48
48
balandligiga boglik ravishda kirgok yakinida kurfazlar, limanlar va lagunalarni xosil kiladi va keng
sayozliklarni dengizdan ajratib kuyadi.
Liman va lagunalardagi uziga xos rejim chukindi yotkizish jarayoniga ta`sir kursatadi.
Chukurligi sayoz bulgan katta yuzalar buglanishning kuchli bulishiga olib keladi va suvda tuzning
ortishiga sabab buladi. Masalan Kora-Bogaz-Gol lagunasida suvining shurligi Kaspiy dengizi suvining
shurligiga nisbatan 20 marta ortik buladi.
Laguna yotkiziklari asosan ikki xil buladi. Kirgok buylab chiganokli kumlar, tuzlar va gipslar
yotkiziladi, markaziy kismida organizm koldiklari bilan tuyingan illar yotkiziladi.
Laguna yotkiziklari uzining xosil bulish xususiyatlariga kura dengiz fatsiyasidan kontinental
fatsiyaga utuvchi xisoblanadi.
6-Mavzu. Kul va botkokliklarning geologik ishi
Suv bilan tuldirilgan okean, dengiz va kurfazlar bilan boglanmagan xavzalar kullar deyiladi.
Kullarning ishgol kilgan maydoni bir necha gektardan un ming kvadrat kilometrlargacha, chukurligi
esa 10 sm-lardan bir necha ming metrlargacha uzgarib turishi mumkin. Kullar turli balandliklarda
joylashadi. Masalan, Kaspiy kuli-dengizi dengiz satxidan 28 metr pastda va Pomirdagi Sarez,
Yashilkullari esa dengiz satxidan 3600 metr balandlikda joylashgan.
Kullarning maydoni, chukurligi va joylashishi buyicha bir-biridan fark kilishi kul
chukurliklarining xosil bulishi xilma-xilligi bilan boglik. Kul kotlovanlari tektonik jarayon,
muzliklarning faoliyatidan, uchgan vulkonlar krateri, daryoning uzanlarida va dengizning faoliyatidan
xosil bulishi mumkin.
Kullar suvining almashish xarakteriga kura okar va okmas kullarga blulinadi. Okar kullarda
suvining tuz tarkibi doimiy uzgarmas buladi. Okmas kullarda suvlarining tuz tarkibi, daryoning
kuyilish joyidan uzoklashgan sari uzgarib boradi. Masalan Balxash kulida Ili daryosining kuyilgan
erida suv chuchuk, shimoliy va sharkiy kismida esa shur. Kullardagi faoliyat dengiz faoliyati bilan
uxshashdir. Fakat geologik jarayonlarning kullardagi kulami nisbatan kichikdir. Kullarda xam
dengizga uxshash daryo suvi tashib keltirilgan chukindilar bilan bir katorda kimyoviy yoki
biokimyoviy chukindilar yotkiziladi. Okmas kullarda buglanish ta`siridan kup mikdorda kimyoviy
chukindilar tuplanadi. El`ton va Boskunchok kullarida juda kup xajmda natriy va kaliy tuzlari
tuplangan. Kupincha gips va kal`tsit, ayrim vaktlarda temir rudasi minerallari va boksitlar yotkiziladi.
Organik chukindilardan kullarda chiganokli oxaktoshlar va diatomitlar yotkizilgan buladi.
Kullar uchun mexanik chukindilardan tashkari organik il-sapropellar xarakterlidir. Ulik
organizmlar, kul tagiga yotkizilib buziladi va kislorodsiz sharoitda chiriydi uglevodorodga boy organik
ilni xosil kiladi.
Botkoklik yotkiziklari. Kupgina botkokliklar kullardan xosil bulgan. Kullarning sayoz
kismida suvsevar usimliklar xosil buladi. Ulayotgan usimliklar suv ostiga chukadi va asta-sekin chiriy
boshlaydi. Kulning asta-sekin sayozlanib borishi bilan usimliklar kirgokdan kul markaziga karab
surilib boradi. Kul tagiga chukib asta-sekin kulni tuldirib boradi va botkoklikni xosil kiladi.
Botkokliklar er osti suvlari satxining xar doim yoki uktin-uktin kutarilib turishi xisobiga xam
xosil buladilar.
Botkokliklar ozukalanish sharoitiga va usimliklarning turiga kura balandlik erlardagi va
pastkam erlardagi turlariga bulinadi (23-rasm).
Pastkam erlardagi botkokliklar er rel`efining chukurlashgan kismlarida joylashadi va yassi
yoki bukilgan yuzaga ega buladi. Ularning ozukalanishida atmosfera yoginlaridan tashkari sizot va
daryo suvlari katnashadi. Xosil bulgan torf jinslari kam kaloriyali va uzidan kup kul ajratadi.
Balandlik erlarda joylashgan botkokliklar junlarda joylashadi va kabargan yuzaga ega buladi.
Ular asosan atmosfera yoginlari xisobiga ozukalanadi. Atmosfera yoginlari chuchuk bulganligi uchun
bunday botkokliklarda asosan zamburuglar usadi. Zamburuglarning chirishidan xosil bulgan torflar
yukori kaloriyali va kam kul xosil kiladigan buladi.
Birinchi va ikkinchi tur botkokliklaridan tashkari oralik toifadagi botkokliklar xam mavjud.
