Ziya göyalp t ü r k ç Ü L ü y ü n ə s a s L a r I
Yüklə 28,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
atUnda parlament idarəsinə söykənən hökumət forması; konslilusiyalı idarə etmə, konstitusiyalı monarxiya; 2. Osmanlı imperatorluğu zamanında 1876-cı il Anayasasıyla (Konstitu- siyasıyla) başlayan və 1918-ci il oktyabrın 30-da imzalanmış. Modros barışığına qədər davam edən müddət; - moşrutiyyət I və II dövrə ayrılır. I Məşrutiyyət dövri 1876-1908-ci illər (Gənc Türklər inqilabi nəticəsində 1908-d il iyulun 24-də 1876-cı il Anayasasının bərpası haqqında Sultanın fərmanı bildirildi), II məşrutiyyət dövrü isə 1908-1918-ci illəri əhatə edir. 171. 1911-ci ilin payızında İtaliya Osmanlı dövlətinin Quzey Afrikadakı vilayətlərini - Trablisqərbi (Tripolitaniya) və Kirenaikanı ələ keçirmək üçün Türkiyəyə qarşı işğalçılıq savaşına başladı. İngiltərə və Fransa da Türkiyəyə diplomatik basqı (təzyiq) göstərdi. Türkiyə ordu hissəsi sayca dəfələrlə az idi və pis silahlanmışdı. Böyük miqdarda ordusu, ən çağdaş silahları olan İtaliya bu savaşda aviasiyadan da istifadə etdi. Vuruşmada aviasiyanın tətbiqi tarixdə birinci dəfə bu savaşda baş verdi. Ən sonda Türkiyə savaşda “yenildi”. 1912-ci il oktyabrın 15-do Lozannda (İsveçrədə) vuruşmanı dayandırmaq və Tripoltaniya, Kirenaika vilayətlərinin İtaliyaya verilməsinə dair Türkiyə ilə İtaliya arasında saziş imzalandı, oktyabrın 18-də isə barış müqaviləsi bağlandı. Hər iki vilayət Liviya adı altında İtaliyanın müstəmləkəsinə çevrildi. Trablüsqorb (Tripoli) şəhərinin adından bu savaşa Trablüsqərb savaşı da deyilir. Bu savaş bir daha göstərdi ki, Qərb dövlətləri Türkiyəni zəif salmağa çalışır. Savaş dövründə milli duyğuların coşması Türkçülük ülküsünü daha da gücləndirdi. Trablüsqərb savaşı qurtarar-qurtarmaz Türkiyə yeni bir savaş ilə üz-üzə gəlməli oldu. 1912-ci il oktyabrın 9-da Balkan İttifaqı (Bolqarıstan, Serbistan, Qaradağ, Yunanıstan) ilə Türkiyo arasında savaş davam etdi. Türkiyə orduları sayca yenə də çox az idi və qarşı tərəfə nisbətən pis silahlanmışdı. Balkan İttifaqı Antanta dövlətlərinin yardımım görürdü. Antanta, Balkan xalqlarını Türkiyəyə qarşı qızışdırdı. Bütün bunlar Türkiyənin 1-ci Balkan savaşında yenilməsina gəlirib çıxartdı. 1913-cü ilin mayında bağlanmış London barış müqaviləsinə görə Türkiyə İstanbuldan və Şərqi Frakiyanm kiçik bir bölümündən başqa Avropadakı bütün torpaqlarını itirdi. Bu savaşdakı yenilmə Osmançılıq axımına sarsıdıcı zərbə vurdu. Osmanlı imperatorluğunun tərkibində olan; türk olmayan xalqlar - Balkan xalqları, ermənilər və s. baş qaldırıb Osmanlı dövlətini sarsıtmağa başladılar. Bunu Balkan savaşı bir daha açıq-aşkar göstərdi. 182 Yalnız Türk milləti dövlətin qoruyucusu, qurtarıcısı oldu. Bütün bunlar Osmançılıq ülküsünün türk olmayan xalqların - bolqarların, serblərin, xorvatların, ermənilərin, yunanların və s,- nin Osmanlı dövlətinə öz dövləti kimi baxa biləcəyi fikrinin nə qədər puç olduğunu tam çılpaqlığı ilə göz qabağına qoydu. Birinci dünya savaşı illərində Türkiyəyə qarşı imperalist dövlətlərin iç üzü büsbütün aşkar oldu. Türkiyə bu savaşda böyük itki verdi. Hələ Osmanlı dövlətinin təbəəsi sayılan, türk olmayan xalqların nümayəndələri Qərb dövlətlərindən yardım alaraq casusluq, təxribatçılıq edir, Türkiyəyə arxadan zərbə vurmağa çalışırdılar. Belə olan bir durumda Osmanlı dövlətində müxtəlif xalqların, daha doğrusu, türk ilə yunan, erməni, bolqar və s.