TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI ANDIJON FAKULTETI
MENEJMENT YO’NALISHI 60/23 GURUHI 1-BOSQICH TALABASI
Falsafa fanidan “Globallashuv va barqaror taraqqiyot falsafasi” mavzusida
2- oraliq nazorat ishi
Bajardi: Umarova F
Tekshirdi: Suyarov Z
Andijon 2023y
Reja:
1.Globallashuv tushunchasi va mazmuni.
2. Globallashuv hodisasi va mohiyati.
3. Barqaror tarqqiyot falsafasining mohiyati.
4.Foydalanilgan adabiyotlar.
Globallashuv — bu butun dunyo boʻylab iqtisodiy, siyosiy, madaniy va
diniy integratsiya va birlashish jarayonidir.Globallashuv — bu xalqaro mehnat
taqsimoti, iqtisodiy va siyosiy munosabatlar tizimi orqali bir-biri bilan bogʻlangan
milliy iqtisodiyotlar majmui sifatida tushuniladigan, jahon iqtisodiyoti tarkibini
oʻzgartirish jarayonlarining oʻziga xos xususiyatlaridan biridir.Transmilliylashtirish
va mintaqaviylashtirish asosida iqtisodiyotning chambarchas bogʻliqligi
hisoblanadi. Shu asosida yagona jahon tarmogʻi, bozor iqtisodiyoti, geoiqtisodiyot
va uning infratuzilmalari shakllanmoqda, koʻp asrlar davomida xalqaro
munosabatlarning asosiy xarakteri boʻlib kelgan davlat suvereniteti[2] taʼsirining
pasayishi sodir boʻlmoqda. Globallashuv jarayoni bu davlat tomonidan
shakllantirilgan bozor tizimlari evolyutsiyasining natijasidir.Buning asosiy natijasi
— global mehnat taqsimoti, kapital, mehnat, ishlab chiqarish resurslarining
dunyoviy miqyosdagi migratsiyasi (shuningdek, qoida tariqasida, kontsentratsiya),
qonunchilikni, iqtisodiy va texnologik jarayonlarni standartlashtirish, shuningdek,
turli mamlakatlar madaniyati bir-biriga yaqinlashishi hamda birlashishidir.
Globallashuv tizimli xususiyatga ega, yaʼni jamiyat hayotining barcha sohalarini
qamrab oluvchi obyektiv jarayondir. Globallashuv natijasida dunyo oʻzining barcha
subyektlari bilan bogʻlanib, tobe boʻlib bormoqda. Bir guruh davlatlar uchun
umumiy boʻlgan muammolar sonining koʻpayishi va birlashtiruvchi subyektlarning
soni va turlarining kengayishi mavjud.
Globallashuvning kelib chiqishi haqidagi qarashlar doimo munozarali boʻlib
kelgan. Tarixchilar bu jarayonni kapitalizmning rivojlanish bosqichlaridan biri deb
hisoblaydilar. Iqtisodchilar bu jarayonni moliya bozorlarining transmilliylashuvidan
ekanligini taʼkidlab kelishmoqda. Siyosatshunoslar demokratik tashkilotlarning
keng tarqalishiga urgʻu berishadi. Madaniyatshunoslar globallashuvning namoyon
boʻlishini madaniyatning gʻarbiylashuvi, jumladan, Amerika iqtisodiy ekspansiyasi
bilan bogʻlashadi. Globallashuv jarayonlarini tushuntirishda axborot texnologiyalari
yondashuvlari mavjud. Siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy-madaniy globallashuv bir-
biridan farq qiladi. Mintaqaviylashtirish globallashuv subyekti boʻlib, texnologik va
iqtisodiy rivojlanishning jahon qutblarini shakllantirishda kuchli kumulyativ samara
beradi.Shu bilan birga, „globallashuv“ soʻzining kelib chiqishining oʻzi shuni
koʻrsatadiki, bu jarayonda yetakchi rolni maʼlum tarixiy bosqichlarda sodir boʻlgan
xalqaro savdoning jadal oʻsishi egallaydi. Birinchi marta „globallashuv“ soʻzini
(„jiddiy xalqaro savdo“ degan maʼnoni anglatadi) 1850-yillarning oxirida Fridrix
Engelsga yozgan maktublaridan birida Karl Marks ishlatgan. deb yozgan edi: „Endi
jahon bozori haqiqatan ham mavjud. Kaliforniya va Yaponiyaning jahon bozoriga
chiqishi bilan globallashuv amalga oshdi“.
Globallashuv jarayonlarida xalqaro savdoning xuddi shunday yetakchi roli,
Marks davrida boshlangan oldingi globallashuv 1930-yillarda, barcha rivojlangan
davlatlar qattiq protektsionizm siyosatiga oʻtgandan soʻng yakunlanganidan dalolat
beradi. xalqaro savdoning keskin qisqarishi.Globallashuvning baʼzi xususiyatlari
antik davrlarda paydo boʻlgan (Iskandar Zulqarnayn, Ellinizm). Shunday qilib, Rim
imperiyasi Oʻrta er dengizi ustidan oʻzining gegemonligini tasdiqladi, bu esa turli
madaniyatlarning chuqur oʻzaro bogʻlanishiga va Oʻrta er dengizida mintaqalararo
mehnat taqsimotining paydo boʻlishiga olib keldi.Globallashuvning kelib chiqishi
12-13-asrlarda, Gʻarbiy Yevropada bozor (kapitalistik) munosabatlarining
rivojlanishi bilan bir vaqtda, Yevropa savdosining jadal oʻsishi va „Yevropa jahon
iqtisodiyoti“ shakllanishi. (Vallershteyn taʼrifiga muvofiq) boshlandi. XIV-XV
asrlarda biroz pasayishdan keyin.
Bu jarayon 16—17-asrlarda ham davom etgan. Ushbu asrlarda Evropada
barqaror iqtisodiy oʻsish navigatsiya va geografik kashfiyotlar muvaffaqiyati bilan
birlashtirildi. Natijada portugal va ispan savdogarlari butun dunyoga tarqalib,
Amerikani mustamlaka qilishga kirishdilar. 17-asrda Osiyoning koʻplab davlatlari
bilan savdo qiluvchi Gollandiya Ost-Hind kompaniyasi birinchi haqiqiy transmilliy
kompaniya boʻldi. 19-asrda jadal sanoatlashtirish Yevropa davlatlari, ularning
mustamlakalari va Qoʻshma Shtatlar oʻrtasida savdo va investitsiyalarning
koʻpayishiga olib keldi.
20-asrning birinchi oʻn yilliklarida globallashuv jarayonlari davom etdi, hatto
Birinchi jahon urushi ham oldini ololmadi. Umuman olganda, 1815-yildan 1914-
yilgacha boʻlgan davrda Yevropa davlatlarining umumiy eksporti taxminan 40
baravar oshdi. Ammo xalqaro savdoning oʻsishi 1920-yillarda, hatto Gʻarbiy
Yevropa mamlakatlari tashqi savdosini biroz erkinlashtirish sodir boʻlgan davrda
ham davom etdi. Xalqaro savdodagi keskin tanazzul va globallashuvning qisqarishi
1930-yillarda Buyuk Depressiya boshlanganidan va 1930—1931-yillarda yetakchi
Gʻarb kuchlarining kiritilishidan keyin sodir boʻldi. yuqori import bojlari.
Ikkinchi jahon urushidan keyin globallashuv jadal sur’atlar bilan qayta
boshlandi. Unga texnologiyani takomillashtirish yordam berdi, bu esa dengiz, temir
yoʻl va havo qatnovlarini tezlashtirishga, shuningdek, xalqaro telefon xizmatining
mavjudligiga olib keldi. Masalan, amerikalik tadbirkor Malkolm Maklin (inglizcha:
Malcom McLean) va muhandis Keith Tantlinger[en] 1956-yil aprel oyida birinchi
yuk tashish bilan zamonaviy intermodal konteyner tizimini ishlab chiqdilar.