Ularga pastkam va balandlik erlarga joylashgan botkokliklarning xususiyatlari xarakterlidir.
49
49
23-rasm . Ozukalanish sharoitiga kura botkoklik turlari
A- dungliklarda joylashgan botkokliklar;
B-pastkamliklarda joylashgan botkokliklar;
V-oralik rel`efga joylashgan botkokliklar.
50
50
6-Bob. Geoxronologiya. er pustining rivojlanish tarixi tugrisidagi asosiy ma`lumotlar.
Geologik xaritalar va kesimlar
1-Ma`ruza er pustining geologik tarixini urganish usullari
2-Ma`ruza Geologik xaritalar va kirkimlar
Nazorat uchun savollar
1-Mavzu. er pustining geologik tarixini urganish usullari
er pusti xosil bulgan vaktidan boshlab uning rivojlanish tarixi va konuniyatlarini tarixiy
geologiya fani urganadi. er pustining rivojlanish tarixini urganish kuruvchilar uchun nixoyatda muxim
bulgan tog jinslarining xossalarini, ularning yotish va tarkalish sharoitlarini aniklashga imkoniyat
yaratadi.
Tarixiy geologiya fanining asosiy vazifalaridan biri tog jinslarini, xosil bulish vakti buyicha
tartibga keltirib geologik xodisalarning sodir bulish tartibini urnatish (geoxronologiya) dan iboratdir.
Geoxronologiya nisbiy va mutlak turlarga bulinadi.
Nisbiy geoxronologiya tog jinslari xosil bulishining va geologik xodisalarning nisbiy
uzluksizligini, mutlak geoxronologiya esa, u yoki bu geologik xodisalar va tog jinslari kachon xosil
bulganligini aniklashga va vakt birligida ifodalashga imkon beradi.
Tog jinslarining nisbiy yoshini aniklash uchun jinslarning tarkibi, tuzilishi, katlamlanish tartibi,
yotish sharoiti, katlam yigindilarining xususiyatlari, uziga xosligi, fizik xossalari, xayvon va usimlik
koldiklarini urganishga asoslanadi.
Shunga muvofik tog jinslarining nisbiy yoshini aniklashning bir necha usullari mavjud.
Stratigrafiya usuli tog jinslarining nisbiy yoshini aniklash uchun ularning katlamlanish
tartibining ketma-ket, uzluksiz sodir bulishiga asoslanadi, ya`ni xar bir ostki katlam undan yukorida
joylashgan katlamga nisbatan kadimiy xisoblanadi. Bu usul katlamlarning yotish sharoiti uzgarmagan
xolda bulgan maydonlarda kullanilishi mumkin.
Tektonik xarakatlar faol rivojlangan xududlarda, ya`ni jins katlamlari burmalangan, uzilgan,
surilgan erlarda bu usuldan foydalanish murakkablashadi.
Petrografik usul tog jinslarining mineral tarkibini urganishga asoslanadi. Agar geologik
kesimlarda bir xil mineral tarkibga, strukturaga, teksturaga, xosil bulish sharoitiga ega bulgan jinslar
kuzatilsa, (masalan, oxaktosh yukorisida gillar, gillar ustida alevrolitlar va x.k.) bu tog jinslarini bir
vaktda (bir tarixiy davrda) xosil bulgan deb xisoblash mumkin. Bu usul bir-biriga yakin joylashgan
kesimlarda yaxshi natija beradi. Uzok masofada joylashgan kesimlarda teng yoshdagi jinslar xosil
bulish sharoitiga kura turlicha xususiyatlarga ega bulishi mumkin. Bundan tashkari turli yoshdagi tog
jinslari bir xil petrografik tarkibga ega bulishlari mumkin, chunki er yuzida turli davrlarda uxshash
sharoitlar kaytarilishi mumkin. Okibatda esa tog jinslarida uxshash belgilar xosil bulishi mumkin. Bu
usuldan magmatik va metamorfik jinslarining nisbiy yoshini aniklashda xam foydalaniladi. Tektonik
usulning asosida tektonik xarakatlar katta maydonlarda bir vaktda sodir buladi degan tushuncha yotadi.
Katta kalinlikdagi jins katlamlari orasida bir-birlaridan nomuvofik yotish burchaklari bilan fark
kiladigan kichik katlamchalar ajratiladi.
Sungra turli kesimlarda, teng yoshli, yotish burchaklari nomuvofik kalin katlamlar orasida
kichik katlamchalar ajratilishi (24,25-rasmlar) mumkin. Bular teng yoshdagi jinslar deb xisoblanadi.
Lekin oxirgi ma`lumotlarga kura tektonik xarakatlar bir vaktda sodir bulmasligi va turlicha tezlikga
ega ekanligi aniklangan.
Natijada jins katlamlari er yuziga turli joylarda va turli vaktlarda chikadi, turli darajada
yuviladi, sungra esa bu erlarning bukilishi natijasida turli yoshdagi chukindi jinslar yotkiziladi, ya`ni
chukindi yotkizish yuzasi xamma erda teng yoshda bulmaydi. erlarning kaytadan bukilishi katta
maydonlarda bir vaktda sodir bulmaydi, ya`ni chukindi yotkizish xam xar xil vaktda
boshlanadi.