Görkəmli dilçi alim, ədib professor
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
302 Hidəci şifahi xalq ədəbiyyatını dərindən bilən, öz elinə, dilinə, adət- ənənələrinə bağlı olan bir şair kimi əsərlərində məharətlə atalar sözlərindən istifadə etmişdir: Artar işığı gər tökəsən yağ çırağa Yalan danışma yalançi xüdayədir düşman Biri sözün sənə tapşırdı sirrin eyləmə faş (3,səh 203) Qramatik qaydaları Müasir ədəbi dildə felin indiki zamanı ikinci şəxs sonluğu, “san-sən”dir. Məsələn:(Gəlirsən - qaçırsan).Lakin Zəncan ləhcəsində feldə “s” hərfi düşür.Və Hidəci isə çox beytlərində bu şivədən istifadə edir:Bu müddəanı şairin bütün divanında və özəlliklə başlanqıcı belə olan şeirdə görmək olar: “Saqi gətir! nədən? O meye xoşqovaridən.” Kim vardı? neylirən?dura qəlyanı doldura . (3,səh 251) Bəzən bu şairin şeirlərində indiki zamanda “L”hərfi “s” ilə bərabər “ir”ilə dəyişilir.Misal üçün: “ Billən nə var?-Nə var?Mənə vazeh olum missal”. Burada bilirsən feli,“billən”şəklinə düşmüş və“s”ilə “ir” həzf olubdur.Qeyd etmə lazımdır kı ədəbi dildə sual əvəzliklərindən biri “Nə”dir.Bu əvəzlik Zəncan şivəsində“Nəmə”şəklində və ismin müxtəlif hallarında işlənir.Hidəci bu əvəzliyi, ədəbi dili normaların bilə-bilə şeirin vəzninə uyqun Zəncan şivəsində işlədir.Yoxsa yeri gəldikcə şerin vəzn ilə əlaqədar bu cur sozuləri ədəbi dil kimi isə işlədibdir. baxın: Qurtar məni .nədən?Bu qəme intizardən Saldı məni bu kebr.Nədən? iqtidardən. Deməliyə ki Hidəci “Nəmə”sözünü hallandırarkən onun müxtəlif varyantların eyni şeirdə işlədir: Zahir edər nəmənəməni ?kuzə öz suyun. Bəlli olur Nəmə -Nəmədən ?il bahardən Mən çox xoşum gəlir Nəməyə ?Bülbül -o- gülə Konlum genə alındı.Nəmeyçün?şərardən. Zəncan şivəsində Feinl qisalmasına nümünə olan misalları Həidəcini çoxlu şerlərində yerbəyer görmək olar.Məsələn: yazırsiz (Yazırız) , yazdınız (yazdız), yazmışsız (Yazmışız), yazacaqam (yazacam) yazarsan (Yazaran), yazasan (Yazan), yazmalısan (Yazmalıyan),yazdıraram (Yazdırram), yazıldınız (Yazıldız) və s. Əlbəttə Hidəcinin divanın, dil və üslüb cəhətindən ətraflı araşdırma üçün bir geniş məqaləyə lazımdır.Və oxuduğunuz məqalə tədqiqatçılar üçün yalnız bir giriş kimi sayıla bilər. Söz təmizliyi Bu arif,alım və ziyalı şair bütün yaradıcılığı boyu heç zaman sözünü yava, yaman,və yalanla bələşdirməmişdir.O,həmişə,ədəb ,azadəlik,mərifət,insaf və dil təmizliyi qaydalarını qorumuş, mənəvi-əxlaqi dəyərlərə sadiq qalmış, heç kəsə 303 həcv yazmamış,sarayda qulluq etməmiş,heç zaman insaniyət çərçivəsindən çıxmamışdır. ƏDƏBİYYAT 1. Əhmədi Zeynəlabidin. Aləmaye namdare Zəncan, Qum, “Nikan”, 1984. 