Zġyadxan nəBĠBƏYLĠ

 
65 
düzmək, təyyarə ilə bu sular üzərində uçuş etmək və s. qadağan 
edilir. Sualtı qayıqlar suüstü vəziyyətdə hərəkət etməlidirlər. 
İki və ya bir neçə dövlətin ərazisi ilə, ya da məhdud miq-
darda dövlətlərin sahilləri ilə əhatə olunaraq, bu sahil dövlətləri 
üçün dəniz yolları əhəmiyyətinə malik olan dənizlərə qapalı də-
nizlər  deyilir.  Qapalı  dəniz  olmaq  etibarı  ilə  Xəzər  dənizinin 
sahilləri 5 dövlətə məxsusdur. 
Rusiya Xəzər dənizinin statusuna yenidən baxılması mə-
sələsini  ortaya  atıb.  Həm  də,  Rusiya  BMT-nin  üzvi  olan  bir 
dövlət kimi Azərbaycan Respublikasını mövcud sərhədləri da-
xilində  (su  sərhədləri  ilə  birlikdə)  tanımışdır.  Hazırda  Rusi-
yanın  Xəzərin  statusuna  yenidən  baxılması  məsələsini  qaldır-
ması  əslində  Azərbaycana  ərazi  iddiası  deməkdir.  Azərbaycan 
isə  Dərbəndin  heç  adını  da  çəkmir.  Xəzərə  göl  statusu  SSRİ 
təşkil  edilməmişdən  əvvəl  verilib.  Elə  bu  səbəbdən  də  İranın 
Xəzər  dənizində  donanma  saxlaması  və  ondan  digər  məqsəd-
lərlə istifadə edilməsi qadağan olunmuşdur. Xəzərin status mə-
sələsi  müzakirə  edilərsə,  onda  Azərbaycan  bunun  dəniz  oldu-
ğunu sübut edən başqa hüquqları da tələb etməlidir. Xəzər də-
niz statusu almalıdırsa onun bir başa okean sularına çıxma im-
kanları  olmalıdır.  Onda  Volqa  çayının,  Volqa-Don  kanalının, 
Qara  dənizin,  Azov  dənizinin  də  statusuna  yenidən  baxılmalı-
dır.  Azərbaycan  isə  Xəzər  dənizi  vasitəsi  ilə  dünya  okeanına 
çıxmaq üçün yeni səlahiyyətlər almalıdır. 
Beynəlxalq hüquq və qanunlara görə özgə ərazisini zorla 
işğal  etmək,  digər  dövlətlərin  sərhədlərini  pozmaq,  hər  hansı 
dövlətin  razılığı  olmadan  onun  ərazisindən,  ərazi,  məhəlli  su-
larından  istifadə  etmək  qadağandır.  Azərbaycanın  nə  quru,  nə 
də  su  sərhədlərini  pozmağa  Rusiya  dövlətinin  heç  bir  hüququ 
yoxdur. Xəzər coğrafi təsnifata görə göldür, göl olaraq da qala-
caqdır.  Bu  nə  Rusiyadan,  nə  də  Xəzərin  əhatəsində  olan  digər 
dövlətlərdən asılı deyil. Digər bir məsələ də yaddan çıxmamalı-
dır. İki dövlət arasındakı sərhəd xətti qarşılıqlı razılaşmaya və 

---

 
66 
beynəlxalq dəniz hüququna görə sərhəd boyu axan çaylarda ça-
yın, göllərdə və dənizlərdə isə onların tən ortasından keçməli-
dir.  Burada  da  beynəlxalq  qanun  Azərbaycanın  tərəfındədir. 
Yəni Azərbaycanın Xəzər dənizindəki sərhədi dənizin tən orta-
sından keçən xətlə hüdudlanmalıdır. Bu sərhəd daxilində Xəzə-
rin bütün sərvətləri Azərbaycanındır. 
 