Tovarlarni yuklash narxi bir tonna uchun 6 dollardan 0,16 dollargacha kamaydi.
1947-yildan boshlab Tariflar va Savdo boʻyicha Bosh kelishuv (GATT), yirik
kapitalistik va rivojlanayotgan mamlakatlar oʻrtasidagi bir qator kelishuvlar xalqaro
savdodagi toʻsiqlarni bartaraf etishda ishtirok etdi. Ammo bu yoʻnalishdagi haqiqiy
yutuq „Kennedi raundi“ dan (1964—1967-yillarda GATT doirasidagi bir qator
xalqaro konferensiyalar) keyin sodir boʻldi. Iqtisodiyot tarixchisi P. Barok
yozganidek, „Gʻarbiy Yevropada savdoning haqiqiy erkinlashuvi Kennedi
raundidan keyin sodir boʻldi“.1995-yilda GATTning 75 aʼzosi Jahon savdo
tashkilotini (JST) tuzdilar.Yirik mintaqaviy iqtisodiy integratsiya zonalari ham
mavjud. 1992-yilda Yevropa Ittifoqi Maastrixt kelishuvlari bilan yagona iqtisodiy
hududga aylandi. Bu makon bojxona toʻlovlarini bekor qilishni, ishchi kuchi va
kapitalning erkin harakatlanishini, yevroga asoslangan yagona pul tizimini nazarda
tutadi. Shimoliy Amerika erkin savdo hududi aʼzolari: AQSh, Kanada va Meksika
oʻrtasida kamroq integratsiya kuzatiladi. Sobiq Sovet respublikalarining aksariyati
Mustaqil Davlatlar Hamdoʻstligi parchalanganidan keyin unga qoʻshildi va umumiy
iqtisodiy makon elementlarini taʼminladi.
Falsafa va hozirgi zamon. Falsafa nafaqat insonning azaliy muammolari va
g‘am-tashvishlarini, balki uning so‘nggi yillarda fan-texnika taraqqiyoti ta’sirida
tobora jadalroq sur’atlarda, shu jumladan dunyo miqyosida o‘zgarayotgan real
hayoti kundalik amaliyotini ham aks ettiradi. SHu munosabat bilan yuzaga
kelayotgan yangi hodisalar, g‘ayrioddiy qiyinchiliklar va alohida sharoitlar
olimlarning ham, faylasuflarning ham e’tiborini tortmoqda.Bunda falsafaning
fandan ustunligi shundaki – u o‘z xulosalarida tafsilotlar va muayyan dalillarga
mahkam yopishib olmaydi, ayrim, uzuq-yuluq va o‘tkinchi narsalarni osongina
chetlab o‘tadiki, bu unga asosiy e’tiborni ishning mohiyatiga qaratish,
rivojlanishning eng muhim omillari va asosiy jarayonlarini qayd etish imkonini
beradi. Falsafaning mazkur fazilatlari insonning ijtimoiy munosabatlar tizimida yoki
«jamiyat-tabiat» tizimida yuzaga kelayotgan murakkab, kompleks vazifalarni hal
qilishga majbur bo‘layotgan hozirgi sharoitlarda alohida ahamiyat kasb etadi. SHu
munosabat bilan falsafiy tahlilning, muhim narsalarni ikkinchi darajali narsalardan,
qonuniy narsalarni tasodifiy narsalardan farqlash, tarixiy rivojlanishda ob’ektiv
jarayonlarning sub’ektiv omillardan farqi kabi usullari va metodlari hozirgi zamonda
insoniyat duch kelgan olamshumul muammolarni nazariy anglab etish va amalda
bartaraf etish uchun ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi.
Globallashuv hodisasi. Hozirgi davr haqida aniqroq tasavvur hosil qilish
uchun XX asr boshigacha jahon tarixi asosan mustaqil rivojlangan va bir-biriga
jiddiy ta’sir ko‘rsatmagan sivilizatsiyalardan iborat bo‘lganini nazarda tutish
muhimdir. Hozirgi zamonda dunyo so‘nggi yuz yillik ichida yuz bergan jamiyat
hayoti barcha jabhalarining faol integratsiyalashuvi natijasida sezilarli darajada
o‘zgardi va yaxlit bir butun organizmga aylandi. Buning oqibati o‘laroq, ayrim
xalqlar va butun insoniyatning ijtimoiy ongida global jarayonlar va ularning ta’sirida
yuzaga kelgan umumiy (dunyo miqyosidagi) muammolar bilan belgilangan jiddiy
o‘zgarishlar yuz bera boshladi. Jahon hamjamiyati o‘z rivojlanishining yangi
bosqichiga qadam qo‘ygani, u avvalgi bosqichlardan nafaqat o‘zgarishlar miqyosi,
balki faollik darajasi va universal xususiyati bilan ham farq qilishi ayon bo‘ldi.
Bu o‘zgarishlarning butun majmui, shuningdek ularning sabablari 1990-yillarda
globallashuv (lot. globus – er kurrasi) deb nomlandi. Globallashuv jamiyat
hayotining turli jabhalarida butun Er sayyorasi uchun yagona bo‘lgan tuzilmalar,
aloqalar va munosabatlarning shakllanishi, universallashuv jarayonidir. SHuningdek
globallashuv global makonning tutashligi, yagona jahon xo‘jaligi, umumiy ekologik
o‘zaro aloqadorlik, global kommunikatsiyalar va shu kabilar bilan tavsiflanadi.
Globalistika. Jahon rivojlanishining eng yangi tendensiyalarini anglab etish
borasidagi ko‘p sonli sa’y-harakatlar globallashuv jarayonlarining mohiyati,
tendensiyalari va sabablarini, ular ta’sirida yuzaga kelayotgan global muammolarni
aniqlash va bu jarayonlarning oqibatlarini anglab etishga qaratilgan fanlararo ilmiy
tadqiqotlar sohasi – globalistika paydo bo‘lishiga olib keldi. Kengroq ma’noda
«globalistika» atamasi globallashuvning turli jihatlari va global muammolarga oid
ilmiy, falsafiy, madaniy va amaliy tadqiqotlarni, jumladan ularning natijalarini,
shuningdek ularni ayrim davlatlar darajasida ham, xalqaro miqyosda ham iqtisodiy,
ijtimoiy va siyosiy jabhalarda amalga joriy etish borasidagi amaliy faoliyatni
ifodalash uchun qo‘llaniladi.
SHuni ta’kidlash lozimki, globalistika odatda ilmiy bilimning tabaqalanishi
natijasida yoki turdosh fanlar tutashgan joyda paydo bo‘ladigan ayrim fanlar
qatoriga kirmaydi. Uning vujudga kelishi zamirida qarama-qarshi jarayonlar –
hozirgi zamon faniga xos bo‘lgan integratsiyalashuv jarayonlari yotadi. Globalistika
tadqiqotlar va bilishning shunday bir jabhasiki, bu erda turli fanlar bir-biri bilan
uzviy aloqada, har biri o‘z predmeti va metodi nuqtai nazaridan, globallashuvning
turli jihatlarini tahlil qiladi, global muammolarni bir-biridan alohida va yaxlit tizim
sifatida o‘rganib, ularning echimlarini taklif qiladi.