460 səh 2. Həştrudi Əli. Divane Hidəci, Zəncan, “Nəşre iqtisad”,1368, 350 səh. 3. Məhəmmədzadə Sədiq. Hidəcinin türkcə divanı, Tehran, “pinar”,1388, 215 səh 4. Həştrudi Əli. Hidəci Danişnamə,Zəncan, “Nəşre iqtisad”,1989, 141səh 5. Vilayəti Əli Əkbər. Risaleyi doxaniyyə Hidəci, Tehran, “şabək”,1985, 303səh Anar Fərəcov DİLİN SOSİAL DİFERENSİALLAŞMASI: AZƏRBAYCAN DİLÇİLİYİNDƏ ONUN TƏDQİQAT İSTİQAMƏTLƏRİ Dilin və cəmiyyətin inkişafı dil və cəmiyyət arasında qarşılıqlı problemlərin yaranmasına gətirib çıxardır. Bildiyimiz kimi, cəmiyyətdə baş verən proseslər dildə toplanır və bu məlumatların ötürülməsi yenə də dil vasitəsi ilə baş verir. Cəmiyyətdə müxtəlif proseslər – sosial, iqtisadi, mədəni dəyişiliklər baş verir. Hər bir sahəyə aid insanların “dil” ində bu dəyişiklikləri aydın görmək olur. Dil və cəmiyyətin qarşlıqlı əlaqəsini müxtəlif ölkələrin dilçiləri araşdırmış və bu barədə müxtəlif dilçilik cərəyanları yaranmışdır. Bu problemə maraq dilçilik tarixinin müxtəlif mərhələlərində fərqli olub. Məsələn, qədim yunan filosofları dilin sosial cəhəti ilə dilin əmələgəlmə problemini ayırmırdılar. Orta əsrlərdə isə bu problem aktual olmamışdır. Sonrakı dövrlərdə nəzəri dilçiliyin yaranması ilə bu problemə maraq yaranmağa başladı. Bu baxımdan Y. Qrimm, V.fon Humboldt, İ. A. Boden de Kurtene, F.de Sössür, A.Meye, J.Vandries və başqalarının əsərlərində dilin sosial və fərdi xüsusiyyətləri haqqında fikirlərə rast gəlmək olur. Dilin sosial aspektləri etnolinqvistikanın baniləri olan E.Sepir, B. Uorfun da diqqətini cəlb etmişdir. Dilin sosial diferensiasiyasının bütün istiqamətlərinin araşdırılması həm nəzəri, həm də praktiki dilçilərin marağında olub. Müxtəlif dil variantlarının yaranması və onlar arasında qarşılıqlı tədqiqi dilin variantları arasındakı əlaqənin ortaya çıxarmasına kömək edərdi. F.M.Berezinin fikrincə, ümumxalq dilinin diferensiyası, üzvlənməsi “müstəviləri” bir-birinin üzərində yerləşmir və real nitq prosesində bir-birindən ayrılmır. Onlar tez-tez bir-biri ilə qarşılaşır və əlaqələnirlər. Məsələn, dilin nitq fəaliyyətinə müxtəlif diferensial təsirlər (insanların sosial Fərəcov Anar - Bakı Dövlət Universitetinin magistrantı, BDU-nun“Türkoloji araşdırmalar” elmi-tədqiqat laboratoriyasının əməkdaşı. 304 təbəqələri, insanların fəaliyyət tipləri, sözlə yaradılan əsərlərin janrları və onların müxtəlifliyi və s.) təsir göstərə bilər (12, s. 61). N.B.Meçkovskaya ümumxalq dili adı altında dilin mövcud olan formalarının məcmusunun nəzərdə tutulduğunu qeyd edir. Buraya ədəbi dil, xalq-danışıq dili, məhəlli dialektlər, müxtəlif sosial dialektlər (peşə dili, jarqonlar, gizli korporotiv dillər, kasta dilləri) daxildir. Ümumxalq dilinə münasibətdə dil strukturunun realizəsinin ayrı-ayrı variantları dilin mövcudluğunun formaları