 
7.4. Ərazi sularından istifadənin beynəlxalq  
hüquqi əsasları 
 
Hər  bir  dövlətin  ərazisi  daxilində  yerləşən  bütün  çaylar, 
göllər, boğazlar, daxili körfəzlər aidiyyatlı  dövlətin daxili,  ya-
xud  milli  sularının  tərkib  hissələridir.  Hazırda  bütün  dünya 
dövlətləri bu qaydanı beynəlxalq qanun kimi qəbul ediblər. Bu-
nunla yanaşı dövlət ərazisi tərkibində olub, onun hakimiyyətinə 
tabe  olan  daxili  suların  hüquqi  rejimi  bəzi  hallarda,  həm  də, 
beynəlxalq hüquqa əsaslana bilər. 
Daxili sular, məhəlli sulardan fərqli olaraq, heç bir müs-
təsnalıq  olmadan,  tamamilə  sahil  dövlətlərinin  mühakimə  hü-
ququna  tabedir.  Bu  suların  hüquqi  rejimi  dövlətin  qanunları, 
qaydaları və onun bağladığı beynəlxalq müqavilələrə əsaslana-
raq nizama salınmalıdır. 
SSRİ dövründə bu rejimlə bağlı 1960-cı il Dövlət Sərhə-
dini Mühafızə haqqında əsasnamə, 1968-ci il ticarət üzgüçülü-
yü məcəlləsi, 1964-cü il Gömrük məcəlləsi, 1990-cı il SSRİ və 
mütəffiq respublikaların  Su qanunvericiliyinin  əsasları sənədi-
ni,  1958-ci  il SSRİ Su anbarlarında balıq ehtiyatlarının qorun-
ması  haqqında  əsasnamə  və  s.  sənədləri  göstərmək  olar  ki, 
Azərbaycan Respublikası  hazırda da bu normativ aktlarla işlə-
yir. Deməliyik ki, dövlət öz daxili sularında hər hansı bir xarici 
gəmiçiliyi və balıqçılığı qadağan etmək hüququna da malikdir. 
Digər  tərəfdən,  dövlət  öz  daxili  su  yolları  ilə  xarici  gəmilərin 

---

 
67 
hərəkət  etməsinə  bütün  ölkələr  üçün  eyni  qaydada,  ayrı-seçgi-
lik olmadan icazə verə bilər. Lakin, belə hallarda xarici gəmilər 
sahil dövlətinin qanun və qaydalarını gözləməli, verilmiş xüsu-
si  icazəyə  uyğun  hərəkət  etməlidir.  Bu  qaydaların  özləri  belə, 
daxili  suların  rejiminin  müəyyən  dərəcədə  beynəlxalq  hüquqi 
xarakterli olmasını bir daha təsdiq edir. 
Bir dövlətin digəri ilə həmsərhəd çay, göl və kanallarının 
suları  üzərində  sahil  dövlətlərinin  hakimiyyəti,  onlar  arasında 
bağlanmış  saziş  ilə  müəyyən  olunmuş  sərhəd  xətti  üzrə  ayrıl-
malıdır. Bu sularda gəmi hərəkəti, balıqçılıq və s. məsələlər də 
müvafıq  sazişlər  əsasında  nizamlanır,  saziş  olmadıqda  hər  bir 
sahil dövləti öz hissəsində öz qaydalarını tətbiq edir. 
Daxili körfəzlər, boğaz, liman suları və s. sahil dövlətinin 
daxili suları hesab olunur. 
1958-ci  ilin  Məhəlli  dəniz  və  bitişik  zolaq  haqqında  Ce-
nevrə sazişinə görə, sahilə doğru quruya girən və dövlətin quru 
ərazisinin  əhatəsində  olan  dəniz  suları  körfəz,  kiçik  körfəz 
(buxta) adlanır. 
Sahilləri bir dövlətə məxsus olub, eni isə həmin dövlətin 
məhəlli sularının enindən ikiqat artıq olmayan, yaxud artıq olsa 
da  həmin  dövlət  üçün  mühüm  iqtisadi,  hərbi  əhəmiyyəti  olan 
körfəz və buxtaların suları da dövlətin daxili suları hesab olu-
nur. Dövlət ərazisinin tərkib hissəsi olan bütün bu suların hüqu-
qi vəziyyəti də həmin dövlətin qanunları ilə müəyyən olunur. 
Sahil  dövlətinin  limanları  hərbi  gəmilərə,  sahil  boyu 
gəmilərinə və ticarət gəmilərinə məxsus limanlara ayrılır. Bun-
lardan  hərbi  limanlar  və  sahil  boyu  gəmiçilik  limanları  xarici 
gəmiçilik üçün qapalı, qalanları isə açıq ola bilər. Digər dövlə-
tin limanında olan xarici gəmilərin daxili qaydaları, əsasən, gə-
mi bayrağı ölkəsinin qanunları ilə tənzimlənir. 
Xarici limanda həmin gəmilərin hüquqi vəziyyəti isə bey-
nəlxalq hüquqi normalarla, habelə ticarət və dəniz üzgüçülüyü 
haqqında müvafıq müqavilələr əsasında fəaliyyət göstərir. Ha-

---