Globalistika mustaqil ilmiy yo‘nalish va ijtimoiy amaliyot sohasi sifatida
1960-yillarning oxirlarida shakllana boshladi, lekin uning paydo bo‘lishi uchun
ob’ektiv asoslar ancha oldin yuzaga kelgan edi.Global jarayonlarning shakllanish
tarixi. Hozirgi globallashuv jarayonlarining ilk nishonalariga XV asr oxirlaridan
boshlab duch kelish mumkin, XIX asr boshiga kelib esa u amalda real shakl-
shamoyil kasb etdi. Bu pirovardida yagona geografik, ma’lum darajada iqtisodiy va
siyosiy jahon maydoni shakllanishiga olib kelgan Buyuk geografik kashfiyotlar yuz
bergan davr edi. Ayni shu davrda dunyoni tushunishga nisbatan geotsentrik
yondashuvlar geliotsentrik yondashuvlarga o‘rin bo‘shatdi, insoniyat esa, nihoyat,
kun va tunning almashishini to‘g‘ri talqin qilishga muvaffaq bo‘ldi. Fan falsafadan
ajralib chiqib, bilimlar to‘planishi va texnikaning rivojlanishiga kuchli turtki berdi,
fan-texnika taraqqiyoti va sanoat inqilobi yuz berishiga sabab bo‘ldi. So‘nggi zikr
etilgan voqealar pirovard natijada insonning tabiatni o‘zgartiruvchi imkoniyatlari va
uning atrof muhit bilan munosabatini butunlay o‘zgartirdi.
Yer kurrasi shar (globus) ko‘rinishida ekanligini nazariy va amaliy jihatdan
isbotlab insoniyat o‘z tarixida birinchi bo‘lib savdo-sotiq sohasida dunyo darajasiga
chiqdi va dunyo miqyosida xalqaro munosabatlarga asos soldi. Ayni shu davrda ilk
transmilliy savdo kompaniyalari vujudga keldi. Tez orada ularning faoliyati sof
savdo chegarasidan tashqariga chiqdi va ular qullarni qo‘lga kiritish va ularni
ekspluatatsiya qilish, bosib olingan hududlarda plantatsiyalar va manzilgohlar barpo
etish jarayonida ishtirok eta boshladi, nihoyat, o‘z davlatlari amalga oshirayotgan
mustamlakachilik siyosatining asosiy ijrochisiga aylandi.Bularning barchasi jiddiy
migratsiya jarayonlari yuz berishiga ham sabab bo‘ldi; xususan, mustamlakachilar
qora tanli qullarni Afrikadan Amerikaga ommaviy tarzda tashib keltira boshladilar
va shu tariqa uning demografik tarkibini butunlay o‘zgartirdilar. Shuning o‘ziyoq
globallashuv turli xalqlarning iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayoti bilan
avvalboshdan uzviy bog‘liq bo‘lgan, degan xulosaga kelish imkonini beradi.
XVII asr boshlariga kelib sharq va g‘arb savdogarlari ulkan hududlarni
o‘zlashtirdilar va deyarli butun dunyo bo‘ylab joylashdilar. SHu tariqa ular insoniyat
tarixida birinchi bo‘lib yagona global iqtisodiy va siyosiy tizimning zaruriy
asoslarini yaratdilar va mazkur tizim shakllanishi uchun zamin hozirladilar.Shunday
qilib, XV-XVI asrlarda yuz bergan buyuk geografik kashfiyotlar jahon tarixining
rivojlanish jarayonida tub burilish yasadi va «Evropa siyosatining keskin, misli
ko‘rilmagan darajada kengayishiga olib keldi. Dunyo chegaralari muayyan darajada
kengaydi. Endilikda Evropa mamlakatlari o‘rtasidagi turli ziddiyatlarga
mustamlakalar uchun kurashda raqobat ham qo‘shildi»1. SHu tariqa yangi xalqaro
iqtisodiy va siyosiy munosabatlarga, turli madaniyatlarning o‘zaro ta’siriga va
G‘arbiy Evropa dengiz davlatlarining o‘zlari kashf etgan er kurrasining turli
hududlaridagi ekspansiyasiga asos solindi.
Fundamental globallashuv dunyo miqyosidagi aloqalar, tuzilmalar va
munosabatlar yuzaga kelishi bilan bog‘liq. Mazkur jarayonlar natijasida dunyo
o‘zining deyarli barcha jihatlarida yaxlit bir butun organizm sifatida uzil-kesil
shakllandi. Fundamental deb nomlanuvchi bunday globallashuvning ilk alomatlari
XIX asrning ikkinchi yarmida paydo bo‘ldi, XX asr o‘rtalariga kelib esa u to‘la
darajada borliqqa aylandi.Ayni shu davrda dunyoni iqtisodiy bo‘lib olish yakunlandi
va buning natijasida turli mamlakatlar va xalqlarning kuchayib borayotgan o‘zaro
bog‘liqligidan kelib chiqadigan mutlaqo yangicha tusdagi keskin xalqaro
muammolar yuzaga keldi. Bu jarayonlar nafaqat iqtisodiyot, siyosat va ijtimoiy
hayotni, balki aloqa va kommunikatsiya vositalarini, shuningdek ma’naviy jabha –
madaniyat, fan va falsafani ham qamrab oldi. Turli-tuman xalqaro tashkilotlar,
forumlar, s’ezdlar, kongresslar vujudga kela boshladiki, bunga o‘sha davrda aloqa
va ommaviy kommunikatsiya vositalarining faol rivojlanishi ham imkoniyat yaratdi.
SHunday qilib, amalda butun dunyo kuchli davlatlar va yirik monopoliyalar
o‘rtasida keskin kurash va ta’sir doiralarini bo‘lib olish maydoniga aylandi va bu
pirovardda Birinchi jahon urushi boshlanishiga olib keldi. Bu urushda jahonning
ko‘p sonli xalqlari bevosita yoki bilvosita ishtirok etdi, chunki shu davrgacha dunyo
miqyosida yuzaga kelgan iqtisodiy va siyosiy bog‘liqlik sayyoraning birorta ham
yirik davlatiga urushdan yoki hech bo‘lmasa uning ta’siri va oqibatlaridan butunlay
chetlashish imkonini bermas edi. Bu mazkur davrdan e’tiboran tarix faqat Evropa
tarixi yoki, aytaylik, alohida Xitoy, Rossiya, Amerika, G‘arb, SHarq tarixi
bo‘libgina qolmasdan, insoniyat tarixiga, ya’ni tom ma’nodagi jahon tarixiga ham
aylanganidan dalolat beradi.
1918-yilda Birinchi jahon urushining tugashi xalqaro maydonda
kuchlarning yangicha nisbati yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi va turli davlatlarning
urushdan keyingi munosabatlari, manfaatlari va qarama-qarshiliklarini yanada
tarangroq tugunga bog‘lagan oqibatlarga olib keldi, shu tariqa butun dunyoni barcha
asosiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha jahon hamjamiyatiga aylantirdi. Pirovardda Birinchi
va Ikkinchi jahon urushlari oralig‘idagi davrda globallashuv jarayonlari yanada
bo‘rtibroq namoyon bo‘ldi. Bu davrda, globallashuvning asosiy beligilari:
a) biosferaga antropogen ta’sirning kuchayishi va insonning real «geologik kuch»ga
aylanishi;
b) ommaviy madaniyat, avvalo kino, musiqa, adabiyot, keng iste’mol mollari ishlab
chiqarish sohasida faol rivojlana boshlashi;
v) televizorning ixtiro etilishi, vaqt o‘tishi bilan u ommaviy madaniyatning asosiy
targ‘ibotchisiga va globallashuv ramziga aylanishi;
g) makon va vaqtni ilk bor insonning kundalik hayoti ko‘rsatkichlariga qadar uzil-
kesil «qisqartirgan» havo kemalarida qit’alararo qo‘nmay, to‘g‘ri uchib
o‘tishlarlarda namoyon bo‘ldi.Ammo echilmagan ziddiyatlar va umumiy
bog‘liqlikning kuchayishi insoniyat tarixidagi eng katta va davomli urush – Ikkinchi
jahon urushi boshlanishiga olib keldi. Bu safar dunyo miqyosidagi urushda Er
aholisining to‘rtdan uch qismi ishtirok etdi, Birinchi jahon urushiga qaraganda bir
necha baravar ko‘proq qurbonlar berildi.
Dunyo miqyosidagi jarayonlarning globallashuvi nuqtai nazaridan bu
urushlarning ikkalasi ham amalda ayni bir global urushning turli bosqichlari edi.
