiMiy talabla ridandi r. Oila va niKox ya ratguvchining talabiga MOS Kelganligi bois uni bo'zish taKiKlangan. Aga rda oilada э r yoKi xotin axloKsizliK, ya'ni bo'zuKchiliK gunoxi sodi r эtsa, unday Kishila r tayoK bilan jazolangan. SHu о rKali oila MustaxKaMligi uchun KU rashganla r. Za rdushtiyliK ta'liMotidan KU rinib tu ribdiKi, SHa rKda KadiMdan oila MuKaddas xisoblangan. Uni MustaxKaMlab, da rz Ketishiga yu! KuyMaganla r. Za rdushtiyliKda Kab ristonla r axoli tu ra r joyidan chetda, tepaliK joyda bulishi Ke raKligi, u e rga Mevali da raxt utKazish, usti rish MuMKin эмasligi, a rcha, Kay ragoch Kabi Mevasiz da raxt usti rish Ke raKligi ta'Kidlanadi. «Avesto»da axolining Kupayishiga хам axaMiyat be rilgan. Kasddan э rga chiKMaydigan Kiz Kopga solinib, 50 da r ra u rilgan. Kasddan uylanMagan yigitga хам 50 da r ra u rilgan va beliga teMi r кама r boglab yu rish buyu rilgan. «Avesto»da qadimgi tabibla rning KasaMyodi va tabobat raMzi Ilon va joM be rilgan. DeMaK, tabib KasaMyodi va raMzi GippoK ratdan эмas, ba!Ki bizdan boshlangan. Bu хам bizning Ma'naviyatiMiz KadiMiyligini KU rsatuvchi dalilla rdan bi ridi r. Kitobda ма' rifatga, ilM va xuna rni boshKala rga u rgatish Ke raKligi хам uKti rilgan. Xulosa shuKi, «Avesto» Kitobida ajdodla riMizning necha Ming yilliK Ma'naviy Me rosi izla ri o'z aKsini topgan. Unda joxilliK, zu ravonliK, tuxMat Kabi yoMon xislatla r ко ralanadi. Sof Kungilli bulish, xiyonat KilMasliK, savdoda bi r-bi rini aldaMasliK, хако rat KilMasliK Kabi Ma'naviy xislatla r ta rgib эtiladi. Yüklə 1,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|