Ziya göyalp t ü r k ç Ü L ü y ü n ə s a s L a r I
Yüklə 28,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
(gənəşmək)” feili eyni anlamlı Azərbaycan xalqı arasında (xüsusilə qərb bölgəsində) işlədilməkdədir. 65. Yabqu - Əski türklərdə xaqanın qohumlarından olan və xaqandan sonra gələn və imperatorluğun bir hissəsini idarə edən şəxsin rütbəsidir. Miladdan öncə Hun imperatorluğunda bu rütbəni daşıyan şəxslərin olduğu məlumdur. Göy Türk dövlətində xaqanların bir çoxu taxta çıxmamışdan öncə “yabqu” rütbəsini daşımışlar. “Yabqu”nun türk dillərində “cabqu”, “yavqu” (“yafqu”) kimi variantları var. “Yabqu” sözünü kök baxımından əsassız olaraq, zorla başqa dillərə (Hind-Avropa) bağlamaq istəyənlər var. Görkəmli türkoloq V.Tomsen inandırıcı şəkildə “yabqu”nun “yap” (“yapmaq” feilindən) və türkcə “qu” şəkilçisindən meydana gəldiyini irəli sürmüşdür. 66. Şad - Əski türklərdə ən yüksək hərbi-inzibati rütbələrdən biri. Qaynaqların verdiyi bilgiyə görə bu rütbəni xaqanın qardaşları, oğulları daşımışdır. Şad müstəqil bir ordunun başçısı olub, müəyyən bir bölgəni idarə edirdi. Ümumiyyətlə, boyun əydirilmiş torpaqlarda xaqanın canişini idi. Qaynaqlara söykənərək belə düşünmək olur ki, rütbə baxımından “şad” “yabqu”dan sonra gəlirdi. Ancaq “şad” rütbəsini daşımış xaqan ailəsinin bir sıra üzvləri sonralar “xaqan” olmuşlar. Bəzi araşdırmaçılar “şad” sözünün kökünü başqa xalqlara aid etmək istəyirlər. Ancaq heç biri inandırıcı dəlillər gətirə bilmir. 1969-cu ildə Leninqrad nəşriyyatının buraxdığı əski türk sözlüyündə (“Drevnctyurkckiy slovar”, L., 1969) da soqd köklü göstərilməsi də bir yanlışlıqdır. “Şad”ı “şah” (buradan da “şahnə”) sözünə bağlamaq girişmi (təşəbbüsü) də büsbütün əsassızdır. Bu yalnız sadəlövh bir düşüncədir. 67. Feminist - Feminizm tərəfdarı. Feminizm (fransızca “fcminizm” latınca “femina” “qadın” sözündən əmələ gəlib) qadınları hüquq baxımından kişilər ilə bərabərləşdirmək, toplumda qadınların hüquq və vəzifəsini genişləndirmək məqsədini güdən axım hərəkat. 18-ci yüzildə Qərbdə meydana gəlmiş, 20-ci yüzildə isə daha da güclənmişdir. Türkiyədə bu axımın öncüləri Namiq Kamal və Əhməd Midhəd idi. 1876-cı ildən (1-ci Məşrutiyyət dövründən) sonra Türkiyədə feminizm axımı xeyli gücləndi və lürkçülər feminizmin ən qızğın tərəfdarı oldular. 20-ci yüzilin ortalarından Qərbdə feminizm hərəkatında radikal istiqamət güclənməyə başladı. Hətta kişi cinsinə, toplumdakı 198 sosial-mənəvi quruluşa qarşı kəskin mənfi münasibət də formalaşdı. Feminizm Qərb toplumunda meydana çıxan hərəkat idi. Qərbin ənənələrinə, cinslərarası kəskin ziddiyyətlərə əsaslanırdı. Gender hərəkatı və nəzəriyyəsi də bu feminizmdən doğmuşdu. Ancaq Türk-İslam mühitində cinslərarası münasibətlərdə kəskin ziddiyyət mövcud deyildi. Buna görə də Türk-İslam mühitindəki qadın hərəkatı Qərbin feminizmindən məzmun və xarakter baxımından xeyli fərqlənirdi. Eyni zamanda Türk-İslam toplumunda qadın hərəkatı milli oyanışın tərkib hissəsi kimi meydana çıxmışdı. Ziya Göyalpm dövründə feminizmin məqsədi libcral-demokratik məzmunlu idi. Türk-İslam toplumundakı qadın hərəkatından fərqi hələlik bir o qədər gözə çarpmırdı. Bu səbəblərdən Z.Göyalp feminizmə cinslərarası kəskin ziddiyyətə əsaslanmayan hüquq bərabərliyi kimi baxırdı. 