Ularning o‘rtasidagi farq faqat miqdor ko‘rsatkichlarida ko‘rinadi. Mohiyat e’tibori
bilan, ikkala urush ham ayni bir masalalarni echish – XX asr boshida bo‘lib olingan,
yaxlit va o‘zaro bog‘langan dunyoni qayta bo‘lib olishga qaratilgan edi. Urush olib
borish usullari ham deyarli bir edi, farqi esa, texnik jihozlanish darajasi va miqyosi
Ikkinchi jahon urushida bir necha baravar yuqori, mafkuraviy ta’sir esa avvalgi
urushda yo mavjud bo‘lmagan radio, telefon, yo hali yaxshi rivojlanmagan aviatsiya,
dengiz, temir yo‘l, avtomobil transporti aloqa va kommunikatsiya vositalaridan keng
foydalanish bilan ko‘p karra kuchaytirilishida namoyon bo‘ldi.
Ikkinchi jahon urushi ham, xuddi avvalgi jahon urushidek, urushdan keyingi
dunyoviy tartibning o‘ziga xos xususiyatiga aylangan bir qator olamshumul
oqibatlarga olib keldi. Ularning orasida eng muhimi shu bo‘ldiki, urush mutlaqo
yangi qurol turi (atom va reaktiv qurol) yaratish borasidagi tadqiqotlar va amaliy
ishlarni rag‘batlantirdi. Mazkur davrda ularning ilk namunalari jangovar sinovdan
o‘tkazildi va insoniyatga butun dunyoni xarobazorga aylantirish va barcha tirik
mavjudotlarni qirib tashlash uchun cheksiz imkoniyatlar yaratdi. Fan-texnika
taraqqiyotining ayni shu yutuqlari keyinchalik «sovuq urush» davrida avj olgan
qurollanish poygasining mohiyati va mazmunini belgilab berdi va sayyoramizning
nozikligi va makonda tutashligini amalda namoyish etdi.
Ikkinchi jahon urushining boshqa bir oqibati jamiyat hayotining ijtimoiy-
siyosiy sohasida yuzaga keldi va u turli-tuman xalqaro tashkilotlarning mislsiz
darajada o‘sishida namoyon bo‘ldi. Ularning orasida Birlashgan Millatlar Tashkiloti
(BMT), hech shubhasiz, ajralib turadi. Evropadagi integratsiya jarayonlari ham
urushning tugashi bilan bog‘liq bo‘lib, Buyuk Britaniya bosh vaziri U.CHerchill
Evropa qo‘shma Shtatlarini tuzishga chaqirgan 1946 yilni ularning sanoq boshi deb
hisoblash mumkin.Bosh harbiy jinoyatchilar guruhi va natsistlarning asosiy
tashkilotlari ustidan o‘tkazilgan Nyurnberg sud jarayoni yana bir muhim tadbir va
ayni vaqtda xalqaro munosabatlarni huquqiy tartibga solish sohasida dunyo
miqyosidagi hamkorlikning ilk tajribasi bo‘ldi. Bu jarayon 1945 yil 8 avgustda
g‘olib mamlakatlar – SSSR, AQSH, Buyuk Britaniya va Fransiya tomonidan tashkil
etilgan tarixdagi birinchi Xalqaro harbiy tribunal tomonidan amalga oshirildi va
hozirgi xalqaro sud tizimini tashkil qilish yo‘lidagi muhim qadam bo‘ldi. Ayni shu
davrda liberalizm va demokratiya g‘oyalari dunyo miqyosida keng tarqala boshladi,
ijtimoiy borliq asoslarini, jamiyatning axloqiy negizlari va ijtimoiy rivojlanishning
asosiy tamoyillarini qayta anglab etishga qaratilgan jiddiy tadqiqotlar va nazariy
ishlovlar majmui paydo bo‘ldi.
Globallashuvning serqirraligi. Dunyo miqyosidagi tahdidlar va globallashuv
jarayonlarini aholining keng qatlamlari anglab etishi, shuningdek jahon hamjamiyati
va unga mos keluvchi qadriyatlarga munosabat, madaniyat, turmush tarzining
shakllanishi gldoballashuv serqirraligi bosqichiga xos xususiyat hisoblanadi. 1970-
yillardan globallashuv o‘z rivojlanishining yangi bosqichiga ko‘tarildi va serqirra
tus oldi. Ayni shu davrda axborot-texnologiya inqilobining rivojlanishi jadallashdi,
mif, din, falsafa, fan, ekologiya bilan bir qatorda global ong ijtimoiy ongning yana
bir shakli sifatida paydo bo‘ldi.
Globallashuvning serqirragi jahon bozorini sezilarli darajada o‘zgartirdi, jahon
xo‘jaligi o‘ziga xos xususiyatlarini namoyon etib, milliy xo‘jaliklardan kuchliroq va
muhimroq tus olishiga imkoniyat yaratdi. Quyidagilar globallashuv serqirraligining
muhim xususiyatlari hisoblanadi:
a) «rezonans effekti»ning paydo bo‘lishi, bunda iqtisodiy yuksalishlar yoki
tangliklar bir mamlakatdan u bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan boshqa mamlakatlar va
mintaqalarga o‘tadi;
b) turli tovarlar va xizmatlar jahon bozorlarining yaratilishi;
v) ko‘rsatilgan tovarlar va xizmatlarga jahon narxlarining shakllanishi, ular mazkur
tovarlar va xizmatlar milliy ishlab chiqaruvchilarining siyosatini ko‘p jihatdan
belgilashi.
Iqtisodiyotning internatsionallashuvi va pul rolining unifikatsiyalashuvi
bilan bir qatorda ommaviy jamiyat va unga mos keluvchi ommaviy madaniyatning
shakllanishi serqirra globallashuvning o‘ziga xos xususiyatiga va muayyan darajada
uning qonuniy mahsuliga aylandi.Zamonaviy transport va aloqa vositalari sharofati
bilan makon va vaqt omillari amalda muhim ahamiyatga ega bo‘lmay qolgan
globallashuv sharoitida, til turli xalqlarning iqtisodiy, siyosiy, ilmiy, maishiy va
hokazo aloqalari va muloqoti yo‘lidagi oxirgi jiddiy to‘siq bo‘lib qoldi. Umumiy
qabul qilingan tilga ob’ektiv ehtiyoj doimo mavjud bo‘lgan, lekin jahon savdosi va
kapitallarni bir joydan boshqa joyga o‘tkazish hajmlari ko‘p karra o‘sgan, siyosiy
munosabatlar global darajagacha kengaygan, xalqaro jamoat tashkilotlari, sport
musobaqalari, turistik industriya va shu kabilar paydo bo‘lgan serqirra globallashuv
davrida u ayniqsa kuchaydi. Bugungi kunda ingliz tili bir qator ob’ektiv sabablarga
ko‘ra madaniyatlararo muloqot tiliga aylandi.
1991 yilda Internet paydo bo‘lganidan so‘ng dunyo informatsion jihatdan
ham uzil-kesil tutashdi. Kompyuter inqilobi va Internet tarmog‘ining rivojlanishi
chegaralardan boshqa hamma narsa mavjud bo‘lgan yangi axborot maydonini
vujudga keltirdi.
Globallashuvning serqirraligi siyosatning ham sezilarli darajada o‘zgarishiga
olib keldi. 1990-yillargacha «sovuq urush» holatida bo‘lgan ikki harbiy-siyosiy
blokning qattiq qarama-qarshiligi bilan tavsiflangan ikki qutblilik xalqaro
munosabatlarning asosiy xususiyati sanalgan bo‘lsa, sotsialistik tizim parchalanishi
bilan vaziyat butunlay o‘zgardi.So‘nggi yillarda milliy davlatlar faoliyati bilan bir
qatorda xalqaro munosabatlarning yangi, «noan’anaviy» sub’ektlarining faolligi va
ta’siri ham ancha o‘sdi. Bu sub’ektlar o‘z soni, moliyaviy imkoniyatlari va siyosiy
ta’siriga ko‘ra ayrim davlatlar bilan bemalol bellasha oladi. Xalqaro
munosabatlarning mazkur sub’ektlari orasida eng muhimlari hukumatlararo
tashkilotlar, transmilliy korporatsiyalar, xalqaro nohukumat tashkilotlar hisoblanadi.
