Geog 1 (38-янги). p65

134
Yevrosiyoning siyosiy xaritasi. Materikning siyosiy xaritasida
90 tadan ortiq davlat bor. Maydoniga ko‘ra yirik davlatlardan
Rossiya (maydoni 17,1 mln kv km), Xitoy (9,6 mln kv km),
mitti davlatlardan Vatikan (0,4 kv km), Lixtenshteynni (0,2
ming kv km) ko‘rsatish mumkin. Eng ko‘p sonli aholisi bor
davlatlarga Xitoy (1,35 mlrd dan ortiq), Hindiston (1,3 mlrd ga
yaqin), Indoneziya (259,4 mln), Pokiston (203,4 mln), Bang-
ladesh (162,9 mln), Rossiya (144 mln dan ortiq), Yaponiya
(125,3 mln) kiradi. Bu davlatlarda Yevrosiyo aholisining yar-
midan ko‘p qismi yashaydi.
Yevrosiyo siyosiy xaritasining shakllanishi uzoq davom etgan
tarixiy jarayon bo‘lib, unda jamiyatning rivojlanishi aks etadi.
Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Aholi zichligi, irqlar, yevropeoid, germanlar, slavyanlar,
romanlar, hindlar, turklar, siyosiy xarita.
Nazorat uchun savollar
1. Materikda irqlar qanday tarqalgan?
2. Aholi zichligining sababi nimada? Aholi qayerlarda zich?
Amaliy topshiriqlar
1. Maydoniga, aholisining soniga ko‘ra 10 ta yirik va 5 ta
mitti davlatni daftaringizga yozing va yozuvsiz xaritaga
tushiring, xaritadan ularning  poytaxtlarini bilib oling.
2. Yevrosiyodagi aholi zich joylashgan hududlarni xarita-
dan toping va tahlil qiling.
59- §. Antropogen tabiat
komplekslari
Antropogen tabiat komplekslari. Yevrosiyo hududi qadim-
dan aholi yashab kelgan sivilizatsiya markazlaridan hisoblanadi.
O‘rta dengiz sohillaridagi qadimiy subtropik o‘rmonlar inson

---

135
xo‘jalik faoliyati tufayli kesib yuborildi. Sharqiy Yevropa tekisli-
gidagi qora va kashtan tuproqli dashtlarning 80 % maydoni
o‘zlashtirilgan. Ularning o‘rnida shahar va qishloqlar, bog‘lar va
turli ekin maydonlari kabi antropogen komplekslar hosil bo‘l-
gan. Shuningdek, Mesopotamiya va Buyuk Xitoy tekisliklari,
Hindiston, Yevropa va O‘rta Osiyoning qadimdan o‘zlashtirilib
kelinayotgan hududlarida, tog‘ yonbag‘irlarida antropogen land-
shaftlar barpo etilgan.
Yashash uchun qulay hududlar o‘zlashtirib bo‘lindi. XX asr-
ning ikkinchi yarmidan boshlab o‘rmonlar, cho‘llar va tog‘li
zonalarni o‘zlashtirishga kirishildi. Natijada, antropogen tabiat
kompleksi egallagan maydonlar tobora kengayib bormoqda.
  Tabiatni muhofaza qilish maqsadida Yevrosiyo tabiat zona-
larida va tog‘li o‘lkalarda qo‘riqxonalar, milliy bog‘lar, buyurt-
malar barpo etilgan. Qo‘riqxonalar jamoalarining asosiy maq-
sadi tabiatning betakror joylarini, ajoyib relyef shakllarini, ser-
jilo ma’danlarini, turli-tuman o‘simlik va hayvonot olamini va
boshqa tabiat yodgorliklarini tabiiy holda saqlab qolishdir. Ural
tog‘ida Ilmen, Oltoy, Yevropada Belovej pushchasi, Astraxan,
Osiyoda Chatqol, Issiqko‘l, Barguzin, Taman Negara kabi qo‘-
riqxona va milliy bog‘lar tashkil etilgan.
Ayni paytda, tabiatni asrash, uning resurslaridan oqilona
va tejamkorlik bilan foydalanish masalasiga katta e’tibor be-
rilmoqda.
Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Antropogen tabiat komplekslari, landshaft, qo‘riqxona,
milliy bog‘lar, Belovej pushchasi, Chatqol.
Nazorat uchun savollar
1. Antropogen tabiat komplekslari deganda nimani tushu-
nasiz?
2. Qo‘riqxona, milliy bog‘lar qanday maqsadlarda tashkil
etiladi?

---

136
Amaliy mashg‘ulotlar
1. Yevrosiyoning antropogen tabiat komplekslariga (atlas-
ning 30 — 31- betlaridagi kompleks xaritadan foydala-
nib) tavsif bering.
2. Qo‘riqxona va milliy bog‘larni yozuvsiz xaritaga tu-
shiring.
60-
§.
 Yevrosiyo hududining
tabiiy geografik o‘lkalarga
bo‘linishi
Yevrosiyo materigining kattaligi va geografik o‘rni materik
tabiatining xilma-xilligiga sabab bo‘lgan. Odatda, materik ta-
biatining xilma-xilligi uning hududiy bo‘linishiga asos bo‘ladi.
Tabiiy geografik rayonlashtirish deganda, materiklarni bir-
biridan tabiiy sharoiti bilan farq qiladigan muayyan qismlarga
ajratish jarayoni tushuniladi. Yevrosiyo materigi tabiatini hudu-
diy farqlariga ko‘ra rayonlashtirganda ham kenglik zonalligi,
ham balandlik mintaqalanishiga va uzoqlik bo‘yicha ta’sir etadi-
gan omillarga e’tibor beriladi.
Yevrosiyo materigida bir-birlaridan hududiy farq qiladigan
ko‘plab yirik va kichik o‘lkalar ajratilgan. Yevrosiyo hududi
Shimoliy Yevropa, O‘rta Yevropa, Janubiy Yevropa, Sharqiy
Yevropa, G‘arbiy Sibir, Sharqiy Sibir, Uzoq Sharq, Janubi-
g‘arbiy Osiyo, Old Osiyo, O‘rta Osiyo, Markaziy Osiyo, Shar-
qiy Osiyo, Janubiy Osiyo, Janubi-sharqiy Osiyo kabi 14 ta yirik
tabiiy geografik o‘lkalarga bo‘lingan (23- rasm).
O‘zbekiston joylashgan O‘rta Osiyo o‘lkasi o‘zining takror-
lanmas tabiati bilan alohida ajralib turadi. O‘rta Osiyo tabiatini
atroflicha o‘rgangan rus olimi I. V. Mushketov „Turkiston“
nomli kitobida bu o‘lkani „Yevrosiyo materigining ichidagi
o‘ziga xos noyob tabiatli go‘zal materikdir“, deb baho bergan.
O‘rta Osiyo va O‘zbekiston tabiati haqida 7- sinfda bilib olasiz.

---

137
23-
rasm. 
Yevrosiyoning tabiiy geografik o‘lkalari.
I.
Shimoliy Y
evropa
II.
O‘rta Y
evropa
III.
Janubiy Y
evropa
IV
.
Sharqiy Y
evropa
V
.
G‘arbiy Sibir
VI.
Sharqiy Sibir
VII.
Uzoq Sharq
VIII.
Janubi-g‘arbiy Osiyo
IX.
Old Osiyo
X
.
O‘rta Osiyo
XI.
Markaziy Osiyo
XII.
Sharqiy Osiyo
XIII.
Janubiy Osiyo
X
IV
.
Janubi-sharqiy Osiyo

---