68. Məslək - Bax: 1-ci bölüm, 188. 69. Seyid (ərəbcə)- Burada: böyük, başçı, ağa. 70. Axın (akın)- hücum, axm; düşmən torpaqlarına biıgə basqııı. Türklər atlı hücumçu dəstələrinə “akınçılar” deyərdilər. 71. Birinci nəşrdə (1991) «Türkçülüyün əsasları»nın Varlıq nəşriyyatı (İstanbul) tərəfindən hazırlanmış may 1961-ci il tarixli 4-cü nəşrinə əsaslanaraq «torunlar» kimi verdik. Ancaq başqa bir oxunuşda bu sözün «tudunlar» olduğu irəli sürülmüşdür. «Tudunlar» oxunuşu daha inandırıcıdır. Tudun əski Türk dövlətində yüksək vəzifə, titul adı idi. Orxon yazılarında bu ifadə işlənib (Bilgə Kağan mətni). Qamlar əski türklər şamana “qam” deyirdilər. Qamların toplumda yüksək yeri vardı. Buyruqlar və ya buyruq (“buyurmaq” feilindən olub hərfi anlamı “xaqanın adından əmr edənlər, idarə edənlər” deməkdir)- “rəis”, “sərkərdə”, “vəzir” anlamlarını bildirir. Tabe edilmiş xalqların hərbi-inzibati işlərini idarə etmək üçün mərkəzi hökumət tərəfindən təyin edilən yüksək məmur. Bitikçilər və ya bitikçi (“bilik”+ “çi”) Yazıçı, katib, Dövlətin yazı və maliyyə işlərinə baxırdılar. “Bitikçi” sözü və rütbəsi türklərdən monqollara keçmişdir. 72. Mülkiyyə (ərəbcə)-hərbi olmayan, mülki məmurlar təbəqəsi. Elmiyyə (ərəbcə)-din işləri ilə məşğul olan məmurlar (din xadimləri) sinifi. Seyfiyyə (ərəbcə “seyP’-qılınc sözündən)-hərbi işləri idarə edən məmurlar. Qələmiyyə (ərəbcə “qələm”dən) Yazı və maliyyə işlərinə baxan məmurlar təbəqəsi. 72a. Əxilik: Ərəbcə «qardaşım» anlamım bildirən «əki» («axı») sözündən gəlir. Ancaq bəzi müəlliflərə görə «comərd» anlamını ve 199 rən türkcə «akı» sözündən əmələ gəlib. «Əxilik» sənət, əxlaq və i q tisadiyyat ilə bağlı bir qurumdur. Bu təşkilat daha çox A nadolu bölgəsini əhatə edir. «Fütüwət»in sözlük anlamı «cəsarət», «igid lik» və «mərdlik»dir. Bu ifadə ümumiyyətlə «başqasını özündən üstün tutmaq, sonsuz bir mürüvvət yiyəsi olmaq» anlamını bildirir. Təsəwüf mühitində «comərdlik, şəfqət vəalturizm anlayışını bildi rən bir deyimdir. «Fütüwətnamə»lərdə fütüwətin əsaslan, onun əxlaq və sosial prinsipləri, təşkilata qəbul şərtləri yazılmışdı. 73. Damğa-bir şeyin kimə və hansı dövrə, çağa aid olduğunu bildirən əlamət, iz, işarət. Onqun -burada: Totem, gerb, arma. Söyük-Ehtimal ki; “süngük” (“sümük”) sözündəndir. 74. Ziya Göyalpm “Türk Törəsi” adlı əsəri ilk dəfə 1923-cü ildə nəşr edilmişdi. İkinci dəfə 1976-cı ildə nəşr edilib (İstanbulda). 75. Təkin və ya ligin -1) Əski türklərdə hökmdar ailəsinə mənsub olanlara, hökmdarın oğullarına deyilirdi. Ümumiyyətlə, prins, şahzadə. 2) Əski türklərdə atanın daşınmaz mal və mülkünün mirasçısı olan kiçik oğula da deyilirdi. Inal (Ymal)-oski türklərdə titul, rütbə adı. “İnanma”, “etimad” anlamını verən “inanan” kökündən törəmişdir. “İnal”ın hərfi anlamı “inanılan, güvənilən adam” deməkdir. Kaşqarlı Mahmudun “Divan-i Lüğət-it Türk”ündo isə göstərilir ki, “inal”-anası əsilzadə (xatun əsilli), atası isə sadə xalq içindən çıxmış gənclərə deyilirdi. Bir sıra görkəmli türk hərbi və dövlət xadimləri “inal” titulunu daşımışdır. Məsələ, Səlcuqlular dövlətinin qurucusu Toğrul bəyin ögey qardaşı istedadlı komandan İbrahim Yınal. “İnal”ın çox az anlam fərqləri ilə “inaq” (“yınaq”), “inanc” (“ymanc”) kimi variantları da vardır. 