«Yashillar», «muqobillar», antiglobalistlar kabi ijtimoiy harakatlar ham keng
dovruq qozondi.
Globallashuvning serqirraligi madaniyat, xalqaro munosabatlar va xalqaro
huquq sohasida jiddiy tarkibiy o‘zgarishlar yasash bilan bir qatorda axloq, xulq-
atvor me’yorlari, qadriyatlarga munosabat va mo‘ljallarda ham muhim
o‘zgarishlarga kuchli ehtiyojni yuzaga keltirdi. Mutlaqo yangi hodisa – jahon
jamoatchilik fikri yuzaga keldi va sayyoramizda o‘zini jahon fuqarosi deb
hisoblovchi odamlar soni ko‘paydi.
Jahon hamjamiyati yangi ming yillik chegarasidan o‘tib, o‘z tarixiy
rivojlanishining butunlay yangi bosqichiga qadam qo‘ydi. Bu bosqich jahon
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy aloqalarining tarqoqligi va parokandaligidan
ularning birligi, yaxlitligi, yagonaligi va globalligiga o‘tish bilan tavsiflanadi.
Global muammolar globallashuvning oqibati sifatida. Ko‘rib chiqilgan
globallashuv jarayonlari odamlarga yangi g‘am-tashvishlar va ijtimoiy hayotning
internatsionallashuvidan kelib chiqadigan yangi (global) muammolar keltirdi.
YUqorida qayd etib o‘tilganidek, ular ijtimoiy rivojlanishda, shuningdek «jamiyat-
tabiat» tizimida uzoq vaqt mobaynida yuz bergan miqdor va sifat o‘zgarishlari
mahsuli bo‘ldi.Shuni ta’kidlash lozimki, jahon hamjamiyati nafaqat yanada rang-
barang, balki avvalgidan ham ziddiyatliroq shakl-shamoyil kasb etgani bilan
tavsiflanadigan hozirgi vaziyat tarixda hech qachon bo‘lmagan.Bir tomondan, u bir-
biriga o‘xshamaydigan, katta va kichik, rivojlangan va qoloq, tinchliksevar va
urushqoq, yosh va qadimgi ko‘p sonli madaniyatlar, millatlar va davlatlardan iborat.
Boshqa tomondan esa, insoniyat uchinchi ming yillikka yagona organizm sifatida,
bir «umumiy uy», aniqroq aytganda, yashash sharoitlari nafaqat tabiiy
ko‘rsatkichlar, ya’ni yashash uchun yaroqli hudud bilan, balki hayot faoliyati uchun
zarur resurslar mavjudligi bilan ham chegaralangan Er deb atalmish katta va odamga
to‘lib ketgan «kommunal kvartira» aholisi sifatida qadam qo‘ydi. Bu to‘la anglab
etish jarayoni so‘nggi o‘n yilliklardagina yuz bergan va endilikda u bilan barcha
mamlakatlar va xalqlar hisoblashishga majbur bo‘lgan borliqdir.
Ayni vaqtda shuni ta’kidlash lozimki, global muammolarning paydo bo‘lishi
qandaydir yanglishish, kimningdir xatosi yoki ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
rivojlanishning ataylab tanlangan strategiyasi natijasi emas. Bu tarix injiqligi yoki
tabiiy anomaliyalar mahsuli ham emas. Ushbu muammolarning ildizlari ancha
chuqur bo‘lib, industrial jamiyat, umuman texnokratik yo‘naltirilgan madaniyatning
keng miqyosdagi inqirozini yuzaga keltirgan hozirgi sivilizatsiyaning vujudga kelish
tarixiga borib taqaladi.Mazkur inqiroz odamlarning bir-biri bilan, jamiyat va tabiat
bilan o‘zaro aloqalarining butun majmuini qamrab oldi va deyarli butun jahon
hamjamiyatiga, rivojlanayotgan mamlakatlarga va rivojlangan mamlakatlarga o‘z
ta’sirini ko‘rsatdi. Insonning atrof muhitga salbiy ta’siri aynan rivojlangan
mamlakatlarda, asosan bu erda jadal sur’atlarda va stixiyali tarzda rivojlangan
iqtisodiyot bilan bog‘liq sabablarga ko‘ra oldinroq va bo‘rtibroq namoyon bo‘ldi.
Shu ma’noda 2008 yilda boshlanib, butun dunyoni larzaga solgan jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozi nafaqat rivojlangan sanoat mamlakatlari, balki rivojlanayotgan,
ayniqsa bozor munosabatlari qaror topayotgan davlatlarda ham o‘z salbiy oqibatini
o‘tkazmasdan qolmadi. Ayni paytda global moliyaviy inqiroz jahon moliya bank
tizimida jiddiy nuqsonlar mavjudligi va uni tubdan isloh qilishning zarurligini
ko‘rsatib berdi. Ushbu moliyaviy-iqtisodiy inqirozning har qanday davlatdagi
miqyosi, ko‘lami va oqibatlari ko‘p jihatdan bir qator omillarga, xususan, mamlakat
moliya valyuta tizimi nechog‘lik mustahkam ekanligi, milliy kredit institutlarining
qay darajada kapitallashuvi va likvidligi, oltin valyuta zahirasining hajmi, xorijiy
kreditlarni
qaytarish
qobiliyati,
shuningdek,
iqtisodiyotning
barqarorlik,
diversifikatsiya va raqobatbardoshlik darajasi bilan bog‘liq.
Ijtimoiy rivojlanishning jadallashuvi. Bunday rivojlanish, avvalo, atrof
muhitning tanazzuliga olib keldi va tez orada insonning o‘zi ham tanazzulga yuz
tutganini namoyon etdi. Zero inson xulq-atvori, tasavvurlari va fikrlash tarzi uning
atrofida yuz bera boshlagan o‘zgarishlarga muvofiq o‘z vaqtida o‘zgarishga qodir
bo‘lmay qoldi. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning jadal sur’atlarda rivojlanishiga
esainsonning o‘zi va uning fan va texnika sohasidagi yangi va yangi yutuqlar bilan
ko‘p karra kuchaytirilgan izchil o‘zgartiruvchi faoliyati sabab bo‘ldi.So‘nggi o‘n
yilliklarning o‘zida fan-texnika yutuqlari o‘sishi natijasida jamiyat ishlab chiqarish
kuchlarining rivojlanishida avvalgi yuz yilliklarga qaraganda ko‘proq o‘zgarishlar
ro‘y berdi. Bunda o‘zgarishlar jarayoni o‘sib boruvchi tezlikda rivojlandi va
ijtimoiy-iqtisodiy jabhalarda yanada chuqurroq va jiddiyroq o‘zgarishlar
yasadi.Masalan, verbal (og‘zaki) muloqotdan yozuvning yaratilishiga qadar
insoniyat taxminan uch million yilga, yozuvdan kitob bosmasi ixtiro qilingunga
qadar taxminan besh ming yilga, kitob bosmasidan telefon, radio, televidenie kabi
audiovizual vositalar yaratilgunga qadar taxminan besh yuz yilga teng yo‘lni bosib
o‘tgan bo‘lsa, odatdagi audiovizual vositalardan zamonaviy kompyuterlarga o‘tish
uchun ellik yildan kamroq vaqt talab etildi. Misli ko‘rilmagan sur’atlarda - atigi 10-
15 yil ichida odamlar Internet va uyali aloqa yordamida muloqot qilish uchun
cheksiz imkoniyatlarni qo‘lga kiritdilar. YAngi ixtirolar yaratilganidan ular amalga
joriy etilgunga qadar o‘tadigan vaqt ham yanada qisqardi; ular endi aksariyat
hollarda yillar bilan emas, balki oylar va hatto kunlar bilan o‘lchanadi. XXI asrning
eng so‘nggi kashfiyotlaridan biri bo‘lmish nanotexnologiyalarning (mitti
texnologiyalar) yaratilishi insonning barcha sohadagi imkoniyatlarini yanada
kengaytirdi.