kimi özünü göstərir (13, s.35). Dil sosial hadisə olduğu üçün sosial diferensiyaya meyllidir. Cəmiyyətin özünün də müxtəlif sosial təbəqələrə bölünməsi dildə də buna stimul yaranır. Bir çox tədqiqatçılar (F.K.Bok) cəmiyyətin strukturu ilə dilin strukturu arasında qarşılıqlı əlaqənin olduğunu qeyd edir (7, 382-396). Məşhur fransız dilçisi A.Meye sosioloji dilçilik məktəbi yaratdı. Onun fikrincə sözün mənasının dəyi.məsinin əsas səbəbi dilin daxili inkişafı, yaxud psixoloji proseslər deyil, sosial amillərdir. A.Meye eyni zamanda sivilizasiyasının inkişafı ilə dilin leksik tərkibinin zənginləşməsi arasında bağlılıq olduğunu da olduğunu da aşkara çıxardı. (8, s. 357- 371). Praqa dilçilik məktəbinin nümayəndələri də dilin sosial problemləri ilə də məşğul olmuşdur. Onlar ədəbi dil anlayışına fərqli yanaşırlar, ədəbi dilə dilin müəyyən ictimai tələblərə uyğun mövcudluq forması kimi baxılır (9, 175, 373, s. 372). Cəmiyyətin sosial diferensiasiyası dilin strukturunda müxtəlif şəkillərdə özünü göstərir. Bu həm fonetik, leksik, həm də qrammatik səviyyədə özünü göstərir. Cəmiyyətin sosial diferensiasiyasının dilə təzahürü haqqında fikirlərdən biri B.A. Zveqintsevə məxsusdur. Onun fikrincə cəmiyyətin sosial diferensiasiyasının dilə təzahürlərini 3 əsas qrupa bölmək olar: 1. Dillərin sosial və xüsusi ifadəsi; 2. Xüsusi “dillərin” yaradılması; 3. Ümumxalq dilinin sosial və peşə difernsiyası(10, s. 261-262). Etnosun mövcudluğu, tarixin müəyyən dövründə cəmiyyətdə baş verən dəyişiliklər və bu surətli dəyişiklik dildəki dəyişmələrdə də əksini tapır. P.Lafarq bunu nəzərə alaraq yazırdı: “Dil insanda və insanın yaşadığı mühitdə baş verən dəyişiklikləri özündə əks etdirir. İnsan cəmiyyətinin yaşayış ukladındakı dəyişmələr (məsələn kənd həyatından şəhər həyatına keçmə kimi ), eləcə də siyasi hadisələr dildə öz izini qoyur. Siyasi və sosial dəyişikliklərin bir-birini sürətlə əvəz etdikləri şəraitdə yaşayan xalq öz dilini tez dəyişir; əksinə, belə tarixə malik olmayan xalqların dili dəyişməz qalır. Rablenin dilini yazıçının ölümündən 100 il keçdikdən sonra yalnız savadlı oxucular başa düşə bilirdisə, bu dövrdəki island dili İslandiyada, demək olar ki, dəyişməz şəkildə qorunub qalmışdı” (11, s. 20-21). Azərbaycan dilinin tarixinə də nəzər yetirsək həqiqətən görə bilərik ki, siyasi proseslər dilimizə böyük təsir etmişdir. Yəni xalqın inkişaf tarixi, maddi, mənəvi dünyagörüşü dilinin həm zənginliyində, həm də tarixi leksikasının fərqliliyində ifadə olunur. Azərbaycan dilçiliyində də dilin sosial diferensialaşmasına aid müxtəlif tədqiqatlar aparılmış və bu prosesi jarqon və arqo səviyyəsində göstərməyə Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|