-niıı hansı mənafe birliyindən danışmaq olardı? Birinci dünya savaşından Almaniya və Osmanlı dövləti yenilmiş çıxdılar. 1918-ci il oktyabrın 30-da imzalanmış Mudros barışığı və 1920-ci il avqustun l()-da bağlanmış Scvr barış müqaviləsinin şərtləri Türkiyəni Antantanın sömürgəsinə - müstəmləkəsinə çevirirdi. İmperalist dövlətlər Türkiyəni parçala maq üçün çoxdan fürsət gözləyirdilər. 1919-cu ildə imperalistlər və onların əlaltıları Türkiyəyə qarşı açıq müdaxiləyə başladılar. İngilis, fransız, itlayan, yunan, erməni işğalçılıq iştahası ilə Türkiyənin üzərinə üyüşdülər. Türk milləti vətən uğrunda saysız- hesabsız düşmənə qarşı mübarizəyə başladı. Türkiyəni milli- azadlıq hərəkatı bürüdü. Türk xalqının bu mübarizəsinə başçılıq edən, onu məqsədə doğru yönəldən. Mustafa Kamal Paşa - Atatürk oldu. Atatürkün başçılığı ilə türklər işğalçıları darmadağın edib bir-birinin ardınca parlaq qələbələr çaldılar, yadellilər Türkiyə torpaqlarından qovuldular. 1923-cü il iyulun 24-də bağlanan Lozan barışıq müqaviləsi ilə Sevr müqaviləsinin şərtləri aradan qaldırıldı, Türkiyənin ərazi bütövlüyü, toxunulmazlığı etiraf edildi. Türkiyə qalib çıxdı. 1923-cü il oktyabrın 29-da Türkiyə Respublikası elan edildi. Onun ilk prezidenti Mustafa Kamal oldu. Beləliklə, çağdaş Türkiyənin əsası qoyuldu. Həyat Türkçülük iilküsünün nə qədər doğru olduğunu göstərdi. Türkiyənin qurtarıcısı olan Mustafa Kamal böyük türkçü kimi ün qazandı. 172. Osmanlı imperalorluğunda bağımsız müstəqil pravoslav kilsəsinin başında patriarx dururdu. Impcratorluqdakı bütün pravoslavlar bu patriarxın nüfuzu altında idi. Patriarx isə fürsət düşdükcə dövlətə qarşı çalışırdı. 173. Eksarxlıq (və ya ekzarxlıq) - Yunanca “eksarxos” 183 “başçı” sözündəndir. Pravoslavlarda bəzən bir neçə yeparxiyanı (dini inzibati vahid) birləşdirən müstəqil kilsə dairəsinin başçısı ckzarxın hakimiyyəti. 174. Səltənət (ərəbcə) - burada: hökmdarlıq, sultanlıq, dövlət, hökumət. 175. Başqımçılıq - XIX yüzilin axırlarında Misirdə yaradılmış Alban “Başkimi” (albanca “başkimi” - “ittifaq”, “birlik” sözündən) təşkilatının Osmanlı imperatorluğundan ayrılmaq uğrunda yetirdiyi siyasət. 1922-ci ildə isə Albaniyanın özündə “Başkimi” təşkilatı Albaniyada demokratik hüquqlar uğrunda mübarizəni özünün başlıca məqsədi sayırdı. 1924-cü il iyun ayında “Başkimi” Albaniyada baş verən üsyana başçılıq etdi, ancaq dekabrda Ə.Zoqunun hakimiyyətə gəlməsindən sonra qadağan edildi. 176. Toskalar - Osmanlı imperatorluğunda olan Albaniyada 18-ci yüzilin 2-ci yarısı və 19-cu yüzilin əvvəllərində iki vilayət təşəkkül etdi: Toskeriya və Qeqeriya. Toskeriya Albaniyanın güney bölgəsini, Qeqeriya isə quzey bölgəsini təşkil edirdi. Toskeriya sakinləri “toskalar” adlanırdılar. 177. Yeniçorilik - Burada: yeniçori hərbi quruluşu (təşkilatı). Ziya Göyalp “ycniçərilik” ifadəsini həm də “geri qalmışlıq, gerilik” anlamında işlədir. 178. Ticarət spekulyasiyası - Burada: Asan qazanc məqsədilə müxtəlif malları alıb satma; alqı-satqı qiymətləri arasındakı fərqdən ehtikar qazanc əldə etmək məqsədilə qiymətli birja kağızlarının alınıb satılması. Ticarət spekulyasiyası milli iqtisadiyyata zərər vurur. 