SHunday qilib, atigi ikki-uch yuz yil muqaddam turli millatlar asosan
alohidaalohida yashagan, ularning o‘zaro aloqalari yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan
bo‘lsa, endilikda Erda nafaqat «oq dog‘lar», ya’ni inson oyog‘i etmagan joylar
qolmadi, balki tabiiy holatiga inson bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatmagan sof
hududlar, suv va fazo bo‘shliqlari ham deyarli mavjud emas. Bularning barchasi endi
bizning sayyoramizni «umumiy uy», «Koinotdagi orolcha», «qattiq
to‘lqinlanayotgan okeandagi qayiq», «dunyoviy qishloq» deb, barcha odamlar
uchun umumiy tus olgan muammolarni esa - olamshumul, umuminsoniy, global deb
nomlash uchun asos bo‘lmoqda. Global tendensiyalarni anglashning ahamiyati.
Jahonda yuz berayotgan o‘zgarishlarning ba’zi bir tendensiyalari olimlar va
faylasuflar diqqat markazidan bu o‘zgarishlar barchaga ravshan bo‘lishidan oldinroq
o‘rin oldi. Masalan, ijtimoiy rivojlanishga turli sivilizatsiyalarning oldinma-ketin
almashishi sifatida qaragan ingliz tarixchisi A.Toynbi (1889-1975) kompyuter
inqilobidan ancha oldin «XX asrda umumjahon tarixi boshlandi» degan xulosaga
keldi. SHu tariqa tub o‘zgarishlar nafaqat jamiyat qurilishi negizlarida, balki dunyo
miqyosida yuz berayotgan ijtimoiy jarayonlarning asosiy tendensiyalarida ham aks
etgani ta’kidlandi. Hozirgi zamon nemis falsafasining atoqli namoyandasi
K.Yaspers (1883-1969) bu xususda yanada aniqroq fikr bildirdi.
U 1948 yilda e’lon qilgan «Tarix ko‘rtaklari va uning maqsadi» asarida,
jumladan, shunday deb yozadi: «Ilk bor olamshumul ahamiyat kasb etgan bizning
tarixan yangi sharoitimiz Erda odamlarning real birligidan iboratdir.Zamonaviy
aloqa vositalarining texnik imkoniyatlari sharofati bilan sayyoramiz insonga to‘la
ochiq bo‘lgan yagona yaxlitlikka aylandi». Bu, yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek,
tarixiy o‘lchovlarga ko‘ra jadal sur’atlarda emas, balki misli ko‘rilmagan shitob
bilan yuz berdi. Bunda dunyoning yagonaligi tarixiy taraqqiyotni belgilovchi muhim
omilga aylandi. Ikkinchi jahon urushi jahon hamjamiyatining parokandaligiga uzil-
kesil chek qo‘ydi. Urush tugagani zahoti K.Yaspers «SHu davrdan e’tiboran yaxlit
bir butunning yagona tarixi sifatidagi jahon tarixi boshlanadi, - deb qayd etdi. Endi
butun dunyo asosiy muammo va vazifaga aylandi. SHu tariqa tarixning butunlay
o‘zgarishi yuz beradi. Dunyo mamlakatlari va xalqlari tutashdi. Er kurrasi yaxlit va
yagona tus oldi. Yangi xavflar va imkoniyatlar paydo bo‘lmoqda. Barcha muhim
muammolar dunyo miqyosidagi muammolarga, vaziyat – butun insoniyat vaziyatiga
aylandi».Borliq, ong, hayotning mazmuni azaliy falsafiy muammolariga va
falsafada muttasil muhokama qilinadigan boshqa masalalarga hozirgi davr shu tariqa
ilgari hech qachon mavjud bo‘lmagan, mutlaqo yangi mavzu – insoniyatning yagona
taqdiri va Yerdagi hayotni saqlash mavzusini qo‘shimcha qildi. XX asrda fan va
texnika sohasidagi aqlni lol qoldiradigan natijalar ta’sirida ilk texnokratik ijtimoiy
nazariyalar paydo bo‘ldi. SHulardan birining muallifi – amerikalik iqtisodchi va
sotsiolog T.Veblen jamiyatning rivojlanishida sanoat ishlab chiqarishi va texnika
taraqqiyotining etakchi rolini birinchilardan bo‘lib falsafiy jihatdan asoslab berdi.
Uning fikricha, hozirgi zamon davlati muhandislar va texniklar tomonidan
boshqarilishi lozim, chunki ishlab chiqarishni jamiyat manfaatlarida rivojlantirish
(bu g‘oya T.Veblen texnokratik nazariyasining mag‘zini tashkil etadi)
faqat ularning
qo‘lidan keladi va siyosiy hokimiyat ularga ayni shu maqsadni ro‘yobga chiqarish
uchun kerak. SHu davrda yangi tendensiyalarga nisbatan boshqacha munosabatni
ilgari suruvchi yondashuvlar ham paydo bo‘ldi. Xususan, tabiat bilan jamiyatning
o‘zaro munosabati muammolarini anglab etishda V.I.Vernadskiyning roli va u
noosferani yaxlit umumbashariy hodisa sifatida tushunishi mhim ahamiyatga ega
bo‘ldi..Shunga o‘xshash fikrlarni taniqli fransuz faylasufi, teolog P.Teyyar de
Sharden ham ilgari suradi.
Biosferaning tarkibiy qismi sifatida insonning betakrorligini asoslashga
harakat qilar ekan, u insonning tabiat bilan munosabatlarini uyg‘unlashtirish
konsepsiyasini rivojlantirdi va butun insoniyatning birlashishi yo‘lida egoistik
niyatlardan voz kechishga chaqirdi5 . SHunday qilib, faylasuflar va olimlar XX
asrning birinchi yarmidayoq nafaqat yangi davr – umumbashariy hodisalar davri
boshlanayotganini, balki bu yangi sharoitlarda odamlar tabiiy va ijtimoiy stixiyaga
faqat bahamjihat qarshilik ko‘rsata olishi mumkinligini hamanglab etdilar.
Texnooptimizm. Ammo qayd etilgan qarashlar 60-yillarning boshlariga kelib
texnokratik kayfiyatlarning yangi to‘lqini bilan chetga surib qo‘yildi va qariyb ikki
o‘n yillik mobaynida ommaviy ongga o‘z ta’sirini yo‘qotdi. Bunga urushdan keyingi
davrda jahonning deyarli barcha iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarini qamrab olgan
sanoat yuksalishi sabab bo‘ldi.
50-60-yillarda ijtimoiy taraqqiyot istiqbollari G‘arbda ham, SHarqda ham
aksariyat mamlakatlar uchun porloq bo‘lib tuyular edi. Ijtimoiy ongda har qanday
dunyoviy va hatto koinot muammolarini fan va texnika yordamida hal qilish
mumkin degan illyuziyani yaratgan texnooptimistik kayfiyatlar kuchaydi Bunday
qarashlar «iste’mol jamiyati»ni ijtimoiy rivojlanish maqsadi deb e’lon qilgan ko‘p
sonli nazariyalarda o‘z aksini topdi. Ayni shu davrda «industrial», «postindustrial»,
«texnotron», «informatsion» jamiyatlarning turli konsepsiyalarini yaratish ustida
faol ish olib borildi. 1957 yilda taniqli iqtisodchi va sotsiolog J.Gelbreyt
«Serobgarchilik jamiyati» kitobini e’lon qildi va uning asosiy g‘oyalarini
keyinchalik o‘zining «YAngi industrial jamiyat» deb nomlangan boshqaasarida
rivojlantirdi. Uning asarlarida inson fan va texnika sohasida erishayotgan yutuqlarga
yuksak va faqat ijobiy baho beriladi, mazkur yutuqlar ta’sirida jamiyat iqtisodiy va
ijtimoiy tuzilmalarida chuqur o‘zgarishlar yuz berayotganiga e’tibor qaratiladi.