76. Ziya Göyalp bu əsərini 1923-cü ildə yazıb başa çatdırmışdır. Bu zaman İranda Qacarlar hakimiyyətdə idi (1796-1925). 77. Eşik-Qapınm alt yanında yanlamasına qoyulan taxta, açıq pilləkən; bu pilləkənin yeri, astana; əski türklərdə həm də, Tanrıların və ya iblis, cin, şeytan və s. kimi mövhumi varlıqların astanası (qapısı) idi. Sonralar “eşik” deyimi təsəwüf tərəfindən mənimsənilmiş və təsəvvüfdo “eşik” müqəddəs (qutsal) sayılmışdır. Bir qayda olaraq içəriyə eşikdən keçib gedilir. Təriqətçilər buna “bayırdan (xaricdən) daxilə (içəriyə) girib dərgahdakı mürşidə yetişmək” anlamını verirdilər. Onlar mürşidin oturduğu yerə- türbəyə girərkən “eşiy”i öpürdülər. Buradan da “eşiyə baş qoymaq” deyimi yaranmışdır. Xalq təsəvvüfdəki “eşik” ilə bağlı inanışı qəbul edərək “eşiy”i basmağı, “eşik”də oturmağı bir uğursuzluq saymışdır. Əlbəttə, bütün bunlar əski türk dinlərinin 200 təsiri idi. 77a. Abdulkadir İnana görə Toyonizm Buddizm dinidir (Bax: A.İnan. Eski Türk Dini Tarihi. 1976) 78. Dirlik-burada: Osmanlı imperatorluğunda bir xidmətə görə hər hansı bir şəxsə dövlət tərəfindən verilən aylıq və ya müəyyən bir yerdən əldə edilən gəlir. 79. Zeamət (ərəbcə)-Osmanlı imperatorluğunda, başlıca olaraq hərbi vəzifəyə (xidmətə) görə verilən və illik gəliri 20 min ilə 100 min axça arasında olan mülk. Zeamət sahibinə zaim deyilirdi. 80. Xas (ərəbcə)- Osmanlı imperatorluğunda illik gəliri 100 min axçanı aşan dirlik (xidmətə görə verilən mülk). 81. “Əxlaq-i Əlai”- türk dilində yazılmış əxlaq kitabı. 1564-cü ildə Şam qazisi Kınalızadə Əli əfəndi tərəfindən yazılmışdır. Kınalızadə Əli əfəndi bu kitabı Suriya bəylərbəyi Əli Paşaya ithaf etdiyi üçün ona “Əxlaq-i Əlai” adı verilmişdir. “Əxlaq-i Əlai” bir müqəddimə və üç bölümdən (kitabdan) ibarətdir Müəllif müqəddimədə türk dilində əxlaqa aid hamının istifadə edə biləcəyi xüsusi bir əsərin olmadığına görə bu kitabı yazdığını söyləyir. Çox dəyərli bir qaynaq olan “Əxlaq-i Əlai” 1883-cü ildə Bulaq çapı ilə nəşr edilmişdir. 82. Klan (kcltcə “qlan”-törəmə, nəsil) - Qohumlar qrupu; ailədən böyük topluluq. Fıatriya (yunanca “pratriya”-qardaşlıq)- Bir neçə nəslin ekzoqam birləşməsi. İlkəl topluluqda (ibtidai icmada) ikinci pillə sayılır (birinci: klan). 83. İlah (ərəbcə)-Tanrı. 84. Eş - əski türkcədə: dost, yoldaş, silahdaş. Sur - alın yazısı, uğur. Qut - ruh, həyat qüvvəsi; xoşbəxtlik, müvəffəqiyyət, rifah; uğur. 85. Demokratiya (yunanca “demos” - xalq + “kartos” - hakimiyyət) - hakimiyyət qaynağı kimi xalqa arxalanan, dövlət işlərinin, vətəndaş hüququ və azadlığı məsələlərinin həllində xalqın geniş iştirakına söykənən ictimai hakimiyyət və dövlət forması. 86. İmami Əzəm (ən böyük, imam, ən böyük öncü) Əbu Hənifə (699-767); Fiqhin - İslam hüququnun qurucularından biri. Kufədə anadan olmuşdur. Əsil adı Human olan Əbu Hənifə soy baxımından ərəb deyildi. Atasının adı Sabit idi. Babası müsəlman olmuşdu. Əbu Hənifə, İmam Cəfər Sadiq ilə Mədinədə görüşmüş, onun söhbətlərində iştirak etmişdir. Dərin biliyə, iti ağıla malik idi. İmam Malik (maliki məzhəbinin qurucusu) deyirdi: “Əbu Hənifənin məntiqi o qədər qüvvətlidir ki, “bu dirək qızıldandır” 201 Yüklə 28,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|