179. Fridrix List (1789-1846) - tanınmış alman iqtisadçısı. Proteksionizm tərəfdarı olan F.List inkişaf etməkdə olan millətlərin hökmən güclü bir proteksiya himayə sistemi ilə öz iqtisadiyyatları üçün təminat yaratmalannı irəli sürmüşdür. O. sərbəst ticarətə qarşı proteksionizmin tərəfini saxlayırdı. Xarici ölkə siyasi iqtisadı F.Listin bir sıra ideyalarını qəbul elmişdir. 180. Burbonlar sülaləsindən olan XIV Lyudoviq (1638-1715) 1643 - 1715-ci illərdə Fransa kralı olmuşdur. Onun vaxtında fransız absolyutizmi özünün on yüksək nöqtəsinə çatmışdı. Ünlü “Dövlət-mənəm” ifadəsi ona aid edilir, Ziya Göyalp XIV Lyudoviqin əsas prinsipindən danışanda bunu göz önündə tutur. 181. 1918-ci il oktyabrın 30-da imzalanan Mudros barışığının (Antanta ilə Sultan türkiyəsi arasında) şərtlərinə görə Türkiyə silahı dərhal yerə qoymalı, öz taleyini qalib dövlətlərin - 184 Antantanın ixtiyarına verməli idi. Sultan hökuməti Antantanın oyuncağına çevrildi. Mudros barışığından sonra Antanta dövlətlərinin hərbi donanması Çanaqqalaya (Dardanelə), Boğaza (Bosfora), sonra Qara dənizə girdi. İngilis orduları Mosulu, Kilikiyam (Mərkəzi Türkiyənin cənubu) və Anadolunun digər bir sıra bölgələrini işğal etdilər. Tezliklə Kilikiya və ona qonşu bölgələrdə ingilisləri fransızlar əvəz etdi. Bir sözlə, 1918-ci ilin axırları - 1919-cu ilin əvvəllərində ingilis-fransız qoşunları Anadolunun cənub-şərq hissəsini ələ keçirdilər. İtalyanlar isə Anadolunun qərb sahillərinin bir hissəsini, Antalyanı, Konya ya qədər bir sıra yaxın vilayətləri tutdular. Paris barış konfransının (18.1.1919-cu il - 21.1.1920) rəhbərliyinin (İngiltərə, Fransa, ABŞ) göstərişinə əsasən, ingilis- fransız-Ameri kan donanmasının böyük yardımı ilə yunanlar 1919- cu il mayın 15-də İzmiri işğal etdilər. Bu amansız zərbə Türkiyəni qəzəb dalğasına bürüdü. Yunanlar Anadolunun içərilərinə doğru irəliləməyə başladılar... Antanta öz istilaçılıq planlarını - Türkiyəni bölüşdürmək məqsədini həyata keçirməkdə yunanları və erməniləri icraçı alətə çevirmişdi. Türkiyəyə qarşı işğalçılıqda ingilislər böyük fəallıq göstərirdilər. 1920-ci il martın 16-da İngilis ordusu İstanbulun hərbi işğalına başladı. İşğal zamanı ingilislər şəhərdə görünməmiş vəhişiliklər törətdilər; suçsuz adamlar döyülür, həbs olunur, təhqir edilirdi. İngilislər türk hərbi musiqiçilər dəstəsinin yataqda sakitcə yatan əsgərlərini vəhşicəsinə güllələdilər. Məscidlərin minarələrinə pulemyotlar qoyulur, küçələri tankların azğın səs-küyü bürüyürdü. Əslində isə nə İstanbulun hərbi işğalına, nə də ki, bu vəhşiliklərə heç bir ehtiyac yox idi. İstanbul və bütün Boğazlar bölgəsi onsuz da Antantanın ixtiyarında idi. Nə də ingilislər İstanbula girərkən onlara heç bir müqavimət göstərilməmiş, hökumət özünü əli-qolu bağlı qul kimi aparmışdı. İngilislər bununla əslində siyasi məqsəd güdür, Türkiyə ilə qarşıdakı günlərdə müqavilə bağlarkən onu işğal gerçəyi qarşısında qoymaq, İstanbulun işğalından həm Türkiyəyə, həm də öz müttəfiqlərinə, ABŞ-a basqı (təzyiq) vasitəsi kimi istifadə etmək istəyirdi. Nəhayət, 1920-ci il avqustun 10-da Paris yaxınlığında Versal sisteminin sonuncu müqaviləsi olan Sevr barış müqaviləsi imzalandı. Müqavilə bir tərəfdə Böyük Britaniya, Fransa, İtaliya, Yaponiya, daşnaq Ermənistan, Belçika, Yunanıstan, Hicaz, Polşa, Portuqaliya, Rumıniya; Serb-Xorvat-Sloven dövləti (Yuqoslaviya) və Çexoslovakiya digər tərəfdə isə Türkiyə olmaqla iki tərəf 185 Yüklə 28,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|