Taniqli fransuz faylasufi R.Aron asarlarida, shuningdek, uning1956-1959 yillarda
Sorbonna universitetida o‘qilgan ma’ruzalarida, amerikalik siyosatshunos
U.Rostouning 1960 yilda chop etilgan va o‘z davrida shov-shuvga sabab bo‘lgan
«Iqtisodiy o‘sish bosqichlari. Nokommunistik manifest» kitobida «industrial
jamiyat» nazariyasi yanada to‘laroq asoslab berildi. Bu olimlar fikriga ko‘ra, fan-
texnika inqilobi ta’sirida «odatdagi» agrar jamiyat o‘rnini sanoat jihatidan taraqqiy
etgan «industrial» jamiyat egallaydi va bu erda bozor sharoitida ommaviy ishlab
chiqarish birinchi o‘ringa chiqadi. Sanoatning rivojlanish va texnika yutuqlaridan
foydalanish darajasi bunday jamiyat progressivligining bosh mezonlariga aylanadi.
Jamiyat hayotining barcha sohalariga kompyuterlarning keng joriy etilishi yangi
nazariyalar, chunonchi: «postindustrial», «informatsion» (D.Bell, G.Kan, J.Furaste,
A.Turen), «texnotron» (Z.Bjezinskiy, J.J.Servan-SHrayber), «o‘ta industrial»,
«kompyuter» (A.Toffler) jamiyati nazariyalari yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Ularda
ijtimoiy taraqqiyotning asosiy mezoni sifatida texnika yutuqlari, aniqrog‘i faqatgina
ular emas, balki fan va ta’limning rivojlanishi amal qiladi. Kompyuter texnikasi
negizida yaratilgan yangi texnologiyalarning amalga joriy etilishi taraqqiyotning
muhim mezoni hisoblanadi. Amerikalik taniqli faylasuf va sotsiolog D.Bell
bo‘lg‘usi ijtimoiy qurilish shaklshamoyillarini belgilar ekan, hali Internet paydo
bo‘lishidan ancha oldin shunday degan edi: «SHunga ishonchim komilki, axborot
va nazariy bilim postindustrial jamiyatning strategik resurslaridir. Bundan tashqari,
o‘zining yangi rolida ular hozirgi tarixning tub burilish nuqtalaridir»6 . D.Bell
birinchi burilish nuqtasi sifatida hozirgi jamiyatda «umumiy bilim» sifatida asosiy
ishlab chiqaruvchi kuchga aylangan fan xususiyatining o‘zgarishini qayd etadi.
Ikkinchi burilish nuqtasi yangi texnologiyalar paydo bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lib,
ular, sanoat inqilobi davri texnologiyalaridan farqli o‘laroq, o‘ta moslashuvchan va
osongina qayta ixtisoslashtirilishi mumkin. U «Hozirgi texnologiya betakror vaayni
vaqtda rang-barang natijalarga erishish uchun ko‘p sonli muqobil yo‘llar ochadi,
bunda moddiy ne’matlar ishlab chiqarish mislsiz darajada o‘sadi. Bular –
imkoniyatlar, hamma gap ularni ro‘yobga chiqarishda»7 , deb qayd etgan edi.
Texnopessimizm fan texnika yutuqlari insoniyatni boshi berk ko‘chaga olib
kiradi va pirovardda u halok bo‘ladi deb hisoblaydi. Ko‘rib chiqilayotgan
nazariyalarning ayrim tarafdorlari fan-texnika inqilobining salbiy oqibatlariga,
xususan atrof muhitning ifloslanishi muammolariga ma’lum darajada e’tibor bergan
bo‘lsalar-da, lekin, umuman olganda, ularning hech biri bundan 1980-yillarning
o‘rtalarigacha jiddiy tashvishga tushmadi. CHunki, fan-texnika taraqqiyoti hamma
narsaga qodir ekanligiga ishonch haddan tashqari katta edi. Ayni zamonda 1960-
yillarning oxirlaridan ekologik qiyinchiliklardan tashqari aksariyat davlatlar va hatto
qit’alarga tahdid solgan boshqa muammolar: aholining nazoratsiz o‘sishi, turli
mamlakatlari jtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasining notekisligi, xom ashyo
resurslari va oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash va boshqalar tobora bo‘rtibroq
namoyon bo‘la boshladi. Tez orada ular fan va falsafa diqqat markazidan o‘rin olib,
qizg‘in bahs va munozaralar predmetiga aylandi. Ko‘rsatilgan muammolarni falsafiy
tahlil qilish borasidagi dastlabki o‘rinishlarning o‘ziyoq texnokratik tendensiyalarga
zid bo‘lgan, keyinchalik «texnologik pessimizm» deb nomlangan qarashlarni
namoyon etdi. «ekopessimizm», asosiy e’tibor inson faoliyatining salbiy oqibatlari
va atrof muhit muammolariga qaratilgan, ularni echish imkoniyatlari salbiy tusda
ko‘rilgan holdir. Ko‘pgina taniqli olimlar va faylasuflar, xususan G.Markuze,
T.Rozzak, P.Gudmen va boshqalar o‘z o‘tmishdoshlarini shafqatsiz ssientizmda8 ,
insonni fan va texnika quliga aylantirishga o‘rinishda ayblab, fan-texnika
taraqqiyotiga qarshi chiqdilar.
Fan-texnika taraqqiyotiga va umuman ijtimoiy taraqqiyotga qarshi
norozilikning yangi to‘lqini yuzaga kela boshladi. Bu to‘lqin ta’sirida paydo bo‘lgan
g‘oyalar «aksiliste’mol» jamiyatini asoslashga harakat qilar va «o‘rtacha odam»ni
ozginaga qanoat qilish lozimligiga ishontirishga qaratilgan edi. Global muammolar
paydo bo‘lishining aybdorini topishga o‘rinish jarayonida asosiy ayb «zamonaviy
texnologiya»ga qo‘yildi. Nafaqat fan yutuqlari, balki taraqqiyot g‘oyasi ham shubha
ostiga olindi. O‘z davrida J.J.Russo ilgari surgan «tabiat bag‘riga qaytish»ga
chorlovlar paydo bo‘ldi, iqtisodiy rivojlanishni erishilgan darajada «to‘xtatish»
taklif qilindi.
Rim klubi. Yuqorida qayd etilgan qarashlardagi tub burilish asosan Rim klubi
faoliyati ta’sirida yuz berdi. 1968 yil Rimda o‘zining birinchi majlisiga yig‘ilgan
olimlar, faylasuflar va jamoat arboblarining bu nufuzli xalqaro tashkiloti hozirgi
davrning eng muhim umuminsoniy muammolari bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash va
e’lon qilishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘ydi. Bu tashkilotning 1972 yilda e’lon
qilingan «O‘sish chegaralari» deb nomlangan birinchi ma’ruzasiyoq juda katta shov-
shuvga sabab bo‘ldi, chunki insoniyat o‘zi anglamagan holda «poroxli bochka ustida
o‘tirib, gugurt o‘ynayotgani»ni ko‘rsatib berdi. Rim klubining asoschisi va birinchi
prezidenti Aurelli Pechchei mazkur tadqiqotga yozgan so‘zboshisida shunday deb
qayd etgan edi: «Endilikda ona-Erimiz har qanday o‘sish sur’atlariga dosh berishga,
insonning har qanday erkaliklarini ko‘tarishga qodir ekanligiga sog‘lom
fikrlaydigan odamlarning birortasi ham ishonmaydi. O‘sish chegaralari borligi
ravshan, lekin ularning qandayligi va qaerdaligini hali aniqlash lozim».
Mazkur ma’ruza mualliflari shunday aniqlash bilan shug‘ullandilar.
Olingan natijalarning muxtasar mazmuni shundan iborat ediki, sayyoramiz
hajmining chegaralari muqarrar tarzda inson imkoniyatining chegaralariniham
nazarda tutadi; moddiy o‘sish cheksiz darajada davom etishi mumkin emas; ijtimoiy
rivojlanishning haqiqiy chegaralari moddiy omillar bilan emas, balki ekologik,
biologik va hatto madaniy omillar bilan belgilanadi. Ular jahon rivojlanishi asosiy
tendensiyalarining kompyuter modelini tuzib, mazkur tendensiyalar saqlangan holda
uchinchi ming yillik boshidayoq insoniyat voqealar ustidan nazoratni butunlay
yo‘qotishi va natijada halokatga yuz tutishi mumkin, degan to‘xtamga keldilar.
Bundan ishlab chiqarishning o‘sishini to‘xtatish, tobora ko‘payib borayotgan aholi
sonini esa tegishli ijtimoiy siyosat yordamida barqarorlashtirish lozim, degan
xulosaga kelindi.
Ma’ruza jahonning ko‘plab tillariga o‘girildi va dunyo bo‘ylab keng
tarqaldi, ishlab chiqarishning o‘sishini to‘xtatish g‘oyasi tarafdorlari va muxoliflari
o‘rtasida qizg‘in bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi. So‘ngra navbatdagi ma’ruzalar
majmui (bugungi kunda ular yigirmatadan oshib ketdi) paydo bo‘ldi. Bu ma’ruzalar
umuminsoniy muammolarning ko‘pgina jihatlarini yoritib berdi va ularga nafaqat
olimlar va faylasuflar, balki siyosatchilar, jamoat arboblari, umuman jahon
hamjamiyati e’tiborini qaratdi. Global muammolarni echishda falsafaning roli. Og‘ir
va murakkab vazifalarni echishda insonga fan doim yordam bergan. Bir paytlar
erishib bo‘lmaydigan, inson imkoniyatlari darajasidan tashqarida bo‘lib tuyulgan
narsalarning aksariyatiga aynan fan yordamida erishilgan. Ayni shu sababli global
muammolar xavf solayotgani haqidagi ilk ogohlantirishlarningo‘ziyoq odamlarni
fanga o‘z e’tiborini qaratishga, olimlarni esa bu muammolarni echish yo‘llarini
izlashga majbur qildi. Yuzaga kelgan vaziyatning o‘ziga xosligi va yangiligi
shundan iboratki, har qanday muayyan muammolarni ayrim fan yoki bir necha fanlar
majmui doirasida o‘rganish mumkin bo‘lsa, inson, jamiyat va tabiatni ularning ko‘p
sonli o‘zaro aloqalari va o‘zaro bog‘liqliklarida qamrab oluvchi murakkab tizimdan
iborat global muammolarni tadqiq etishga ayrim fanlar qodir emas. Zero o‘z
tadqiqoti ob’ekti – u yoki bu ayrim muammoni boshqa global muammolar
kontekstida talqin qilishga muayyan fanlar doirasi torlik qiladi. SHu sababli u yoki
bu fan qaysi muayyan vazifalarni echishidan qat’iy nazar, ular bilan bog‘liq
jarayonlar va hodisalarga, ya’ni butun vaziyatga, shu jumladan oxir-oqibatda
olingan natijalarga nisbatan falsafiy yondashuv doimo tadqiqotning zaruriy sharti
hisoblanadi.
Har qanday ayrim fanlar muayyan bosqichda o‘z tadqiqot predmetini falsafiy
jihatdan anglab etishga u yoki bu darajada muhtoj bo‘ladi. Muayyan fan
predmetigava insoniyat oldida turgan muammolarga nisbatan bunday keng
yondashuvsiz fundamental kashfiyotlar qilish ham, umuman fanning rivojlanishi
ham mumkin emas. Shunday qilib, ayni holda, bir tomondan, masalalarning falsafiy
echimi to‘g‘risida, boshqa tomondan esa – falsafa fanlarning keng doirasi o‘zaro
aloqa qilishini rag‘batlantirishi, bunda ularning fanlararo birlashuvi muhim o‘rin
tutishi to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Garchi falsafa odamlarning kundalik hayoti va
amaliyotidan ancha uzoqda bo‘lgan haddan tashqari umumiy masalalarni o‘rganadi,
degan fikr mavjud bo‘lsada, u (falsafa) global muammolarni echishda muhim rol
o‘ynaydi. Zero, umumiy nazariyalar ba’zan bilimning aksariyat muayyan sohalariga
qaraganda ko‘proq samara berishi mumkinligi yaxshi ma’lum.
Barqaror
rivojlanish
maqsadlari –
bu Birlashgan
Millatlar
Tashkilotining dunyoda iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik vaziyatni har tomonlama
yaxshilash orqali butun insoniyatning hayot tarzini yaxshilash va turmush
farovonligini oshirishga, adolatli va barqaror jamiyat qurishga qaratilgan global
chaqirigʼidir. Barqaror rivojlanish sohasidagi turli mamlakatlarning tajribasi juda
katta farq qilganligi sababli, 2030 yil kun tartibining barcha maqsadlari va tegishli
vazifalari umumiy, universal shaklda shakllantirilgan va qoida tariqasida aniq
miqdoriy maqsadlar mavjud emas. Har bir mamlakat BRMni lokalizatsiya qilishi,
yaʼni 2030 yilga moʼljallangan kun tartibidagi 169 ta vazifadan oʼzining rivojlanish
ustuvorligi va moliyaviy imkoniyatlaridan kelib chiqib, milliy rivojlanish
maqsadlarini ishlab chiqishi belgilangan. Mamlakatlar ushbu maqsadlarni oʼzining
milliy sharoitlariga moslashtirishi, har bir vazifaga tegishli statistik koʼrsatkichlar
uchun miqdoriy koʼrsatkichlarni aniqlashi hamda vazifalar va aniq miqdoriy
koʼrsatkichlarni milliy strategik hujjatlarda belgilashi kerak.
Bugungi kunda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iqtisodiy va Ijtimoiy
Departamentida (UNDESA) Barqaror Rivojlanish Maqsadlari bo'limi (DSDG)
BRMlar va ular bilan bog'liq tematik masalalar, shu jumladan suv, energetika, iqlim,
okeanlar, urbanizatsiya, transport, fan va texnologiyalar uchun moddiy yordam
ko'rsatish va salohiyatni oshirish bo'yicha ishlarni ta'minlaydi.
Oʼzbekiston ham 2015 yilning sentabr oyida BMT Sammitida eʼlon qilingan
Barqaror rivojlanish maqsadlarining milliy darajada bajarilishi boʼyicha shartlarini
qabul qildi va 2030 yilgacha boʼlgan davrda barqaror rivojlanish sohasidagi milliy
maqsad va vazifalarni belgilab oldi. Qaror asosida 2030-yilgacha bo‘lgan davr
uchun 16 ta Barqaror rivojlanish milliy maqsadlari hamda ular bilan bog‘liq bo‘lgan
125 ta vazifalar tasdiqlandi. Oʼzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 841-son
qarori qabul qilinib, har bir yo‘nalish bo‘yicha masʼul vazirlik va idoralar
belgilandi
[3]
. Shuningdek, hukumat darajasida Oʼzbekiston Respublikasi Bosh
vazirining oʼrinbosari rahbarligida idoralararo Muvofiqlashtiruvchi kengash tuzildi
va milliy BRMlarni amalga oshirish uchun tegishli «yoʼl xaritasi» qabul qilindi.
Dostları ilə paylaş: |